Чогаадыг 11 класс

Тыва Республиканың Мѳңгүн-Тайга кожууннуң

муниципалдыг  бюджеттиг ниити ѳѳредилге чери

Мѳген-Бүрен ниити ортумак школазы

 Башкы, чогаалчы, эртемден

Борис Оюулуевич Казырыкпайның

60 харлаан юбилейинге тураскааткан

кожуун чергелиг

чогаадыг мѳѳрейинге ажыл

Чогаадыгны  бижээн: Борбак-оол Базыр,

10-гу класстың ѳѳреникчизи

Удуртукчузу: Куулар Наталья Хойлак-ооловна,

 тыва дыл, чогаал башкызы

с.Кызыл-Хая – 2017

Эр кижиниң ниитилелге ролю

                                                                           Эр кижиниң күзел чедип,

                                                                            Эртер оруу ажык эвес –

                                                                                    Чалым үнер, дожаң кырлаар,

                                                                                      Чалбыыш ѳттүр шургуп үнер…

Б. Казырыкпай

Чырык ѳртемчей кырынга Бурган башкы кижини эр, кыс кылдыр чаяаган. Эр, кыс кижи бодунуу-биле амыдыралда тускай туруштуг болгаш шынарлыг.

Ада-ие чырык ѳртемчей кырынга чаш оолду бодарадыр. Оол чоорту «эр болуп, эзер дергизинден туттунар», угаан кирер, чоорту күш-шыдалдыг, топтуг-томаанныг, бодун камгалап шыдаар, херек болза ѳскелерни-даа камгалаар, «чалбыыш ѳттүр шургуп үнер» эр апаар. Бо бүгүнү Борис Казырыкпай чаңгыс ханы уткалыг сѳс-биле «Эр чол» деп чиге тодаратканы ханы, философчу уткалыг.

Борис Оюулуевич Казырыкпай ниитилелге эр чоннуң ролюн, хей-аъдын кѳдүрер сорулга-биле, оол кижи эр бооп чаяаттынып, чырык чер кырынга тѳрүттүнген болганда, ол эр кижиниң чуртталгазын эртер, эр адынга тѳлептиг болур дээрзин  «Эр чол» деп номунда угаадып турары ѳѳредиглиг.

Кажан ном чырыкче үнүп турар үеде (2001 ч.), республикага эр чоннуң ниитилелге ролю, мѳзү-бүдүжү арай кошкап, хей-аъды кѳскүзү-биле кудулап турар үеде, «Эр чолду» школачы оолдарның элээди назы-харынга дүүштүр (7 класс) чырыкче үндүргени дээштиг. Чүге дээштигил? Чүге дээрге школачы оолдарның ѳѳредилгезинден, хѳй-ниити ажылдарындан оспаксыраары кѳскүлең апарганы база ѳг-бүлелерде адаларның талазындан ажы-тѳл кижизидилгезинге киржилгези сулараанын, оолдарынга үлегер-чижек болуп шыдавайн чоруур адаларның барын эскерип, элээди оолдарның мѳзү-шынар кижизидилгезинче хѳй-ниитиниң кичээнгейин углавас болза, байдал дүвүренчиг-дир деп чүвени чогаалчы  билгеш, улусчу чаңчылдарны суртаалдап, чоннуң хей-аъдын кѳдүрген.

 Ол ышкаш автор-биле чергелештир солун-сеткүүлге чогаалчылар болгаш чон эр кижи дугайында статьяларны удаа-дараа чырыдып, ону херек кырында амыдыралга боттандырып «Эрниң эрези», «Тажы» дээш оон-даа ѳске темаларлыг янзы-бүрү мѳѳрейлерни хѳй ниити черлеринге эртирип  эгелээни бурунгаар базым деп бодаар мен. Оон бээр элээн хѳй чылдар эртип, эр кижиниң ниитилелге ролю кѳдүрүлген. Ону дараазында факт-барымдаалар бадыткап турар:

- Ш. В. Кара-оолдуң удуртулгазы-биле  Тываның эр улузунуң дүрүмү (Кодекс чести мужчины Тувы) доктаап тургустунган;

- республика болгаш кожууннарда адалар комитеди ажылдап эгелээн;

- удуртукчуларның хѳй кезии эр улус апарган;

- чылдың-на Тываның эр чонунуң съездизин эртирери чаңчылчаан, аңаа үре-түңнелдиг ажылдаан эр хиндиктиг чонну шаңнап, мактап турар.

Казырыкпай Б.О. бо хүннерге чедир чурттап чораан болза, эр кижиниң ниитилелге ролю кайы хире кѳдүрлүп турарын кѳргеш, дыка-ла ѳѳрүп,  күзеп чораан күзелдериниң бүдүп, боттанып турарын кѳрүп, чедер-четпестерин илередип, бодунуӊ үнелиг бодалын илередип, чугаажок демдеглеп чугаалаар турган ийик.

Эр кижи – тѳрээн чуртунуң камгалакчызы. Эр кижи ѳг-бүлезиниң эр ээзи, ажы-тѳлүнүң ачазы болуп чорууру-биле «ада» деп атты эдилеп чоруур.

Кижиниң чер-чурту-даа болза «ада» деп сѳс-биле холбашкан болур. Ада-чурту, ада-ѳгбелерниң чурту, ада-ызыгуур салгаан чер-чурту… Тывага шаг-тѳѳгүден  тура ѳг-бүлениң эр ээзи ажы-тѳлүнүң адазы болур хүлээлгезин ак сеткилдиг күүседип, аал-коданының ээзи, Ада-чуртунуң камгалакчызы болбушаан, келир үеде чер-чуртун ээлеп артып каар салгалдары дээш сагыш салып, оларга чагыг-сүмезин арттырып, салгалдан салгалже чоннуң эки чаңчылдарын дамчыдып, ону сагып чурттаарын чагып чораан.

Ада кижи ырак сактыр, ындын бодаар. Ёзулуг эр соруктуг ада кижи үе-шагның бергезинге сылдавас. Ѳг-бүлезиниң, ажы-тѳлүнүң чуртталгазын экижидер дээш кызар, ол дээш туржур апаар. Мээӊ бодалым-биле, ада кижи ажы-тѳлүн мѳзү-шынар талазы-биле хевирлээр, а иези сагыш човангыр буянныг сеткилге кижизидер.

Шак ындыг тѳлептиг адага Борис Оюулуевич Казырыкпайны адаарга-ла четчир деп бодаар мен. Чүге дээрге  ол амыдыралдың бергелеринге торулбаан. Ажы-тѳлүнүң авазы  чок апаарга, ада орнунга Ада бооп, ие орнунга Ие бооп, уруг-дарыының хей-аъдын кѳдүрүп, ѳскүссүретпейн, амыр эвес амыдыралдың айтыкчызы бооп, алды ажы-тѳлүн бут кырынга тургузуп, эртем-билигге чедирип каан кончуг шыдамык ада.

«Аът ѳлүр – баглаажы артар, ада ѳлүр – оглу артар». Ѳле баштыг ѳгбелеривистиң ѳттүр сѳглээн ѳлчейлиг мерген бо сѳзүнүң артында кайгамчык ханы утка чаштынып чыдар.  Ёзулуг эр мѳзү-бүдүштүг башкының, чогаалчының, эртемденниң ниитилелге арттырып каан ролю,  изи кажан-даа балаттынмас.

Мен бодаарымга, эр кижиниң бүдүш-мѳзүлүү – ооң мерген угааныында, коргуш чок эрес-дидим болгаш шыдамык, тура-соруктуунда.

Ёзулуг эр кижи дээрге угаан-сарыылдыг, чараш-чаагай сеткилдиг, кара сагыш, чѳптүг эвес, мегечи база кортук чорукка хѳңнү чок. Тѳрээн черин, тѳрел чонун сагыызын дег ыдыктап кѳѳр.

Тѳрел-бѳлүктү, аймак чонну баштаар улус – эр кижилер. Ынчангаш бис, ада-ѳгбелеривистиң ѳзүп олурар салгалдары, эрлер, ЭР  болганывыска чоргаарланыр-дыр бис.