Бурханһаа заяатай хүн

Эрдэм hуралсалай министерство.
Тунхэнэй аймагай hуралсалай таhаг.
Хэрэнэй дунда hургуули.





Элидхэл
1 –дэхи секции: Буусахан нютагайм түүхэhээ.
Темэ: « Бурханhаа заятай хүн».



                                                                                  

                                                                     Дүүргэгшэ: Түнхэнэй аймагай,
                                                                                  Хэрэнэй дунда hургуулиин, 8 дахи «а»      

                             классай
                                                                                  hурагшын Батомункуева Оюнын бэшэhэн
                                                                                  хүдэлмэри.
                                                                                  Хаяг: Түнхэнэй аймаг. Хэрэн тосхон.
                                                                                  Үйлсэ: Чкалова 4.
                                                                                  Телефон: + 79516282363
                                                                                  Багша: Түнхэнэй аймагай, Хэрэнэй дунда
                                                                                 hургуулиин, түрэлхи хэлэнэй багша
                                                                                Тонтоева Наталья Валерьевна

Хэрэн тосхон

2013

Элидхэлэй гаршаг

1. Гаршалга. Түсэблэлгэ.
2. Бэшэлгэ.
3. Найруулгын зорилго.
4. Элидхэлэй зорилго. Гол хуби.
5. Түгэсхэл.
6. Литературын список.

                                               Найруулгын зорилго.
                                         

                                             « Бурханhаа заятай хүн»

    Байгал далайн баруун бэедэ, Түнхэн нютагай үндэр хизаар оршодог. Эндэл, энэл хизаартаа, бууса нютагтаа дуратай хүбүүд, басагад түрэжэ, хурдан хүлэг моридой хазаар адхаад, эрдэм бэлигэй харгыгаар, ажалай нэрьемэ замаар табилуулдагынь бултанда мэдээжэ. Бууралхан Саянай hарьдагууд hүүрөөтэгөөр дабсахалдаад, буянтай хүнүүд эндэл түрэдэг юм гэлсэдэг. Би мүнөө энэ элидхэлээ өөрынгөө нагаса эхэдээ, теэбиидэ зорюулнаб. Минии теэбии Елизавета Лопсоновна гэжэ нэрэтэй,минии теэбиие танихагагуй зон Түнхэндэ үгы юм. Бүхы Түнхэн нютагайнгаа ёhо заншал hэргээлгэдэ минии теэбии, Елизавета Лопсоновна түрүү зэргэдэ байлсаhан юм. Юуб гэхэдэ; Хойто –Голдоо найман ханатай нахигар ехэ музей байгуулжа, үнэтэй сэнтэй материалнуудые, хэрэгсэлнүүдые суглуулжа, Улаан- Үдын гү, али ондоо хизаарай музейнүүдhээ нэгэшье дутуу бэшэ, харин үлүү hайхан удха шанартай, түгэс дүүрэн болбосоронги экспонадуудтай харилсаха музей болоhыень баясан таанартаа дуулганаб. Энэ музейн эзэн - багша, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, дуушан, налгай эхэ, хүгшэн эхэ, нагаса эжы- манай теэбии, Елизавета Лопсоновна гээшэ!
   Багшын ажалда 55- жэлэй хугасаа соо алдар солотойгоор ажалаhанайнь түлөө гүрэн түрэ сэгнэжэ, Буряад Республикын габьята багша, гэhэн үндэр нэрэ зэргэнүүдтэ хүртэгдэhэн юм. «Хойтогол» гэжэ нэршэhэн хизаар ороноо шэнжэлгын, ёhо заншалаа hэргээлгын, урданай байдалай экспонаадуудые хадаглан ерэhэн, баян түүхэ домогуудаар билтарhан, уг гарбалаа үргэдхэн байгуулhан музей Россин ямаршье музейнүүдээр ана мана зэргэлэн ябаха, суурхаха шадалтай байhан тухайнь « Вокруг света» гэhэн сэтгүүлэй журналист Дора Хамаганова үндэрөөр сэгнэжэ тэмдэглэhэн байна.

Найруулгын зорилгонуудай түсэблэлгэ:
1. Елизавета Лопсоновна тухай элидхэлнүүдые, найралгануудые, статьянуудые, очеркнуудые бэдэрэлгын ажал хэгдээ.
2. «Хойто-Гол» музейн байгуулагдаhан түүхын дансануудай хуудhанууд уншагдаа. Нютагай домог болон угай hарбаалжанууд (тухай) үни удаан шудалагдаа.
3. hайниие хүргэhэн бэшэлгын дэбтэр уншагдаа. Музейн баян намтар тухайнь hайн hайхан үреэлнүүд, амаршалганууд туристнарай, эрдэмтэдэй, хариин оронуудай түлөөлэгшэнэрэй зүгhөө бэшэгдэhэниинь hайшаалтай байна.
4. Хорин жэлэй хугасаа соо найман мянган зон « Хойтогол» гэжэ музейдэ орожо гараhан, Россин зон болон хари гүрэнүүдэй зон тухай « книга отзывов» гэhэн зузаан гэгшын дэбтэр гэршэлнэ.




















                                                

                                                         Шэнжэлгын арганууд:

    Хойтоголой hургуулиин багшанар, hурагшад, нютагай үндэр наhатайшуул өөрынгөө зүгhөө арга шадалаараа туhалhаниинь тэмдэглээтэй гэжэ Елизавета Лопсоновна мэдүүлнэ.































                          

                                                                 Гол хубинь:
     Иигэд эхилээ hэн:
      Үнгэрэн ошоhон аяар холын 1939 –ой августын 28-нда, Түнхэнэй аймагай Шарhан гэжэ буряад hайхан нютагта эбтэй эетэй Лопсон Балданович , Сэндэ- Аюша Доржиевна Шобоновтанай гэр бүлэдэ шарахан зөөлэхэн үhэтэй, сэлмэг хөөрхэн сагаахан шарайтай, дару зохидхон абари зантай Лиза басаган түрэhэн намтартай. Энэ зохидхон басаган минии нагаса эхэ, теэбиимни болоно гээшэ. Лопсон Балданович Лиза басагаяа үбдэг дээрээ hулгаад, хоншуухан толгойень, шарахан үhыень эльбэжэ эрхэлүүлхэдээ: « Минии басаган ехэ болоходоо бэрхэ, бэлигтэй хүн болохо даа! Гэдэг бэлэй. Эсэгынгээ хэлэhээр Лиза басаганиинь аза талаан ехэтэй бэрхэ хүн болоhон юм даа.
  … Минии теэбии 1953 ондо, гүлмэрхэн үшөө үхибүүн арбан дүрбэтэйхэн наhандаа Роза Лопсоновна эгэшэтэеэ Улаан –Үдынгөө багшанарай училищидэ hурахаяа абтагдаба. Тэрэ сагай хатуу шэрүүниие, халуун хүйтэниие теэбиимни бэе дээрээ үзэбэ. Һаял долоодохи класс дүүргэhэн теэбиимни саашаа hураха гэhэн тон ехэ эрмэлзэлтэй ябаал даа. Залуухан, эдирхэн наhатай Лиза басаган багшанарай училищи эрхимээр түгэсхөөд, түрэл Түнхэнэйнгөө Галбын эхин классудай багшаар хүдэлжэ эхилhэн намтартай юм. Тэрэ гэhээр олон жэлнүүд үнгэрөө. Хадаhаа харьялhан Хэнгэргэ тэрэл зандаа харьялhаар, хэды ехэ аршаан уhаяа Эрхүү голдоо бүлөөб? Хамар Дабаанай үндэр хүтэлнүүд хабартаа сэнхирлэн ургы сэсэгүүдээ гүбёоб?... Алтан Мундарга мүнхэ мүнгэн малгайгаа нарандашье, hарадашье ялалзуулан hуугааб? Хэлэхын аргагуй, байгаалиин эрьюулгэ гэхэhээ ондоо бэшэ харюугуйл! Табин табан жэлнүүд үнгэрөө… аяар табин табан жэлнүүдэй хугасаа соо минии теэбии… Багша… гэhэн үндэр нэрэ солоо даажа, абажа, сахижа ябана гээшэл даа!
    Мянга юhэн зуун жаран дүрбэн ондо Хойто-Голой hургуулида ажаллаха зуураа Доржо Банзаровой нэрэмжэтэ багшын дээдэ hургуулиин түүхын таhаг эрхимээр дүүргэжэ, зүрхэтэй зоригтойгоор багшалhаар ябаа даа, минии теэбии. Теэбиидэмни hураhан, заалгаhан үхибүүд мүнөө өөhэдөө эхэ эсэгэнэр, таабай теэбиинэр болонхойнууд, теэбиидэмни мэндэ амараа хүргэжэ байдагууд юм даа.
   Минии теэбии Түнхэнэйнгөө аймагта Хойтоголдоо музей байгуулжа, тэрэнэ үхибүүн шэнгеэр бөөмэйлжэ,үдэр hүнигүй ажаллаhан, хизаар ороноо шэнжэлгын, бэдэрэлгын хүдэлмэринүүдые ябуулжа эхилhэн ажалайнгаа захада гараhаниинь ямар hайшаалтайб?!
   Эхэ хизаар ороноо шэнжэлжэ, дурлажа, гамнажа, дуратайгаар бүтээжэ шадаха шадалтай хүн даа, Елизавета Лопсоновна!
   1991-оной октябриин 1-ндэ Хойто-Голдо хизаар ороноо шэнжэлгын музей нээгдэжэ, нюдэнэй хужар, шэхэнэй шэмэг болоо юм.
   Найман ханатай ёhотой буряад гэр баригдажа, үргэн hаруул ордон шэнгеэр байгаа . Энэ музейдэ юун үгыб даа. Хуу бүхы юумэнүүд музейдэ өөрынгөө hуури олонхойнууд аржылдажа hуухал даа.Музей соо сэбэрхэн, hаруул, дулаан. Таабайнар дуратайгаар музейдэ ерээд, урданайхяараа дабшалаад hуулдажа байхань ямар hонин гээшэб. Музей соо Түнхэнэй уладай үмдэжэ ябаhан дэгэлнүүд, тэрлигүүд, даханууд, малгайнууд, гуталнууд бии. Тэдэнь саг байрынгаа ёhоор оёотой, урлаатай, шэрээтэй, уллатай. Модоной үндэhөөр хэhэн мүнгэн сардамал матар аяганууд, мүнгэн гүйлгэжэ гоёhон халбага табагууд, нарин хоолойтой домбо түйсэнүүд, бүлэмүүрнүүд. Хоймор таладань:тахилгатай бурханууд дэлгээтэй, бурханай табсангууд гунгарбаа зэд ба мүнгэн сүгсэнүүд, hүүрөөтэй гоёынь хэлэшэгүй! Модон орон шэрээнүүдынь hэеы дэбисхэрээр, хонин хүнжэлөөр заhаатай. Мүнөө хэншьеб даа ороод торгон дэрэ дэрлээд, тэмээнэй нооhоор нэхэhэн хушалтаар хушаад унтахань гээбы гэхээр даа. Ханзанууд, үхэгүүдэйнь уран угалзануудынь гуламтын гэрэлhээ толо татана. Тогоон соо зутаран сай хангалтажа, ууралтажа хүнэй хорхой хүдэлгэнэ. Хойморойнь оронойнь дээрэ ханада мүнгэн эшэтэй хутага үлгөөтэй хүнэй анхарал татана.
    Мүнхэн зон анханhаа малша, ангууша,загhаша байhан юм.
    Мориной зэр зэмсэгүүд: эмээлнүүд, буряад модон эмээл, хасаг эмээл, хонгоодор эмээл- үүдэ ороходо ханын захада табяатай, гүрэмэл ташуурнууд үлгөөтэй, хазаар ногтонь аятай – ханаар харагдана, сула мүнгэн дүрөө хүнэй Һанал буляана. Урганууд үлгөөтэй, хүлэг мори адуун hүрэг hануулна.
  Ангуушанай хэрэгсэлнүүд дүүрэн даа. Һарьhан тулмагууд, тугал тулмагууд, ном годли hурша соогоо хээтэй, сахюур буу табяатай. Загhашалгын хэрэгсэлнүүд: гүльмэ, үзүүртэй шодогор модон урагууд г.м.
    Тиихэдээ, Хойто- Гол нютагай суута хүнүүд тухай аргагүй ехэ материалнууд суглуулагдаhан ба дайнай геройнууд болон ажалай Баатарнууд тухай ханын газетэнүүд, очерк, статьянуудые, мэдээсэлнүүдые оложо шэнжэлжэ зорюута гоё шэлэй саагуур hуулганхай юм. Орден медальнууд, дайнhаа ерэhэн гурбалжан булантай бэшэгүүд гэрэлтэй шкафууд соогуур тааруулжа Елизавета Лопсоновна хүн зоной анхарал татаhан юм. Хойто-Гол нютагайнгаа түүхэ домогhоо захалаад, хүүнүүдэй уг гарбалайнь hарбаалжаниие зохёолсожо, үндэр наhатайшуултай тон зохидоор зугаалдажа, энэмнай хэн бэлэй, тэрэмнай юун бэлэй гэлсэжэ, эндээ хэлэхэдэ, аргагуй орьёошог, хүндэхэн ажал хэгдэhэн юм даа. Урдаа байhан хүн энээниие дабажа, диилэжэ гарахагүй гэжэ би hананаб. Минии теэбиимни хадаал дабажа гараба хаям даа. Тиихэдэ, тэрээхэн үедэ Елизавета Лопсоновна инаг дурантаяа уулзаhан, инаг нүхэр Валерий Данзановичтаяа гэр бүлэ болонхойнууд, дүрбэн хөөрхэн хүүгэдэй эжы болонхой ябаа. Шуран бэрхэ анханhаа ажалдаа дуратай Елизавета Лопсоновна түрэл буряад ёhо заншалаа hэргээлгэдэ, түрэлхи үндэhэн хэлэеэ сахилгада, газар уhая гамналгада тон ехэ ажал hурагшадай болон нютагайнгаа зоной дунда ябуулаа. Энэ болобол – буян гээшэ! Хорин жэлдэ хизаар ороноо шэнжэлгын, тоонто газараа, үндэhэн ёhо заншалаа гамнаха зорилготойгоор Хойто-Голой музей ажалаа ябуулна бшуу даа. Энэ музей анхан эмхидхэжэ бии болгоhон Елизавета Лопсоновна ударидана. Музейн хүдэлжэ захалhанhаа абан найман мянган хүнүүд музейдэ орожо гараба. Алас Дуранhаа (Владивостогhоо) Яхадhаа, Хальмаг оронhоо, Камчаткаhаа, Кемеровhээ, Эрхүүhээ, Усть-Ордын национальна округhаа,Агын Забайкальска хизаарhаа, Москваhаа, Санкт- Петербургhаа, Новосибирскhээ болон хари гүрэнүүдhээ Германи, Англиhаа, Бельгиhээ, Польшоhоо, Франциhаа, Испаниhаа, США, Севернэ Америкэhээ, Нидерландhаа, Навахын отогhоо, Монголhоо, Корей( Солонгос) хари гүрэнүүдhээ аяншалагшад, эрдэмтэд, айлшад музейдэ орожо гараhан,гайхал баясхалангаа тусхай дэбтэртэ тэмдэглэhэн юм.
   Үшөө hонин гэхэдэ, ородой Агууехэ уран зохёолшон Валентин Распутин музей орожо харахадаа, тон ехээр hонирхоhон байна. Тэрэ hүүлдэнь бэшээ: « Нютаг бүхэндэ иимэ музейнүүд хүдэлбэл, дайдын ехэ баялигhаа үнэтэй, сэдьхэлэй тэжээл болоно бшуу!»
   Тэрэ үедэ Буряадай президент Л.В. Потапов музей хараад, Елизавета Лопсоновнада халуун баяраа хүргэhэн юм.
   Мүнөө музейн экспонадудай фонд 1200 гаран гэжэ тоологдоно.Хэдэн бишыхан музейнүүдhээ бүридэнэ гэжэ баримталагдана.
  Энэ музейдэ hурагшад түүхын, хизаар ороноо шэнжэлэлгын хэшээлнүүдые багшанарайнгаа хүтэлбэри доро үнгэргэдэг. Бүхы аймагайнгаа түрэлхи хэлэнэй багшанар элдэб олон удхатай конференцинүүдые, семинарнуудые, суглаан хуралнуудые дуратайгаар үнгэргэдэгынь hайшалтай.
   «Буряадай залуушуул» сониндо, 2007 оной июлиин 25 дугаарта « Музей корней» гэhэн статья Хойто-Голой hургуули дүргэhэн, мүнөө түүхын эрдэмэй кандидадай үндэр зэргэтэй Суржана Малханова Елизавета Лопсоновна багшаяа дурдажа, багшынгаа эсэшэ сусашагүй зүрхэтэгөөр музейдээ материалнуудые, экспонадуудые суглуулhыень магтажа, омгорхожо бэшээ hэн. Теэд энэ багшынгаа харгы шэлhэниинь зүб гэжэ мэдэрэе!
    Уг гарбалайнгаа абажа, сахижа, хэрэглэжэ ябаhан хэрэгсэлнүүдтэнь үхибүүн ябахаhаа дурлаhан Суржана Малханова багша тухайгаа ямар дулаан, зүрхэндэ дүтэ үгэнүүдыень хэлэhэн байнаб? Багшын жэшээтэ замаарань дабшаhан эрдэмтэн бэлиг ехэтэй. Урагшатай ябаг лэ даа гэжэ үреэнэб.
   2010 ондо багшын жэл – дэмбэрэлтэ жэл үнгэргэгдэбэ. Энэл жэлэй майн 5-нда « Буряад – Үнэндэ» - « Багшын жэлээр, манай багшада» гэhэн статья соогоо Елизавета Лопсоновнагай hурагша Валентина Мансарунов – Манзарова иигэжэ бэшээhэн байна…
- Һургуулидаа элдэб удхатай ханын газетэнүүдые гаргадаг hэмди. Нютагайнгаа дайнда ошоод ерээгүй сэрэгшэд туухай материалнуудые суглуулдаг, тиихэдээ музейн түрүүшын алхамууд хэгдэҺэн байгаа гэжэ hананаб.Багшамнай хододо үнэн сэхэ ябахыемнай хүсэдэг, өөрөөшье үнэншэ сэбэр ябадалаараа бидэндэ жэшээ боложо үгэдэг бэлэй. Мүнөө нютагаймнай багшымнай ударидалгаар « Хойто- Гол» музей нээгдээд хүдэлжэ байhаниинь ямар hайн гээшэб даа. Бүхы Буряад оромной « Хойто- Гол» музейн нэрээ нютаг газарыемнай мэдэдэгынь юунээр сэнтэйб?!...
   2007 ондо Республика доторнай «Году духовности» гэhэн конкурсда «Хойтогол» музей хабаадажа илажа гараhан байна. Минии теэбии энэ илалтаяа нютаг зоноймной хүсэн гэжэ нэрлээ hэн.
    Минии теэбии буряад даруухан зантай, хододоо энеэбхилжэ ябадаг, хүнүүд тухай hайнаар хэлэжэ hуудаг, hүзэгшэ сагаан сэдьхэлтэй, бурханhаа заяатай хүн юм даа.
    Елизавета Лопсоновнагай hурагшад: Малханова Суржана,Буянтуев Очир, Балданова Туяна гэгшэд республикын зүгhөө үнгэргэгдэhэн хизаар ороноо шэнжэлгын конференцинуудтэ хододоо түрүү hууринуудые абажа багшаяа хэды баярлуулааб даа.
Секцинүүд: « Потребительские традиции бурят» « Традиционные землепользование Хойтогольских бурят», « Мой край-мой дом родной» . Мүн бэшэшье hурагшадынь аймагайнгаа конференцинүүдтэ hайн бэлэдхэлтэй ошодог hэн. Гэр бүлэдэмнай теэбиин зузаан томо хуушан папка бии. Тэрэ папка соо теэбиимнай табин табан жэлэй хугасаа соо ажаллаhанайнь, багшалhанайнь түлөө баярай бэшэгүүд, Хүндэлэлэй грамотанууд тоо толошогуй олон юм. ЦК ВЛКСМ эй, Россин Федерациин грамота, Буряад эрдэм hуралсалай министерствын грамотанууд, Түнхэнэй РК КПСС, Соёлой министерствын грамотанууд. « Вернадских чтений им .В.Н Вернадского» Москвада, 2003 ондо Буянтуев Очирой эрхимээр хабаадаhанайнь,илаhанайнь түлөө багшадань Елизавета Лопсоновнае баярай бэшэгээр тэмдэглэhэн байна.
  « Эколого –туристической станции» -газарhаа олон грамотанууд бии.
« Отличник народного просвещения СССР, РСФСР».
«Заслуженный учитель Бурятской АССР»
« Почётный гражданин Тункинского района» гэhэн үндэр нэрэ зэргэнүүд урагшаа hанаатай, мэдэсэ үргэнтэй, эсэшэ сусашагүй ажалша зүрхэтэй, хүмүүжэлгэ ехэтэй, ёhотой багша ябаhанайнь түлөө Елизавета Лопсоновнагай сээжэ энгэрыень гоёhон байна.
   Мүнөө Елизавета Лопсоновна наhанайнгаа амаралтада гарабашье, ашанар зээнэрэйнгээ үшөө гушатай, тэдэнэрэйнгээ дүхэриг соо үрэ бэенэрээнгээ халуун анхаралда хүртэжэ, ан- бунхан жаргажа hуунал даа. Ашанар зээнэрынь арбан гурбан халуун амитан. Гушаяа үргэлсэжэ, хүл хүнгэхэн Һуунал даа. Нажартаа үхибүүдэйнгээ булта суглархада, айлшалжа ашанарайнгаа ерэхэдэ Пушкинай Арина Радионовна шэнгеэр урданайнгаа, залуугайнгаа үйлөөр болоhон hонин ушарнуудые мандаа хөөрэжэ, бидэнэрэйнгээ олон тоото hонюуша асуудалнуудтамнай хашарангуйгөөр харюусажа шададаг бэлигтэй юм даа. Илангаяа үхибүүдтэ үгөө дуулгаха, хүүгэдэй hонирхол татадаг онсо габьятайень гайхадагабди. Бурханhаа заяатай хүнүүд лэ, (иимэнүүд) сэсэн сэбэр байдаг гээшэл даа!
   Таабайнгаа сэдьхэлдээ шаналдаг, бүхы наhан соогоо үелжэ hууhан нүхэрөө үгылдэгшье юм ааб даа. Иимэ ехэ ажал хэхэдэнь Валерий Данзанович хада шэнги тулгань байгал даа… Һайн нүхэртэй hууhыень тэмдэглэнэб.
                        … « Бурханhаа заяатай хүн –
                                Бууралхан Саянай басаган даа.
                                Ажалай габьягаар ханхинаhан,
                                Аба эжын үрэнь даа…»

                                                     Түгэсхэл.
      Минии теэбии ажалай герой болоно. Елизавета Лопсоновна – багша, хизаар ороноо шэшжэлэгшэ- краевед, дуушан, фольклорист, музеевед. Үрэ бэенэрэнь, ашанар зээнэрынь, гушань, hурагшадынь, багшанарынь гайхалтай ажалша хүнөөрөө омгорхонобди. Жэшээтээ арюун харгытай теэбиимнай бидэнэрэйнгээ дура сэдьхэл баясуулжа, үшөө олон жэлнүүдтэ мэндэ, бэе элүүр ябаhай даа гэжэ hананаб.
    Урма баярымнай үргэлсэжэ ябаhан ажалай ветеран- Елизавета Лопсоновна, минии теэбии, Бурханhаа заяатай хүн гээшэ!

            Список литературы

1. Буряад-Үнэн от 05.05.2010 г. «В год учителя о нашем учителе» В. Мансарунова
2. Газеты «Саяны» статья «Нет человека роднее и ближе матери» Р. Хараева
3. Газеты «Саяны» от 04.10.1990 г. «Прошлое для будущего», В.Хартаев
4. Газеты «Саяны» от 14.09.2002г. «Воспитание на национальных традициях», Н. Аюшеева организатор внеклассной работы Хойтогольской СОШ
5. Молодежь-Бурятия от 25.07.2007 г. «Музей корней» С. Малханова

6. Журнал министерства культуры «Алтаргана» декабрь 2007 «Хранилище истории», журналист Д. Хамаганова
7. Усть-ордынская правда 2008 г. «Дорогой ты наш человек» В. Харбанова