Гал гуламта

Гаршаг

1. Оролто: Ёhо заншал тухай.

2. Гал гуламтадаа гамтайгаар хандаса.

3. Арадаймнай алтан hургаалнууд.

4. Гэр бүлын заншалнуудые дамжуулалга

5. Тобшолол

Оролто

  Булагаа шэргэhэн нютаг-нютаг бэшэ,угаа алдаhан хүн-хүн бэшэ.

Энэ болбол буряад – монгол элинсэгэймнай эртэ урда сагһаа һанажа ябаһан нангин бодолнуудай нэгэн. Энэ бодол хүнэй сэдьхэлдэ байхадаа эхэ эсэгыень, түрэhэн нютагыень, арад зонииень мартуулдаггүй.

Угаа мэдэхэ, нютагаа hанаха, арадаа хүндэлхэ хүн найдамтай. Иимэ хүн ондоо хүниие хүндэлхэ, ойлгохо байдаг, нютагайнь заншалые сэгнэжэ шададаг.

    Буряад зон урда сагhаа хойшо арад бүхэндэ адли тэгшээр хандадаг юм hэн.

Галаа түлеэд, сайгаа халаагаад, айрhа хурhаяа эли газарта гаргаад, үүдэеэ суургалангүй орхижо, малаа адуулан гү, али агнажа ошоходоо, буряад зон аянда ябаhан хүндэ hанаагаа зободог байhыень ойлгонобди. Гэртэмни орожо хүн эдеэем баряад, амараад гараа гэжэ мэдэхэдээ, гэрэй эзэн ехэ баярладаг байгаа. Юундэб гэхэдэ, галынь унтараагүй, гэрыень хүн тойрон гараагүй, эдеэ хоолhоонь ама хүрөө. Иихэдээ гэрэй эзэн энэ дэлхэй дээрэ дэмы ябанагүй. Юундэб гэхэдэ, хүндэ туhа хэжэ ябана.

    Гэр бүлөөрөө тулгаяа тойрон  hуужа, элшэ гэрэлдэнь дулаасажа, хоол ундаяа болгожо, эсэгэ эхынгээ үгые соносожо байгаад, сэдьхэлэй тэнхээ абадаг, амидарал тэдхэгшэ гал гуламта бэлэй. Гал гуламтаяа дэгжээхэдээ, ама дүүрэн орохо гэрэй түб улам саашадаа дэлхэйн гол дунда түбшэн жаргалаа буряад хүн үзэжэ байха жэшээтэй. Галдаа шүтэхэ заншал буряадта урдын сагhаа хүндэтэй байгаа.

   Урданай ёhо заншал тахижа ябаhан хүн- дэгэл захатай, хүн ахатай байдаг, болоhонhоо ама хүрэхэ, бууралhаа үгэ дуулаха гэжэ ойлгодог.

   Ёhо заншалаа үргэлжэлүүлжэ, дээрэ үргэн, сагаан hанаатай зоной олон болоо хада манай буряад арад зон hайн ажаhууха.

Дэмбэрэлтэй хэрэг бэелүүлхэ зоригтой сэсэн бэрхэ хүнүүдэй дэмжэhэн нютаг хүгжэдэг.

   Бидэ мүнөө сагай үетэн хадаа энэ буряад арадайнгаа ёhо заншал мэдэхэ, сахижа ябаха ёhотойбди.

   Тиимэhээ Аршаан нютагайнгаа хүгшэн зоноор уулзажа, ехэ hонирхожо, тэдэнэй хөөрөө шагнаабди.

   Минии хүгшэн эжы Софья Николаевна, арбан нэгэн үхибүүдэй эхэ, «Эхэ герой» пеэшэнэйнгээ хажууда hуугаад, маани уншажа, галаа түлижэ байхадаа, маанадтаа иигэжэ хэлэдэг:Үглѳѳниинь эртэ бодоод, гар, нюураа угаагаад, галаа түлижэ, сайгаа шанаад, сайнгаа дээжэ абажа, үнжэгэ хээд, газаа гаража, орон дэлхэйдээ, орон нютагтаа сэржэм үргэхэ. Энэ заабаринуудыень би ходо хадуужа, саашань үргэжэ ябахаб, үхибүүдтээ хэлэжэ үгэхэб.

      Аршаанай хойморой дасанай Доржо ламбагай маанарта иигэжэ хөөрэнэ: гал гуламтаа тахижа ябахадаа үргэн харгы ходо нээлтэй байха. Тиимэhээ hарада хоёр дахин дасанда галаа тахиха хурал болодог. Эндэ ерэжэ үргэхэдэ болохо.

   Тиихэдэ манай хада бурхадтаа үргэдэг хүндэтэ Баир Жапович баhал маанадта олон ёhо заншал хөөрэжэ үгөө. Энэ видео-зураглал бэлдэхэдэмнэй лимбэ дээрэ наадажа үгэбэ.

   Энэ хүнүүдэй үгэ дээрэ үндэhэлжэ, бидэнэр иимэ багахан видео – зураглал хэжэ танай анхаралда харуулбабди.

   Манай багшанар Людмила Владимировна Жалсанова,    Ирина Александровна Борхонова маанадтай хүдэлбэ.

Зорилго: 1) Гал гуламтадаа гамтайгаар хандаса үргэлгэ.

                   2) Арадайнгаа еһо заншалые наринаар сахилга.

                   3) Түүхэтэй танилсалга.

1.Амар сайн,хүндэтэ айлшад ба харагшад!

     Та бүгэдэндэ Аршаанай һургуулиин зүгhөө халуун амар мэндэ!

           Элдин hайхан нютагаа магтаhан

           Эжы абын үридөө заяаhан

           Молор hайхан буряад гуламтаа

           Мүнөө бидэнэй дурсахада яалай.

           Эртэ урдын холо сагhаа

           Элинсэг хулинсагай сахижа ябаhан

           Мүнхэ заяатай уг изагуураа

           Мартангүйгөөр hанажа ябаял.

 2.  Гэр бүлөөрөө тулгаяа тойрон hуужа,элшэ гэрэлдэнь дулаасажа,хоол ундаяа болгожо,эсэгэ,эхынгээ угые соносожо байгаад,сэдьхэлэй тэнхээ абадаг,амидарал тэдхэгшэ гал гуламта бэлэй.

   Гал гуламтаяа дэгжээхэдээ,ама дүүрэн,орохо гэрэй түб улам саашадаа дэлхэйн гол дунда түбшэн жаргалаа буряад хүн үзэжэ байха жэшээтэй.Галдаа шүтэхэ заншал буряадта урдын сагhаа хүндэтэй байгаа.

 3.  Бидэнэр нютагайнгаа үбгэд хүгшэдтэй хөөрэлдэхэдөө ехэ олон еhо заншалнуудые мэдэхэ болообди.Баяр Жапович иигэжэ хэлэнэ:

Галдаа уhа адхажа болохогүй.

Галаа хараахагүй.

Гал руугаа нелбохогүй.

Галдаа гахай нохой дүтэлүүлхэгүй.

Галай үнэhэ хүнэй урдаhаа хаяхагүй.

Эдеэнэй дээжые эгээ түрүүн галдаа үргэхэ, hүүлдэнь эдижэ болоно.Эдэ үгэнүүдынь бидэ hургаал болон абахабди.

 4.   Галаа түлижэ,гое үреэлнүүдээ хэлсэебди.

 1.Түлижэ байһан галтнай,

  Түмэн жэлдэ бадараг лэ.

2.Гуламтынгаа дулаанда

   Гуулин тогоон халуун байг.

3.Утааржа байһан гуламтатнай

   Унтараагүй бадараг лэ.

4.Гуламтынгаа галые

   Бүүхэн унтараагаарай

   Гамнажа нангинаар сахяарай.

5.Аба эжымни заяаһан

   Анханайм галл гуламта

   Хүшэр хүндэ аяндам

    Хүсыш намдаа амжалта.

 Иимэ гое олон үреэлнүүдые хэлсэбэбди.

6.Гал гуламта тухай таабаринууд:

  Ганжан үнеэнэй хэбтэhэн газарта

  Гурбан жэл ногоон урдахагү                       (Гуламта)

  Гэрээр дүрэн

Улаан шарай.                               (Сог)

Дэлхэй дээрэ үмхирхэгүй,

Уhан соо шэнгэхэгүй                                       (Хѳѳ)

Зундаа hэрюусүүлдэг,

Үбэлдѳѳ дулаасулдаг.                             (Пеэшэн)

Эхэнь бүдүүн,

Басаганиинь улаан,

Хүбүүниинь тэнгэридэ

Гарашахам хаяа гээд ябашаха юм.              (Пеэшэн, гал, утаан)

 7. Гал гуламтынгаа дэргэдэ

Буряад арадайнгаа наада наадахамнай гү?-Наадая, наадая.

«Алта нюулга» наадан.

  8.   Ямар наадан еохор гүйб?

      Еохортоо булта байжа хатарая!

  Еохор наада гүйсэдхэнэ.

     Тобшолол: Эльгэндээ энхэржэ үргэhэн эжыгээ хүндэлжэ ябаял хододоо

      Альган дээрэ анхаржа үргэhэн абынгаа нэрые дээрэ үргэжэ ябаял,

      Юундэб гэхэдэ аба эжын бадарааhан гал гуламтые hайнаар сахижа,

      Золтой жаргалтай ябаял даа буряад угсаатан гэжэ мэргэн үгэнүүдээр элидхэлээ дүүргэхэ дуран хүрэнэ.

                        Хабаадагшад: 10-дахи классай һурагшад

                        Буряад хэлэнэй багша     Жалсанова.Л.В. хүтэлбэрилбэ

                            Эрдэм ухаанай ба hуралсалай министерствэ

Түнхэнэй аймагай эрдэм hуралсалай таhаг

Аршаанай дунда һургуули

Буряад арадай еһо заншалһаа: (видео-элидхэл)

«Гал гуламтаяа сахижа ябаял».

Автор: Галсанова Зоя, 9-дэхи ангиин hурагша

Хүтэлбэрилэгшэ: Жалсанова Л.В., буряад хэлэнэй багша

Аршаан,2014