Шинчилел ажылы "Авазынга дангырак"

Слайд 1

Ажылдын автору: Шивитпей Соруктуг , Арыг-Узю ортумак школазынын 10-гу классчызы . Ажылдын удуртукчузу : Мунзук Алена Доржуевна , Арыг-Узю ортумак школазынын тыва дыл , чогаал башкызы С.С.Сүрү ӊ-оолдуӊ « Авазынга да ӊгырак » деп тоожузунда тыва улусту ӊ ёзу-чаӊчылдарын көргускени Кожуун чергелиг эртем-практиктиг конференция

Слайд 2

План Киирилде . Салим Сүрү ӊ-оолдуӊ чогаадыкчы намдары . « Авазынга да ӊгырак» деп тоожузунда тыва улустуӊ ёзу-чаӊчылдарын ажыглааны . Ту ӊ нел с ө с.

Слайд 3

Эрте шагдан бээр чон бурузу бышкан угаанныг , ханы билиглерлиг , бедик м өзу-шынарлыг кижи төлевилээр узел-бодалдыг чораан . Ындыг кижизидилге кол нуруузунда чоннуӊ куш-ажылчы амыдыралынга тыптып , анаа бактаап , чоорту тускай уткалыг , албан сагыыр хевирлерлиг апарган . Чижээ , өг-бүле чурумунга , ажыл-ишке , бойдуска хамаарышкан оюннар , байырлалдар дээш оон-даа өске. Оларда чоннуӊ мерген угааны , арга-дуржулгазы , ада-ие өөредии сиӊниккен. Оларны аныяк өскенниӊ шингээдип алыры албан .

Слайд 4

Сорулгалары : Чогаалчынын чогаадыкчы намдарын шинчилээр . «« Авазынга да ӊгырак» деп тоожууда тыва улустуӊ ёзу-чаӊчылдарыныӊ ажыглалы . Шинчилел ажылынга сонуургалды сайзырадыр , чогаал ажылынга болгаш номчулгага ук теманы дамчыштыр сонуургадыр . Дылдын уран аргаларын чогаадылгага ажыглап , чугаа культуразын бедидип , чугаазын сайзырадыры .

Слайд 5

Шинчилээр чуул : С.С.Сүрү ӊ-оолдуӊ « Авазынга да ӊгырак » деп тоожузунда тыва улусту ӊ ёзу-чаӊчылдарын ажыглааны . Шинчилээр объектизи – 11-ги класстын өө редилге номунда С.Сурун-оолдун « Авазынга дангырак » деп тоожузу .

Слайд 6

Ажылдын сорулгазы : тыва улусту ӊ езу-чаӊчылдарыныӊ ажыглалы чогаалдын дылын уран-чечен болдуруп , сос курлавырын байыдып турары . Ажылдын практиктиг ужур-дузазы : Ажыл ук теманы улам хандыр шинчилээринге сонуургалды оттурар болгаш темага хамаарыштыр шенелде шинчилел ажыл болуп турар . Ажылдын туннели чуу бооп к ө ступ келирил (продукт): методиктиг дуза кылдыр парлалгага унер .

Слайд 7

Салим Суру ӊ-оолдуӊ чогаадыкчы намдары

Слайд 8

Салим Сазыгович Сурун-оол

Слайд 9

1924 чылдың апрель 15-те Барыын-Хемчиктиң Акка төрүттүнген . Чогаал ажылын 1946 чылда эгелээн . Шүлүкчү, прозачы , очулдурукчу . Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Тыва Республиканың улустуң чогаалчызы . Тываның комсомол шаңналының лауреады . Ооң адын «ХХ чүс чылда Тываның алдарлыг кижилери » деп Күрүне номунче киирген . Чогаалдары ССРЭ-ниң улустарының болгаш делегейниң улустарының дылдарынче очулдуртунган . Тыва дылче А. Пушкинниң «Хүлер аъттыг », « Цыганнар », «Кавказка туттурукчу », М. Лермонтовтуң «Калашников садыгжы дугайында ыр » деп шүлүглелдерин , П. Ершовтуң «Мөгенниг аътчыгаш » деп шүлүктээн тоолун , Лу Синьниң « А-Кьюнуң чогум төөгүзү » деп тоожузун болгаш өске-даа хөй чогаалдарны очулдурган . Номнары : 2 томнуг чогаалдар чыындызы (Кызыл, 1974), 2 томнуг шилиттинген чогаалдар (Кызыл, 1991-1992); « Баштайгы ном» (Кызыл, 1952), « Мээң аалым » (Кызыл, 1957), « Адыжок » (Кызыл, 1966), « Көк-көк даглар » (Кызыл, 1969), « Чечен чугаалар » (Кызыл, 1959), « Чайгы хүннер » (Кызыл, 1963), « Ынакшыл-дыр » (Кызыл, 1965), « Чолаачының оглу » (Кызыл, 1967), « Озалааш хем » (Кызыл, 1968), « Лейтенантының даалгазы » (Кызыл, 1970), « Авазынга даңгырак » (Кызыл, 1973), « Кымның оглул ?» (Кызыл, 1977), « Өске кадай » (Кызыл, 1980), « Ак-Төш » (Кызыл, 1984), « Ногаан ортулук » (Кызыл, 1986), « Тывалаар кускун » (Кызыл, 1994) болгаш өске-даа .

Слайд 10

С.С.Сүрү ӊ-оолдуӊ « Авазынга да ӊгырак » деп тоожузунда тыва улусту ӊ ёзу-чаӊчылдарын ажыглааны

Слайд 11

1 . Тыва чонну ӊ чаа черге көжүп келгеш кожаларын хундулээр езулалдар . - Тыва улусту ӊ ёзузунда болза , баштай көшкен өг соӊнай көшкеннерни шайладыр чуве болгай (СС АД). Аалга келген кижи аяк эрии ызырар Арга кирген кижи саат дайнаар , деп тыва улустун улегер домаанда оларныӊ эрте-бурун шагдан бээр туруп келгени хундулээчел чаӊын илереткен . Чогаалда маадыр Монгуш Самбыловичи чаа черге көжуп келгеш , кожалары-биле чоок таныжып , билчип , эп-найыралдыг эдержип чурттаары-биле бажыӊынче чалап турары ол .

Слайд 12

2 . Тыва чонну ӊ к өшкенде дойлаар ёзулалы - Чаа ха-ду ӊма! Тыва улустуӊ ёзузунда болза , көшкенде ыяап-ла дойлаар болгай . Ону , ада-өгбеден дамчып келген чаӊчылды, бистер уреп канчаар бис. (СС АД 11). Тывалар шаг шаандан тура көжуп-дужуп чурттап чорааннар , ол дээрге тус чоннуӊ аӊнаар-меӊнээр , мал-маган азыраар болгаш тараа тарыыр ажыл-хожулундан кончуг хамаарышкан бооп турар . Олар бир хонаштан өске хонашче көжерде оран таӊдызынче чажыын чажып , аъш-чеминиӊ дээ жизин өргуур чорааннар . Оран-таӊдым камгала , оът-сигеним , тараа быдаам арбын унзун деп йөрээр чорааннар .

Слайд 13

3. Тыва улусту ӊ улусчу эмнээшкинин к өргускен одуруглар - Кара эмнер-биле шенеп к өрдуӊер-ле ыйнаан : адыг өдү , сыын мыйызы , хин дээн ышкаш аан ? (СС АД 13). Тыва кижи черден унер кат-чимисти чем кылдыр чип чораан , эм кылдыр ажыглап чораан . Арга-арыгныӊ курт-кымыскаяандан эгелээш , араатан адыынга чедир хумагалап чорааннар . Оранындан хайырлап алган аӊ-меӊиниӊ эъди-кежинден бээр унелээр . Ооӊ эм шынарлыын билир чорааннар . Адыг өдү – ижин баарга , хан базыышкынынга Сыын мыйызы – сөөк даяакка , нерви аарыгларынга ; Хин – ижин баарга , сөөк даяакка кончуг эки .

Слайд 14

4.Т өрел аттарны шын чугаалаары Салим Сурун-оолдун тоожузунда тыва улустун т өрел аттарыныӊ янзыларын хөйу-биле коргускен . Даай , чээн , катым , чуржум , уруум , оглум , кадай дээш оон-даа өске. Тыва дылда т өрел аттарны шын адаары дээрге хундулел ёзулалдарныӊ дээди хевири болур. Чаӊгыс катап шын адаан т өрел ат орукту ажыдар дижир . Чаӊгыс катап соора адаан т өрел ат кижиниӊ сеткилин хомудадыр дижир .

Слайд 15

Ту ӊ нел Чогаалчывыстын « Авазынга дангырак » деп тоожузундан эгелерни сонуургап к өрдувус . Салим Сурун-оолдун тоожузунда дег амыдыралды ӊ оруктары эки , багай талаларлыг-даа болза ында эки чуулдер хөй , быжыг тура соруктуг , идегелдиг ынакшыл бар болза амыдыралды ӊ шупту эки оруун тывар бис деп чогаалды ӊ маадырлары бадыткаан . Чогаалчы тыва улустун ёзу-ча ӊчылдарыныӊ чараш талаларын көргускен. Бистиӊ тып алганывыста 4 бөлукту тодарадырын оралдаштывыс . Тыва улус кожалары-биле эп-найыралдыг , хундулежип , унчуп-киржип чуртаар ужурлуг деп билиндирип , өөредип турар , ындыг-даа болза ол ёзу чурумну хөлун эрттире бээр чуве болза багай салдарлыг болурун аныяк өскенге сагындырып турары онзагай . Тоожуда ужур-чанчылдарны чуруп к ө ргускени – тыва чоннун т өө гузу, культуразы , мозу-шынары-биле чогаалчыны ӊ номчукчуларны таныштырар аргазы .

Слайд 16

Литература А.К.Ооржак , С.Б. Оюн . Тыва ужур-чанчылдар . ТывНУЧ , Кызыл -2003. Д.С.Куулар . Тыва чогаал 11 класс.ТывНУЧ , Кызыл – 2002. М.Кенин-Лопсан . Тыва чанчыл . Кызыл – 2010.