Александр Лыгденовэй "Үншэн" гэһэн рассказаар минии һанамжанууд

Буряад республикын болбосоролой ба эрдэм ухаанай яаман  

Байгалай хойто талын арадуудай заншалта урлалнуудай колледж

Александр Лыгденовэй «Υншэн» гэhэн рассказаар минии hанамжанууд.

                                                                     Дүүргэгшэ: Батомункуева Жанна –

112 группын оюутан.

                                                      Хүтэлбэрилэгшэ: Тугутова Туяна         Доржиевна –

буряад хэлэнэй багша.  

Ивалга,

2016

Гаршаг

1. Оршол.
2. Александр Лыгденовэй «Υншэн» гэhэн рассказаар минии hанамжанууд:

• Геройнуудай характеристикэ.
• Рассказай уран арганууд.

3. Тобшолол.
4. Хэрэглэгдэhэн литература.

Оршол.

Александр Лыгденов Зэдын аймагай Цагаатай нютагта тγрэhэн намтартай.

Дунда hургуули дγγргэhэнэй hγγлдэ Номгон далайн флодто алба хэжэ ерээд, Чайковскиин нэрэмжэтэ хγгжэмэй училищи, Зγγн Сибириин соёлой болон искусствын институт дγγргээд, арбаад жэл соо багшалhанай hγγлдэ, республикын соёлой министерствэдэ хγдэлнэ. Александр Лыгденовэй рассказууд « Буряад – Υнэн» газетэдэ, «Байгал» журналда хэблγγлэгдэжэ, олоной анхарал татаhан юм.

Александр Лыгденовэй рассказууд хадаа γгэ хэлэнэйнгээ, уран найруулгынгаа талаар тон hонирхолтой. Тэдээн соо ажабайдал, ажал, юрын хγнэй доторой байдал, hанаа сэдьхэл тон гγнзэгыгоор харуулагдаhан байдаг.

Би энэ авторай олон зохёолнуудай дундаhаа «Υншэн» гэжэ рассказаарнь ехэ hонирхожо, шэнжэлгын ажал хэхэ шиидхэбэри абааб.

      Шэнжэлгын зорилго:

«Υншэн» гэhэн рассказай анализ хэжэ, өөрынгөө hанамжануудые бэшэхэ.

      Шэнжэлгын объект: Александр Лыгденовэй зохёолнууд.

      Шэнжэлгын предмет: «Υншэн» гэhэн рассказ.

       Энэ ажалнай 3 шатаhаа бγридэнэ:

       1 шата - Александр Лыгденовэй творчество шудалжа, hонирхолтой юумыень шэлэн абалга.    

      2 шата – литература болон олон тоото  шэнжэлгын ажалнуудые шудалалга.

3 шата – бγхы суглуулhан юумэеэ шγγмжэлжэ, элидхэл бэшэжэ,эрдэмэй практическа конференцидэ хабаадалга.

     Урдаа табиhан зорилгонуудые бэелγγлхын тула иимэ шэнжэлгын  

      методγγдые хэрэглээбди:

• Шэнжэлгын темээр литература шудалалга.
• Литератураведческэ терминγγдые хэрэглэн, анализ хэлгэ.

Александр Лыгденовэй «Υншэн» гэhэн рассказаар минии hанамжанууд.

«Υншэн» гэжэ рассказ удхынгаа, уран найруулгынгаа, γгэ хэлэнэйнгээ талаар онсо илгарма зохёол болоно. Мγноо γенын буряад зоной ажабайдалда болоhон хубилалтануудые, геройнуудай абари зан, hанал бодол харуулhан зохёол гэжэ тэмдэглэхээр.

Рассказай нэрэ «Υншэн». Юундэ иимэ нэрэ γгөө гээшэб гэжэ уншахынгаа урда би ехэ гайхааб, юун тухайень таахые оролдооб. Υншэн гэжэ γгэ хγндэшье, амитадташье хабаатай ха юм. Эхэ эсэгэhээ гээгдэhэн, гансаараа γлэhэн хγниие γншэн хγн гэнэбди. Υшоо тиихэдэ манай арадай дунда γншэн сагаан ботогон гэжэ дуу ехэ мэдээжэ. Черемисовэй толи соо γншэн хабhан гэжэ холбуулал байна. Минии хγгшэн эжы γншэн хабhанай γбшэн байдаг юм, ехээр сэдьхэлэй γбшэндэ нэрбэгдэhэн хγндэ хабаатайень ойлгуулжа γгоо hэн.

Υншэн хабhандаа хадагалhан γнинэй ехэ нюуса – тайна, хранящаяся в глубине сердца- байдаг гэжэ γшөө хэлээ hэн. Иимэ олон баримтанууд дээрэ нэн тγрγγн γншэн гэhэн γгын удха тайлбарилхые оролдообди, энэ γгэтэй олон холбуулалнууд буряад хэлэндэ бии.

Рассказай тγрγγшын хоёр мэдγγлэл уншаад байхадаа, гэрэй эзэн, гансаараа байдаг далан наhатай хγгшэн   гэжэ элирγγлнэбди. Энэ хэн бэ гэхэдэ – Сэндэмэ хγгшэн.   

Автор ехэ γнэншэмэ тодоор энэ хγгшэнэй характеристикэ γгэнэ: Сэндэмэ эмгэй гээд ехэ мээхэй уринаар хандан, зураглана. Бэе махабад, сээжэ зγрхэнэй hайншье hаань, хоёр хγлhоо буушанхайл. Υе мγсэ, γбдэгөөрөө хадхашанхай, арай гэжэ нэгэ хэды алхам гэр соогуураа хэдэг гэжэ ойлгонобди. Υнгэрhэн долоон хоногой хойно хγгшэдэй хамтын байрада ошохо шиидхэбэри абаад, туhа хγргэдэг эмхи зургаанай ажалшадай ерэжэ абаашахые хγлеэн hуухадаа, ажабайдалай орёо ябадалые hанан дурсан hууна. Хγноор муухан хγбγγе тэжээhэндээ Сэндэмэ хγгшэн өөрыгөөшье зэмэлнэ. Орой тγрэhэн, хара багадаа эсэгэгγй γлэжэ γншэрhэн ганса хγбγγгээ ехээр эрхэлγγлжэрхёо хаш. Тулиха гээшые γзэhэн энэ эхэнэр, наhан соогоо нилээд хони мал дахажа, хабарай, γбэлэй хγйтэн шэрγγн hалхинда зориг шадалаа хатуужаhан харуулна.

Сэндэмэ хγгшэнэй дγрөөр уран зохёолшо нилээд олон хγгшэдэй хуби заяае харуулна гэхэдэ алдуу болохогγй. Ганса хγбγγтэй, хэды олон хγгшэн эжынэр хотын γндэр гэрнγγдтэ γншэн юумэд hуунад.

Уруу дуруу юумэн ехэ таhалга соохи диван дээрээ hуужал hууна. Уйдхар гашуудалда дайрагдаhан энэ хγгшэн нюдэндэм харагдахадал болоно. Ямар γнэншэмэ тодоор автор зураглана гээшэб! «Тээ хажуудань сγγмхэтэй, пулаад соо монсогойлоотой хγгшэнэй хубсаhа хунарынь харагдана. Өөрынь толгойдо мγн лэ багахан нимгэн пулаад, тэрэнэй саагуур hайнаар hайшаагдажа хуряалгаатай буурал сагаан γhэн бултайжа харагдана». Энэ зуурандаа Сэндэмэ хγгшэн ута наhан соогоо γзэhэн, хараhан γйлэ хэрэгγγдые эжэлээдгγй дурсажал байна.

Рассказаймнай γшөө нэгэ герой Пγнсэг болоно. Жаахандаа хөөрхэн, дорюун хγбγγн, hурахадаашье номдоо бэрхэ байhан гэжэ ойлгонобди. Инженер мэргэжэлтэй, шэнэ гэр байра хоёрхон жэлэй туршада абаhыень автор харуулхадаа, ажалдаа оролдосотой hайн мэргэжэлтэн байhыень гэршэлнэ. Эдэ зөөриин хойноhоо шунахайран ороhон Пунсэг машина абаха гэхэдээ, мγнгэнэйнгөө дуталдахадань, хγдөөдэ наhаараа байhан эжыгээ город асаржа, γхэр малыень худалдажа, гэрыень дача дээрээ асаржа табина. Хомхой хобдог, мунгэ баялигта дуратай, «Волгодо мγнгэ олохоёо Камчатка аяар табан жэлээр, эжыгээ орхёод ябашана.»

Минии hанахада, Пγнсэг hамганайнгаа γгэдэ орошонхой, өөрынгөө бодол хараа алдаhан  хγн. Эжынгээ хγгшэдэй байрада ошохом, гэрээ яахабта гэжэ эльгээhэн телеграммада – зγб шиидээш, гэрыемнай тамгалуулаад ошоороой, шадаа hаа, эрьежэ байгаарай гэhэн харюу тэрэ зуурандаа табиhан байна. Тγргэн бушуу шиидхэбэри эльгээжэ, эжыгээ гомдохооhоноо мэдэржэ, γрдижэ ерэhэндэнь би ехээр баярланаб. Манай арад зондо эжы абадаа гурбан эрдэни зөөлэниие хэшээхэ  hайхан заншал бии: γгын зөөлэн, эдеэнэй зөөлэн, унтариин зөөлэн. Пγнсг зэмэеэ мэдэржэ, эжыhээн хγлисэл гуйжа, энэ заншал бэлэглэхэ бэзэ гэжэ найданабди.

Пγнсэгэй hамган – Зинын характеристикэ γгэхэдөө, автор тэрэнэй яажа Пγнсэгэй ба Сэндэмын хуби заяанда нγлөө γзγγлhыень харуулха гэжэ оролдоо.

Хγнэй ажабайдалда, хγнэй энэ дэлхэй дээрэ γнгэрхэ наhан соо наhанай хани нγхэр ямар ехэ нγлөө γгэдэг гээшэб! hамга абаhанhаа хойшо зангаа хубилшоо Пунсэг. Городто γндыhэн Зина заяандаашье хγдөө ошохогγйб гэжэ эрид зан харуулhан, эжытэйш сугтаа байхагγйб гэжэ улам саашаа шангарhан юм. Бэринь Сэндэмые γзэдэггγй, γгэеэ ойлголсодоггγй, эбгγй байhан. Олон жэл соо Пγнсэгтэеэ хамта hуугаад, γхибγγдшьегγй, энэ дэлхэйн эгээл нангин эхэнэр хγнэй γγргэ дγγргээгγй, ниигγγлэсхы сэдьхэл γгы hамган гэжэ харуулна.

Эндэ Зинышье γншэн хγн гэжэ хэлэхээр, юундэб гэхэдэ, γхибγγ тγрөөгγй дээрэhээ, γтэлхэ сагтаа γргγγлхэ хγн γгы ха юм.

 Уран зохёолшо олон ондоо уран hайханай арга боломжонуудые хэрэглэнэ: юрэ хөөрэлгэ, тодорхойлон бэшэлгэ, гэр байрын γзэгдэл зураглалга г.м.

Энэ рассказ хадаа нэгэ хγнэй зγгhөө хөөрэгдэнэ гэжэ тэмдэглэхэ болонобди. Тус нюурай зγгhөө хөөрэлгөөр элирγγлэгдэнэ.

Рассказ соо харуулагдаhан γйлэ хэрэг гол тγлэб гэртэ γнгэрнэ. Гэр байрын зураглал γйлэдэгшэ нюурнуудай ажабайдалда болоhон элдэб ушаралнуудтай нягта холбоотойгоор харуулагдана. Городой гэрэй табадахи дабхарта гансаараа γлэhэн хγгшэнэй хооhон гэртэ хон-жэн. Сэдьхэлдэньшье хооhон гэжэ хэлэмээр. Ганса хγбγγтэй байбашье, тэрээндээ γргγγлэнгγй, гγрэнэй тэдхэмжэдэ тушаагдахаяа байhыень харуулна. Бγхы наhанайнь харгы зам – энэ хооhон гэртэй жэшэмээр.

Уран зохёолшо рассказайнгаа найруулгада арадай γгэ хэлэнэй баялигые γргэнөөр хэрэглэhэн байна, юундэб гэхэдэ буряад арад айхабтар гунзэгы удхатай, сэсэн мэргэн аман зохёолтой ха юм, тэрээн соо зоноймнай ажабайдал, абари заншал болон тγγхэ уран гоёор харуулагдаhан байдаг. Олон тоото оньhон γгэнγγдые автор хэрэглэжэ, зохёолойнгоо удхые улам гγнзэгырγγлнэ. Энэ найруулгын бγхы γргэлжэл соо иимэ оньhон γгэнγγдтэй ушарнабди:

Залуугай жаргалые, жаргал гэжэ бγ тооло.

Бэеэрээ γтэлхэhөө бγ ай, сэдьхэлээрээ γтэлхэhөө ай.

Угаа уhанда хаяхагγй.

Эхын hанаан γридөө, γриин hанаан шулуунда.

Оньhон γгэнγγдhээ гадна, манай арад зоной эртэ урда сагhаа сахижа ябаhан, мγнөө γедэ мартагдажа эхилhэн hайхан заншал, харуулагдаhыень анхарнабди. Ёhо сахиха шанга журам тухай иигэжэ хэлэгдэнэ. Уншэн γрөөhэн гээшэ манай яhатанда орой заяандаашье байгаагγй юм. Энээнhээ нγгэлтэй, аймшагтай юумэн γгы, энээниие алдахагγй нангин журам уялга гээшэ ямаршье нютаг айлай γхибγγдэй ямар нэгэн ушараар γншэршоо hаа, бэе дээрээ даажа абадаг байhан бшуу. Харин дγтын тγрэлэй байгаагγй hаань, уг гарбалайнь зон хамтаараа хам оролсодог байhан.

Энэ hайхан заншал тухай Сэндэмэ хγгшэнэй бодолнуудhаа мэдэнэбди.

Уг гарбалай нэгэ зон олоороо сугларжа, булта хэлсэжэ, нэгэ шиидхэбэри абадаг, угайнгаа аха захатанай γгэ буруушаахагγй заншал тухай баhал hанаа алдан hууhан гол геройн бодолнуудhаа элирнэ.

Эндэ Зандараатанай уг бγгэдөөрөө Долгор гэжэ γншэн басагаа яажа хγлынь дγрөөдэ, гарынь ганзагада хγргэхэ тухай шанга асуудал шиидхэгдэнэ.

Мγнөө манай γедэ иимэ заншалнуудаа мэдэнгγй γндыжэ байhан бидэндэ ехэ hургаал заабари болоhон зохёол гэжэ hананаб. Ямар олон γхибγγд γншэрнэб, мγнөө сагта. Эхэ эсэгэнь архиин хойноhоо ороод, γри хγγгэдээ мартанад. Угсаата зоноймной угай заншалнууд дахинаа hэргээгдэжэ, γншэн хэнзэ хγγгэд γсөөн болоhой!

Тон багахан юумэнэй шанар шэнжээр бодото байдал харуулха арга байдаг гэжэ мэдэнэбди. Энэ аргые автор баhал хэрэглэнэ гэжэ тэмдэглэхэ хэрэгтэй.

Жэшээлхэдэ: Минии hанахада энэ гэрэй γγдэн болоно. Υγдэн шэбхэгγй, γγдэн тээшэ дγтэлбэ. Υγдэн нээгдэжэ, хγбγγниинь орожо ерэбэ. Энэ хадаа, эхын зγрхэн, hанаа бодол хэды гажарбашье, шэбхэ суургаар хаагдадаггγй гэжэ ойлгохоор. Υγдэн тээшэ дγтэлхэдөө, хγбγγн тээшээ дγтэлхэ, хγбγγниинь γγдээ нээжэ, эжынгээ энхэрэлдэ хγртэбэ гэжэ харуулна.

Υшөө нэгэ шанар шэнжэ (деталь) гэхэдэ, γγдэнэй хонхын жэнгирээн. Энэ хонхын жэнгирээнээр рассказай сюжет хөөрэхөөр, минии hанахада:

           - хэзээл γγдэнэй хонхын жэнгирхые шагнаархажа байна.

           - γγдэнэй хонхын жэнгирэнгγй, хγнγγдэй хөөрэлдэhөөр γнгэршэхэдэ, дээрэhээ hанаа алдаад абаба.

           - хэзээ γγдэнэй хонхо жэнгирэгшэ ааб?

           - γγдэнэй хонхын жэнгирээн дуулдашаба, хγгшэн залд гэжэ абаба.

           - эртэ γглөөнhөө хойшо хэзээл жэнгирэгшэ ааб гэжэ хγлеэжэ байhан γγдэнэйнь хонхо дуугаржал hалаба.

            - γγдэнэй хонхын жэнгирээнэй дахинаа дуулдашахада, Сэндэмэ хγгшэн тэрэ дороо хγнгэнөөр бодошобо.

            - хонхын жэнгирээн дγрбэ дахин дээрэ дээрэhээ тγргэнөөр дуугараа!

            - тон танил, тон дγтын жэнгирээн.

            - hанаандань харша хонхын жэнгирээнэй дуугархын хажуугаар, эгээ hγγлшынгээ найдалhаа hалаагγй Сэндэмэ хγгшэн энээхэн дулаан, эльгэндэнь дγтэ хонхын жэнгирээнэй дуулдахые хγлеэжэ байhанаа арай шамай таажа абаба хаш.

Рассказ уншажа hуухада, энэ хонхын жэнгирээн нээрээ дуулдахадал болоно гэхэдэ алдуу болохогγй.

Энэ рассказай удхаар зγжэг табихаар, олон зоной анхарал татуулхаар гэжэ би hананаб.