Исследовательская работа

    Cабый тормышында

    бишек җырларының

              роле

            Башкарды:

                              5а сыйныфы укучысы

Хәлиуллина  Әдилә рәсүл  кызы                      

                                                               Җитәкче:

                                                             А.М. Булатов исемендәге күппрофильле

                                      лицейның 1нче категорияле

                                                    татар теле һәм әдәбияты укытучысы

              Үзбәкова А.Ш.

                                                                               2018нче ел

Тезис

Тема: Сабый тормышында бишек җырларының роле

Эзләнүче: Хәлиуллина Әдилә Рәсүл кызы Кукмара посёлогы А.М.Булатов исемендәге күппрофильле лицейның 5 нче сыйныф укучысы

Җитәкчем: Үзбәкова Алсу Шәрифҗан кызы  Кукмара посёлогы А.М.Булатов исемендәге күппрофильле лицейның  татар теле һәм әдәбияты  укытучысы

Теманың актуальлеге:

Әлеге теманы мин бүгенге көндә бик   актуаль дип саныйм.Чөнки кешенең интеллектуаль яктан үсеше белән бишек җырлары тыгыз бәйләнештә тора.

Максат: -  хәзерге чор әниләре  балаларын йоклатканда нинди бишек җырларын куллануларын  тикшерү

Бурыч:   -   әлеге темага туры килә торган әдәбият туплау,

• бишек җырларының тарихын өйрәнү,
• бишек җырлары аша сабый күңеленә нинди тормыш нигезләре салынуын билгеләү,
• сораштырулар аша бүгенге көн сабыйлары тыңлый торган бишек җырларын ачыклау.

Материал һәм методика: Бишек җырлары турындагы  әдәбият белән танышу һәм сораштыру үткәрү

Эзләнүнең нәтиҗәләре: Бишек җырлары турында бик күп хезмәтләр белән таныштым.Сораштырулардан күренгәнчә, хәзерге заманда телевизорлар,  ДВД лар, ПК лар,төрле дискалар, кассеталар булуга карамастан әниләр сабыйларына бишек җырларын барыбер җырлыйлар икән. Кайсы  җырларның иң популяр, ә кайсыларыны иң күп җырлануын ачыкладым. Болар - хәзерге заман язучылары язган һәм популяр артистлар башкарган җырлар.

Кереш өлеш

         Татар халык авыз иҗаты әдәби һәм тарихи мирасыбызның гүзәл бер өлешен тәшкил итә. Анда ерак гасырлар тавышын да, бүгенге көннәр аһәңен дә ишетәбез. Халык авыз иҗатының барлык төрләре дә кешеләрнең тормыш турындагы уйлануларын, тәҗрибәсен һәм хыял –омтылышларын чагылдыра. Шуңа күрә дә татар халык авыз иҗаты кебек олы мирасны читләтеп үткән, шул чишмәнең суын татымаган, аның гүзәллеге, тылсымлы көче белән илһамланмаган кеше юктыр дөньяда. Татар фольклоры, халкыбызның гасырлар буена тупланып килгән акыл хәзинәсе буларак, яшь буынны иҗтимагый тормышка алып керүдә, аны намуслы, игелекле, ягымлы, кешелекле итеп тәрбияләүдә, балада уңай сыйфатлар үстерүдә зур роль уйный. Халык авыз иҗатын зур бер рухи йорт дип күз алдына китерсәк әлеге йортның нигез ташларын бишек җырлары тәшкил итә.

       Галимнәр инде күптән ачыклаган: балага белем һәм тәрбия бирүдә бишек җырлары зур роль уйный. Алар сабыйның тыныч холыклы булып үсүенә ярдәм итә. Әнисенең җыры аша ул туган телендә сүзләр әйтергә, тирә –якны танып белергә, фикерләү сәләтен, сөйләмен үстерергә өйрәнә.

      Мин тууга әнием, дәү әнием мине бишек җырлары белән тибрәтеп йоклатканнар, елаганда тагын бишек җырларын җырлап юатканнар. Балалар  бакчасына йөргәндә дә, мәктәптә уку дәресләрендә дә мин бишек җырлары белән таныша килдем, аны өйрәнүне һаман дәвам итәм. Бу тема мине бик кызыксындыра. Әниләрнең балаларына нинди бишек җырлары җырлаганын, ул җырларның сабыйга ничек тәэсир иткәнен беләсе килү мине шушы эзләнүгә этәрде.

       Минем максатым – бишек җырлары турында күбрәк белү, хәзерге чор әниләре балаларын йоклатканда нинди бишек җырларын куллануын ачыклау.

Шуннан чыгып, түбәндәге бурычлар билгеләнде:

• Әлеге темага туры килә торган әдәбият туплау;
• Бишек җырларының тарихын өйрәнү;
• Бишек җырлары аша сабый күңеленә нинди тормыш нигезләре салынуын билгеләү;
• Әти –әниләр, әби – бабайлар, сыйныфташлар арасында сораштырулар аша бүгенге көн сабыйлары тыңлый торган бишек җырларын ачыклау.

Төп өлеш

      Бала, туу белән, халык рухының шигъри авазлары кочагында тибрәнә башлый. Әнисенең моңлы бишек җырларына ияреп ул күңеле белән тәүге тапкыр дөнья буйлап сәяхәткә чыга.  Бала башта әлеге бишек җырларының мәгънәсе белән түгел, аларның яңгырашы белән очраша.

    Һәр халыкның үзенең бишек җыры бар. Кайбер халыкларда әни кеше сабые туу белән аның үзенә генә багышланган бишек җырлары уйлап табарга  һәм шул җырлар баланы бөтен гомере буе озатырга  тиеш булган. Бу җырлар, баланы бишектә тирбәтеп йоклатканда аны тынычландыру өчен көйләнә. Бишек җырларының беренче авторлары әти –әниләр булуы бәхәссез. Бала –ата –ана өчен иң газиз, кадерле җан, җырларда нәкъ менә шуңа күрә ананың шәхси хис –кичерешләре дә зур урын ала. Йөрәктән  чыккан бишек җырларының сүзләре дә гади, кыска.

Ак биләүгә биләдем,                                Яратучы ходайдан

Мамык мендәр көйләдем;                      Изге теләк теләдем.

   Бишек җырлары ана белән бала  икәүдән икәү генә калган вакытта башкарыла. Ана ул мәлдә күңеле белән баланың рухи дөньясына якынаерга, уй –фикерләрен нәниләр кабул итәрлек гади, самими итеп әйтергә омтыла. Шуның  өчен бишек җырларында катлаулы стилистик һәм лексик сурәтләү чаралары очрамый. Аның каравы, җырның яңгырашына, ягъни фонетик ягына караган чаралар: аллитерацияләр ( охшаш тартык авазларны кабатлау),ассонанслар ( охшаш сузык авазларны кабатлау) һ.б. байтак. “Әлли – бәлли”,”алла-һу”, “чү-чү” кебек аваз ияртемнәре, ымлык сүзләр бишек җырларына салмаклык, тынычлык төсмере бирәләр, еш кабатлана торган “карлыгачым”,”былбылым”, “багалмам” кебек эндәш сүзләр дә аларга үзенчә бер назлылык, ягымлылык, йөрәк җылысы өстиләр. Бишек җырларында чагыштырулар аерым бер үзлеккә ияләр. Аларда бала еш кына халык поэзиясенең традицион образлары – алма, гөл; ә күзләре бөрлегән, карлыган белән чагыштырыла:

     Бишек җырларының төп темасы ананың хыяллары, өмете белән үрелгән. Ул – баланың бәхетле, таза, сәламәт һәм укымышлы булуы белән бәйләнә. Күп очракта фикер дога, теләк булып та формалаша. Ана кеше үзе тәрбияләгән баланың  иртәгә җәмгыятьнең бер вәкиле булачагын аңлый.

                Әлли –бәлли итәр бу

Олы булып үсәр бу.

Олы булып үскәчтен,

Мәктәпләрдә укыр бу,

Зирәк бала булыр бу,

Укуда һәм язуда

Иң алдынгы булыр бу.

Әлли –бәлли итәр бу,

Армиягә китәр бу.

Әтисенә, әнисенә

Изге хезмәт итәр бу.

Шуңа күрә бишек җырлары аны төрле яклап тәрбияләүгә, үзфикерле, әдәп –әхлаклы итүгә юнәлдерелгән.

     Бишек җырларының килеп чыгышы мәсьәләсе балалар фольклорын өйрәнүчеләр арасында күп бәхәсләр уята. Аларның башлангыч формалары турында фикер йөртү читен, чөнки илебез халыкларының бу җырлары узган гасыр башларында гына язма истәлекләргә кертелә башлый. Ә татар бишек җырларын язып алу 20 нче гасыр башына карый.

     Бу теманы өйрәнә башлаганчы миңа күп кенә фольклор осталарының  иҗатлары белән танышырга туры килде. Бишек җырларының килеп чыгышы турында фольклор остасы  А.Ветухов болай ди :  “Ана үзенең табигатеннән килгән сиземләве белән бәбиләр өчен нәкъ менә шундый тынычландыргыч, саф аһәңле, салмак җырлар кирәклеген аңлаган. Бишек җырларының формасы менә шулай яралган”.Минемчә, ул, хаклы.  Ә рус фольклорчысы  Н.М. Элиаш, мәсәлән, бишек җырларының килеп чыгышын ыруглар җәмгыяте һәм аннан да элегрәк чорларга бәйли. “бишек җырлары кешелек җәмгыятенең башлангыч чорында барлыкка килгән, - ди ул. Бишек ырымлаулары белән тыгыз бәйләнештә булган бишек фольклоры үзенең тамырлары белән ыруглар җәмгыяте тирәнлегенә кадәр төшә”. Ул, барлыкка килү чорында бишек җырлары ырымлау тәгъбирләре формасында булганнар, дигән фикер үткәрә. Мин укып танышкан  балалар фольклорын өйрәнүче галимнәрнең барысы да бишек җырларының тамырлары тирәндә икәнлеген раслый.

Традицион бишек җырларының эчтәлегендә 3 тематик төркем ачык күзаллана:

1. ананың үз тормышы;
2. бала һәм аның киләчәге турындагы җырлар;
3. баланың әйләнә - тирәлеге турындагы җырлар. Менә кайбер мисаллар:

Әлли –бәлли бишектә,

Кошлар сайрый тишектә,

Хәсрәт күрәм дип белмәдем

Тибрәнгәндә бишектә.

Әлли –бәлли, бәү –бәү,

И, җомырым, җомырым.

Саулык, сәламәтлек белән

Озын булсын гомерең.

    Күпчелек бишек җырларына кош –корт, хайван образлары да килеп керә.

              Әлли –бәлли, бәү итәр,

             Улым йокыга китәр.

             Улым йокыга китмәсә,

             Маэмай күтәреп китәр.

                           Әлли –бәлли, Бәхтияр,

                           Ызба артында бүре бар ...

                                                ... Илнур йокыга китмәсә,

                                                           Аюлар алып китәр.

     Җырларда тасвирланганча, алар һәрвакыт йорт тирәсендә йөриләр һәм бәбинең йоклаганын  көтәләр, әгәр дә ул күзен йоммаса, кереп алып китәргә чамалыйлар. Әмма аларда баланы куркыту төсмере  юк. Алар шул җәнлекләр турында балалар күңеленә хуш килерлек бер вакыйга тасвир итеп, нәниләрне тынычландыру өчен җырлаганнар. Гомумән, татар бишек җырларында кош –корт образлары күп очраса да, алар пассив: рус халык иҗатындагы кебек, балага күмәч алырга йөгерүче мәчеләр, баланы юатырга керүче этләр юк. Һәр халык бишек җырларында үзенә генә хас булган җәнлекне сурәтли. Мәсәлән: Һиндстанда  сыер изге санала, аны кадерлиләр һәм шуның өчен  үзләренең сабыйларына  да әлеге исем белән эндәшәләр, русларда – куянкай диләр, чөнки ул йомшак, чукчаларда –минем боланым,  французлар – чебешем , ә татарлар былбылым, сандугачым дип сабыйларын йоклата.

      Җырдагы теләкләр, аның эчтәлеге төрле –төрле. Татар халкы бишек җырларында изге теләкләр: тизрәк зур үсәргә, зур галим булып илгә ,әти-әнигә хезмәт итәргә, яхшы кияү (кәләш) табарга кирәклек һәм сабый йоклаганда әни кешенең йорттагы эшләрне эшләве турында сөйләнә.

 Әлли –бәлли ит, балам,

Сине бишеккә салам.

Сине бишеккә салгач та,

Үзем эшемә барам.

            Кызым, кызым, кыз кеше,

            Кызыма килер йөз кеше,

           Йөз кешенең арасыннан

          Сайлап алыр бер кеше.

   Безнең  татар халкында зур хөрмәт һәм ярату хисләре белән сабыйны йокларга сала торган урын да искә алына. Борынгы  бабаларыбыз яңа туган сабыйны  тирбәтү өчен махсус җайланма уйлап тапканнар. Ул – бишек. Аларның ниндиләре генә юк. Нечкә тал чыбыгыннан үргәннәре дә, агачны уеп ясалганнары да, тактадан сырлап ясаганнары да. Аларга әти кешенең, бабайның хыяллары үрелгән, өметләре, осталыклары, рухи дөньялары чагылган.

Бездә бишек әллә ничек

Талдан, җырдан үрелә.

Җылы бишек, җырлы бишек

Эленә өй түренә...   (Р.Миңнуллин “Тал бишек” шигыре)

     Эзләнүләрдән чыгып, бишек җырлары сабыйның психологик үсешенә, дөньяны танып –белүенә зур йогынты ясый икән дигән нәтиҗәгә килдем һәм бүгенге көн әниләренең сабыйларына бишек җырларын ни дәрәҗәдә башкаруларын  ачыкладым. Үзебезнең урамда яшәүче күршеләр, туганнар, иптәшләрем арасында түбәндәге анкета сорауларына җаваплар алынды. Сораштыруда барлыгы 25 өлкән кеше: 15 әни, 10 әби  һәм 5 иптәшем катнашты. Аларга түбәндәге сораулар бирелде.

Укучыларга : Сезгә әниләрегез бишек җырлары җырладымы?

Олыларга: Сезгә әниләрегез бишек җырлары җырладымы һәм Сез үзегезнең балаларыгызга җырладыгызмы?

Анкета сорауларын анализлагач,шундый нәтиҗәгә килдем. Хәзерге заманда телевизорлар,  ДВД лар, ПК лар,төрле дискалар, кассеталар булуга карамастан әниләр сабыйларына бишек җырларын барыбер җырлыйлар икән.

Икенче соравым мондый иде.      

Сабый балага бишек җырлары җырларга кирәкме?

Нәтиҗә: күпчелек өлкәннәр һәм укучылар бишек җырларын җырларга кирәк дип саный.

 Өченче сорау:

Бишек җырлары сабыйның алдагы тормышына йогынты ясыймы?

Нәтиҗә:  бишек җырлары сабыйның алдагы тормышына йогынты ясый дигән нәтиҗәдә.

Укучыларга: Сез нинди бишек җырлары беләсез?

Өлкәннәргә: Сабыйларыгызга нинди бишек җырлары җырлыйсыз?

Әлеге сораштыру нәтиҗәсендә мин кайсы җырларның иң популяр, ә кайсыларыны иң күп җырлануын ачыкладым. Болар хәзерге заман язучылары язган һәм популяр артистлар башкарган җырлар. Ә менә чын халык җырлары онытыла башлады. Хәзерге заман әти –әниләре белә торган бишек җырлары бик аз, шуңа күрә мин, халык һәм язучыларның әсәрләре кергән,  күренекле җырчылар башкаруындагы бишек җырлары тупламасы төзергә булдым.

Йомгаклау өлеше

        Әбиләребез еш кына болай дип әйтергә яраталар: “ Борын –борыннан ук халыкта яшәп килгән, без ишетеп үскән әхлакый тәртип кагыйдәләре югалды”.

  Әйе, искелек дип сүгә –сүгә, без әлеге кагыйдәләрне дә, кешеләрне рухи яктан сафландыручы  күптөрле  гореф –гадәтләрне дә, тәрбияви яктан әһәмиятле булган дини бәйрәмнәрне дә  оныта килдек. Мәктәпләребездә дә күп еллар буена халкыбызның теленә, мәдәниятына җитәрлек игътибар бирелмәде. Үз халкыбызның кызыклы,  бай тарихын өйрәнә алмадык, үз төбәкләребездә үскән, белем алган бөек шәхесләребезнең исемнәрен ишетмәдек.  Нәтиҗәдә, өлкәннәр әйткәндәй, олыга олы диеп, кечегә кече итеп карый белмибез, бәндәнең рәнҗешеннән,ананың бәддогасыннан курыкмыйбыз, күрше хакын, тол – ятимнәр хакын оныттык, туган телебездән: гореф –гадәтләр, дини йолалар югалу белән беррәттән, яшь сабыйларыбызның да күбесе бишек җырларын ишетүдән мәхрүм булып калды.

    Хәзерге вакытта халкыбызның бишек җырларына нык әһәмият бирелә. Аларны иҗат итәләр, җыйныйлар, китап итеп бастырып чыгаралар. Ләкин җырларның кулланылышы әлегә канәгатьләнерлек түгел. Димәк, алар безнең игътибарыбызга мохтаҗ. Әйдәгез, бишек җырларына югалырга ирек куймыйк, үзебез өйрәник, якыннарыбызга җырлыйк.

Кулланылган әдәбият

1. Бишек җырлары. “Мәгариф”  1993
2. Бишек җырлары. Казан. Тат.кит.нәшр. 2000
3. Балам – багалмам. Казан. “Татар китабы” 1997
4.  Татар балалар фольклоры. Р.Ягъфәров. Казан. “Раннур” нәшр. 1999
5. Шигъри бишек. Р.Кукушкин. . Казан. Тат.кит.нәшр. 1981

Кушымта

        Эчтәлек

1. Халык иҗат иткән бишек җырлары  
2.   Язучылар  иҗат иткән бишек җырлары
3.  Артистлар башкарган  бишек җырлары

Халык иҗат иткән бишек җырлары

Бишек җырлары шагыйрьләр иҗатында

                                       Тал бишек

Бездә бишек әллә ничек

Талдан, җырдан үрелә.

Җылы бишек, җырлы  бишек

Эленә өй түренә.

  Җырлый бишек, елый  бишек,

  Жырлый- елый моңлана.

  Әллә бишек, әллә инде

  Бишектә яткан бала?

Бишеге дә үрелгән шул

Сөндә үскән таллардан.

Җырчы таллар, елак таллар,

Моңнар тама алардан.

  Ул талларга ал таңнарда

  Сандугачлар кунгандыр.

Әлли- бәлли итәр бу,

Мәдрәсәгә китәр бу,

Тырышып сабак укыгач.

Галим булып җитәр бу.

    Йокла, улым, йом күзең,

    Йом, йом күзең, йолдызым,

    Кичтән йокың кала да,

    Елап үтә көндезең.

                                    Г.Тукай

Кыйгач кашым,
Асыл ташым!

Йоклаек икәү!
Йокла, иркә,

Йокла, бәбкә,
Бәүкәй, бәллү — бәү! Дәрдемәнд.

Халык иҗатына таянып язылган бишек җырлары

• Ә.Ерикәй. “Йокла балам”
• М.Мазунов “Энесенә ул апа”
• М.Җәлил “ бишек янында”, “Кызыма”
• Р.Вәлиев “Йокла, энем” һ.б.