Киирилде:      

Эки – бакты  ылгап билир, кажан-даа бодун өрү көрүп болбас, кижилерге эриг баарлыг боор деп чагып – сургаашкынныг  философчу утка  тыва езу – чаңчылдарда  сиңген.

Темазы:  «С. Сарыг-оолдуӊ «Аңгыр-оолдуң тоожузу» деп романында езулалдарныӊ амгы үеде ажыглалы».

Сорулгазы:

• романда хүндүткелдиң езулалдарын көргүзери;
• амгы үеде ажыглап турары;
•   С.Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузу»      улусчу чаңчылдарның кезээде быжыг баганазы болгаш шимчедикчи күжү.  

Дерилгези : С. А.Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуӊ тоожузу»

Ажылды кылып эгелээрде   хүндүткелдиӊ чылынга тураскааткан «Бичелдей номчулгазы» аттыг эртем – шинчилел  конференциязынга киржири-биле А.С.Сарыг-оолдуӊ «Ангыр-оолдуӊ тоожузу» деп романында кол хүндүткелдиӊ езулалдарын ушта бижип, оон кижизидикчи утказын сайгарып көргүзерин оралдаштывыс.

             Ажылдың бирги эгеде, эгелерни ушта бижээш, оон амгы үеде ажыглалының канчаар чоруп турарын шинчилеп, өскерилгелер бар бе тодараттывыс.

Ажылдың чугулазы:  Бо чылды хүндүткелдиӊ чылы кылдыр чарлааны-биле тыва литературада хүндүткел езулалын шинчилээн бис.

Ажылдың теоретиктиг болгаш  методологтуг үндезиннери:

Ч.Чаптын «Шагаам- сүзүглелим», М.Кенин – Лопсан «Улусчу ужурлар», М.Кенин-Лопсаннын «Тыва чанчыл», М.Б.Кенин-Лопсан «Тыва чоннун бурунгу ужурлары», Тыва улустун чанчылдары болгаш езулалдары.

          Үстунде айыткан сорулгаларны боттандырарда, дараазында методтарга даянган бис:

1. Дилеп тыварынын методу;

2. Тайылбырлап бижииринин методу;

3. Хайгаарал методу;

4. Шинчилел методу.

Ажылдың шинчилээр объектизи: С.А.Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң  тоожузунда » хүндүлел езулалдарын коргүскен эгелер.

Чаа чүүлү: С.А.Сарыг-оолдуң «Ангыр-оолдуң тоожузу» деп романында хүндүлел езулалдарының амгы үеде ажыглап турарарын деңнеп коргүскени.

Ажылдың практиктиг ажыглалы: тыва дыл чогаал башкыларынга, өөреникчилерге, ада – иеге өөредиглиг материал болур.

Ажылдың тургузуу: киирилдеден, 1-ги эгеден, түңнел кезиинден, литератураның даңзызындан тургустунган.

      I-ги эге.

Кандыг-даа чон чурттап орар черлиг, чугаалажыр тускай дылдыг болгаш онзагай ылгалыр хүндү - езулалдыг болур. Тыва чон эрте-бурунгу шагдан бээр Соңгу Саянның, Башкы Таңдының аразынга, Азия диптиң товүнге чурттап чорааннар. Ада – өгбенниң биске арттырып каан эң улуг байлаа болза тыва дыл, ынчангаш чүс-чүс чылдарда туруп келген, сайзырап келген болгаш салгал дамчып келген хүндүлел езулалы тыва чоннуң бир ыдыктыг чаңчылы болгаш сагыыр сүзүглели болур [4].

        Тыва литератураныӊ үндезилекчилериниӊ бирээзи, Тываныӊ Улустуӊ чогаалчызы Степан Агбаанович Сарыг-оолдуӊ «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу» деп сураглыг чогаалы тыва  прозаныӊ чаа бедикче көдүрлүрүнүӊ илдеӊ демдектери көстүп келген үеде чырыкче үнген роман болур.

        «Ангыр-оолдун тоожузу» тыва улустун социалистиг сайзыралыныӊ чаа үе-чадазында төөгүге сонуургалдыӊ чайгаар күштелгенинден база үежилеринге болгаш келир үениӊ кижилеринге эрткен чуртталганы болгаш тыва чаӊчыл-езулалдарын авторнуӊ чугаалап бериксээн күзелинден бижиттинген. А ындыг сорулганы боттандырарда, чаӊгыс кижиниӊ – чогаалчыныӊ бодунуӊ амыдыралыныӊ төөгүзүн ажыглаан. Ынчангаш «Ангыр-оолдуӊ тоожузу» бот-намдар чогаал деп санаттынар.

           … Чогаалдыӊ бирги номунда элээн хөй эгелерде философтуг  утка-бодал кирген-даа болза, өске арткан эгелери ханы социал уткалыг. Хенче чажындан өскүс арткаш, чежемейниӊ –даа хөлечиктиӊ ажыг- човулаӊын ол эдилезе, ажылга кызымаккай,долгандыр болуп турар чүүлдерни эскерип, хөйнү сонуургап  билип ап чоруур. Ындыг сонуургак болгаш ол кырган-авазы Чейзен- Кадайдан тыва улустун шаг-шаандан тура сагып келген чаагай чаӊчылдарын, езулалдарын,сагылгаларын бо-ла айтыра берген олурарын эгелерден номчуур бис. Ол дугайын «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузунуӊ» бирги номунда «Дагаа чылдыг мен», «Бажым кыргытканым», «Оюннар», «Авам өлүп калган», « Ием төрели оюнзак улус» , «Шагаа», «Куда» деп эгелерни номчааш, таныжар бис.

           Бурунгу улустуӊ чаӊчылы-биле чыл бүрүзү тус-тузунда бот-шынарлыг болур деп бижип турар.Чижээ, Аӊгыр-оол - дагаа чылдыг. Ол бодунуӊ чылыныӊ тускай шынарын билир, аажок үнелээр…

Түңнел: Бо эгени номчааш кижи чылга кирген дириг-амытаннарга хамаарылгазын өскертип, ханы боданып, хөйнү билип алыр.

           «Бажым кыргытканым». Бо эгеде бичии уруг бажы кыргыыры база бир тускай дүрүмнүг  байырлал деп чүвени билиндирип көргүскен.

Үш харлыынга чедир черле чаңгыс хыл-даа кезип болбас. Үш хар  чеде бээрге, тускай, кандыг хүн кыргыдып болурун лама-башкыларга судур аштырып – айтырып алыр. Ол байырлалдыӊ кол ужуру болза үш харлаан уругну өнчүлендирери болур. Тыва кижиниӊ  амыдыралы бөгүнгү  хүн-биле кызыгаарлаттынмас, ажы-төлдүӊ келир үези дээш сагыш-човап хайгаарап чорааны чаагай чаӊчылды бо эгеде көргүскен.

Эки-ле сактырым чүвем – авамның торгу кезер төгерик кара хачызыныӊ будунда кадак баглааш, аптара кырында салып каан чыткан чүве. Өгде улустуң эӊ-не үстүнде олурган даайым ол хачыны алгаш:

          - Хураганныг хой бээр мен, бажыңны чыттап каайн, чээн оол, кай – дээн. Арай аайын тыппайн, дезер сагыштыг, ачамнын артынче чаштынар деп чорумда, ачам:

             - Шымда ,хой алыр сен, даайынга чыттат, оглум! – дээш, мени куспактап алган. Солагай талакы кастыымдан ( сай-чажымдан) бир дүргек дүк кескеш,ачамга тутсуп берди. Ачам ол дүктү бир кадакка боггаш, хомду иштинде ыдык-окка баглап кагды.

Түңнели: төл уш харлаптарга бажын хылбыктаар. Баш хылбыктаар хүннү ламалардан  судур аштырып – айтырып алыр. Хачыны актаар(кадак баглаар), даайы кижи солагай кастыындан хылбыктап- кезип эгелээр. Ол дүктү ак кадакка боггаш, ыдык-окка баглап каар.

Саңын салган черге чордум.

… Кежээ имир дүжери билек-ле чула тудуп каар, ооӊ саржаа эвээжей бээрге-ле, немеп каап турар.

            - Чүге даады-ла чула тудуп турар апарганывыс ол, ачай? Азалар келбезин дээш бе? – деп, бир кежээ ачам чула кылып олурда, айтырдым.

 Ачам баштай корткан чуве ышкаш, ыӊай-бээр өг иштин көргулей каапкаш, харыылады:

           -Чок, оглум, азалардан корткаш эвес, аван хөөкүйнүң сүнезини бурган оранынче баарда, чырыткы болзун дээш чула үспейн турарывыс ол-дур ийин – дээш, чулазын кывыскаш, хомду кырынга аппарып салып кагды.

 - А авамның сүнезини ынаар бурган оранынче барбайн, бээр  - өөнче дедир чанып келир болза але, ачай?

 - Ынча дивес! Өлген кижиниң сүнезини дедир кээп болбас… Ам удавас аванның дөртен тос хонуунуӊ саӊын салып, эӊ сөөлгү үделгезин кылыр бис. Оон соонда чула тутпас – шуудап чоруй баар…

- А саӊын каяа салыр бис, ачай?

- Аваӊныӊ хөөрүнге барып салгай бис аан, оглум. Че, дүне када өлген кижи дугайы чугаалашпас чоор.

Түңнел: Дөртен тос хонуунга чедир кежээ имир дүжери билек чула кыпсыр. Чүге дээрге, Бурган оранынче, чырыткы болзун дээш.

Шагаа. Шагаа дээрге бүгү чоннуӊ база бир сеткил сергеп, көдүрлүр байыр-дою чораан чүве.

Шыырак өг бүрүзү күзүн кыштагга көжүп кел сал-ла, кончуг семис ирт ийикпе, сергени өлүрүп,эъдин бүдүнге доорааш, хырнынга суп доңуруп каар – ону  доорамчы дээр боор. Оон башка шагаага чедир мал арыптар-ла болгай.

Өшкү хою чок ядыы улус-ла хөөкүйлер шагаага дой дооравас, бар-ла шаа-биле кадык хайындырып, шай-суксун кудуп эрттирер. Ол-ла Бел одурту кожа-кожа кыштагларлыг алды кодан аалдарның дугуржуп алгаш, үш хонукта улаштыр дойлаар болган шагаазынга дөгерезинге барып, хамык оюн-тоглааны көрүп, эки-даа дайнап алдым!

      Хамык өглер бүдүүнүӊ хүнүнде-ле эки-бак эжик-ширтээн, өөнуӊ өрегезин дүжүрүп, силгип кактааш, өгнүӊ ыжын аштап кааптар.

Өгнүӊ ыдык огун ужулгаш, бажынга бүдүн ирт кудуруу шашкаш, сыртык бажы үзүкке тургускаш, мурнунга саӊ салып каар. А бурганныг өглер база-ла оозун аштап-чүлгүп, мурнунга дагыл-байлаӊын чемнеп, өргүп каар. Чула – кужу  үргүлчү хып турар.

Өгнүӊ ынаалар арты-биле долгандыр  «челе» хериптер. Челе дээрге ак чүӊнү ээрип туруп кылган кулун, бызаа челези ийикпе, анай, хураган хөнезин өттүндүр кылган; ында чок-ла чүве чок: челениӊ савактары, хөнениӊ салбактары, согааш, бала, деспи, хууӊ, чүген, чулар дээш ыяштан чазап-даа каан, чүӊ удазындан аргып, баглап-даа каан.

Дагдан бадар үш чунгунуӊ бажын доштап, суг-биле шаптап белеткеп алган. Аал коданында тевектээр, баг кагар, баг адар, ааттынып ойнаар черлерни дөгерезин аштаан.

         Бир өгнүң кадарчызы эжим оолдуң чанынга баргаш:

• Бо эртен чүге ыяап-ла эрте туруп чунар ужурлуг чүве ирги, эжиким? – дидим.

• Шагаад черле ындыг-ла болгай. Ам удавас маңаа бо душка–дээш, демги «Сан-Салыр» кырынче айыткаш – «Эжен» чаларап келир, аңаа уткуй барып тейлээр бис. Аңаа тейлевейн удуп калырга , бачыт-даа арывас аксының кежии тудаар чүве-дир ийин. Билдин?...

Түңнел: Кандыг-даа чоннуң улуг байырлалдарында хамыктың мурнунда ук чоннуӊ бурунгу культуразы, үе-дүптен сагып, хумагалап чорууру чаӊчыл-езулалдары көстүр, хей-аъды, национал чоргааралы илерээр аӊаа бистиӊ щагаавыс үндезилеттинге[2].

               Куда. Кижи өзер, кидис шөйлүр деп чүве бар болгай. Куданың «дөрт херээ» дээрге, баштай-ла аас – белээ бээри. Ол болза даштындан көөрге, онза шоолуг байырлал – даа чок.Оолдуӊ ада – иези боттарыныӊ эптиг, таарымчалыг эдержип болуру, харын – даа ха – дунма - бот-боттары, каш шагдан куда-баар дээр ийикпе, арбан-дөрбен дижир кижилерин бодап, шилип, кымда кыс барын билип алгаш, оларже бир-ле топтуг – томаанныг: ужур – чөптү билиндир чугаалаптар аастыг-сөстүг кижини айбылап чорудар. Азы оолдуӊ ада-иезиниӊ кайы-бирээзи боду барып чедер.

           Ол баарда кудар сөӊнуг, тудар актыг болур; тудар агы дээрге кадак, дадаазын ышкаш чүве-ле…Ындыг болза-даа ол актыӊ артында, шыырак улус болза аът, шарыдан ара чокту аазаар чүве.

                Аас белээ сунуп барган кижи сөӊүн ажыдып, бурганга дээжилеп, отка чашкан соонда адазынга арагазын туткаш, агын сунгаш, келген херээн чугаалаар. Оон кадайга  кудар. А кыстың ада-иези ол дораан-на «болур, болбас» дээн харыыны берип-даа болур. Азы тыртылчак болза, «бис боданып, ха-дуӊма, ажы-төл бүгүдээ-биле сүмележип чөпшээрешкеш, чогуур харыыны  ынчан-мынчан берээли» деп болчаг хуусаа-даа салыр-ла. Ол душта оол биле уруг көрүшпээн-даа болур-ла, кавайлыг-даа чыдып болур.

Куданың ийиги херээ болза «шайың бузары», «дүгдээри», бо ийи херек хары угда болур чүве чораан. База-ла оолдуң талазындан шыдаар шаа-биле арага хымызын чыып, эът-чемин дөгернип – байырлалга белеткенгеш, кудаларынга чеде бээр.

Ол баарда оолду эдертип алыр. Кыстыӊ-даа ада–ие  талазы байырлалга дөгернип, келги дег ха-дуӊма, чоок–кавы  улузу чыылган, манап турарлар. Уругну-даа ыӊай-бээр барбас кылдыр угба-дуӊма, эш-өөрү үттеп-сургап, белеткээр.

              Уругнуӊ ада-иезиниӊ өөнге оолдуӊ ада-иези баштап, кол-кол кудалар өг кырынга бөле баглап каан хаактар салгаш, кирип кээп башкы сөӊүн кудуп мендилежип шайлаарлар.

            Келин кыс ол хүнге чедир бажын кежегелей өрүп  чоруур. А ол хүн оолдуӊ кежегези-биле холуй дырап езулааш, оон соӊгаар кыстыӊ кежегезин үш чаш кылдыр чара өрээш, боошкун дээр ийикпе, чавага, салбак–чачак,чалаа – кара, баглаар.

           Шору улгады берген болза, бодунуӊ чөпшээрели-биле бүрүн дериин баглаар. А бичии болза, хөй-ле чүве баглавайн, анаа-ла езулап, салбак баглап каар. Чавага баглаан соонда кыс кыс эвес, дугдектиг, азы кадын болганы ол.

Кудээ оол катының өөнге киргеш, бурганга тейлээн соонда, эът доораан быдаа кудуп бээрге, оозун дөгере чипкеш, аяан-таваан хойлап алгаш үнер! Өнчү айыткан соонда, оол «кудээ аъды» деп аът албышаан, хой кажаазындан барып туралаан кошкарын тудуп алыр чораан.

Ынчаарда келген кудалар кижээ: «Он берттиг, чүс кара малдыг бис» дээн дижик. Ол чүнү аазааны ол? «Он берт дээрге он бода холу-дур: беш аът, беш шары» дээн ышкаш. А «чүс кара мал» дээрге, чүс лаӊнын барааны бооп болур; бир шай – бир «кара мал», бир даалымба – бир «кара мал». Чүге «кара мал» дээнил. Кыс садыы негээн кижи «малдаан» кижи дээр, ынчангаш мал боду-биле эвес, а ону бараанга шилчиткен ады-дыр.

Аргажок ядыы кижи кыс кудалаан дижик, «үш берттиӊ, үжен кара мал тудайн» дээн-дир: үш бода, үжен шай  апаар ышкаш чүл.

Оон арткан сес бода, тозан «кара малды» кыстыӊ акылары, даайлары болгаш өске-даа төрелдери база-ла дүк-чүзүннер адап тургаш, малдап алгаш баарлар.

Уругнуӊ ада-иези кызыныӊ бүрүн дериглиг өөн дөгербишаан, кыстыӊ өнчүзүнге хой малын сүрүп бээр болгай.

Ча, малдаашкын – алчыр-бержир езулал доозулган соонда, ниити чыылган чонну олут чазадыр,найыр-наадым-даа эгелээр.

Шай бузуп, дугдээшкин дооступ, келген кудалар чанган  соонда үш хонгаш, эвээш кижи база-ла сөӊнүг, «бөдей чавырып келдивис» дижип, биеэги өг кырында салып каан хаактарын дүжүргеш, найырлааш баарын-даа көрген мен. Кыстың үш херээ-даа бүттү, «хооралын» негеп келдивис дижип-даа арагалыг кээп турар боор.

Адактыӊ сөөлгүзү – куданың дөрткү херээ болза, кысты аппарып бээри дээр ийикпе, кенин дүжүрүп – алгап алыры. Эӊ-не улуг, эӊ-не солун найырлал болуру ол.

Түңнел. Куда «Дорт херектиг» болур:

1. Аас-белээ бээри;

2. Шай бузары, дугдээшкин;

3. «хооралын» негээри;

4. куда найыры.

Оюннар:  Уруглар чеди–сес  хар чедип орда-ла, ат-шолазы дээр чүве бе, азы хүлээлге чүктелгези  тодарап кээр: кадарчы, чылгычы, чээргеннээр, ыяштаар дээш-ле баар, «дүне боорга дүктүг сыртык, хүндүс боорга мадар-аяк» азы «хырын ээзи» дидиртири оон дүжүп калыр – дижээн диштери ышкаш чоорту чидер.

          Ойнаар деп эӊ-не чымыштыг «хүлээлге» безин өйлеттинип чеме-халалыг, уржук-түвектиг бооп бар чыдар. Ындыг болза-даа ол оюн деп чүве чер-ле хоруттунмас, харын-даа чаштыӊ өзүп доругарынга, кижи бооп хевирлениринге дыка салдарлыг хире. Уругнуң назыны өрүлээн тудум-на оюнунуӊ хевири өзүп, көвүдеп, чаартынып орар чүве [1].

         Тыва кижиниӊ  аажы-чаӊыныӊ  бир чараш талазы – ооӊ хүндүлээчел болгаш төрелзек чоруу.

           Түӊнел

Чаңчыл болза чүс-чүс чылдарны ажып эрткен болгаш кандыг-бир чоннуү бодунуң үре- салгалынга арттырып каан ыдыктыг чагыы  болур [3].Ынчангаш ажылымны доозуп тура үндүрген түңнелимни кезектер аайы-биле түңнедим.

        «Дагаа чылдыг мен» деп эгени номчааш кижи чылга кирген дириг-амытаннарга хамаарылгазын өскертип, ханы боданып, хөйнү билип алыр. Амгы үеде база шажын – чүдүлгевис  сагып, чылдарывыс салдарын сайгарып, кичээлдерни-даа эрттирип турары дээштиг бооп турар.

        «Бажым кыргытканым» деп эгеден төл үш харлаптарга бажын хылбыктаар. Баш хылбыктаар хүннү ламалардан  судур аштырып – айтырып алыр. Хачыны актаар(кадак баглаар), даайы кижи солагай кастыындан хылбыктап кезип эгелээр. Ол дүктү ак кадакка боггаш, ыдык-окка баглап каар. Бо езулал база сагыттынып турар. Ону боттарыныы-биле,  чер-чер аайы-биле кыс уругну – даай-авазы хылбыктаар, оол уругну –даайы (адазының) хылбыктаар  деп-даа турар апарган. Улус боттарыныы-биле сагып хылбыктап-ла турар.            

                 «Саӊын салган черге чордум» бо эгеде база-ла өлген кижиге хүндүткел сөөлгү дою – Дөртен  тос хонуунга чедир кежээ имир дүжери билек чула кыпсыр. Чүге дээрге, Бурган оранынче, чырыткы болзун дээш. Хам-башкы чалап, сөөлгү езулалын кылып турар. Чамдык орусчаан чаӊчылдарны холуп – бүлүп хөй сагылгалар база кылып турар апарган бис.

              Шагаа байырлалын түӊнеп тура шагаа айы үнүп келирге-ле кижилерниң сөс-домаа эвилең-ээлдек чымчак болур, каржы-хажагай чорук черле турбас. Тыва чон хүндүлээчел чымчак сеткилдиг, сүзүктүг чон деп чүвени херечилеп турар шаг-үе эргилдезин демдеглээн,национал байырлалывыс.

        Куда. Душтук оолдуң ада-иези куда эрттиреринге үнер чарыгдалдарны бүрүнү – биле боттарынга алыр. Аалчыларны олурткаш, душтук кыстың ачазынга тыва чоннуң хүндүлүг чеми хой ужазын салыр[5]. Аас-белээ, шай бузары,  дүгдээшкин, куда найыры. Бо дөрт чаагай хүндүткелдиң куда езулалы улуг дыка өскерилбейн шагдан шагже салгал дамчып чоруп орар. Амгы үеде куда езулалының элементилери колдуунда арткан деп болур. Ол үениң аайы-биле бичии нарыыдай берген деп болур.

        Оюннар. Хүндүлел езузуң сагыыры дээрге ажы-төлдү эптиг-эвилеӊ, ак –сеткилдиг болгаш мөзүлүг кижилер кылдыр кара чажындан кижизидип доруктурарда оюннар улуг рольду ойнап чоруур. Ада- өгбениӊ хүндүлел езулалдарын ылап  шын сагып чоруур болза, бодунуң мөзүлүүн, биче сеткилдиин, кижизиин көргүзүп чоруур хамааты болур[4] . Бо бүгүге оюннарның салдары улуг.

                   Ынчап кээрге, өгбелеривистиң салгал дамчыдып эккеп берген алдын эртинезин кадагалап, улаштыр дараазында салгалче дамчыдары бистиң хүлээлгевис болур.

        Ангыр-оолдуӊ тоожузу» тыва улустуӊ  чаагай чаӊчылдарының кажан кезээде быжыг баганазы болгаш шимчедикчи күжү  бооп чорааны  делегейниӊ янзы-бүрү дылдарлыг номчукчуларынга таныштырган тыва литератураныӊ  алдын фондузунче кирген шыгжамыр чогаалы  деп илеткелим доостум.

           Ажыглаан литературазының даңзызы:

1. С.А.Сарыг-оол.Аңгыр-оолдуң тоожузу.

2. Чүлдүм Чап. Шагаам – сүзүглелим, Кызыл – 1999

3. Монгуш Кенин-Лопсан.Тыва чаңчылдар, Кызыл – 2000

4. Монгуш Кенин-Лопсан. Тыва чоннуң бурунгу ужурлары,

5.Тыва улустуң чаңчылдары болгаш езулалдары, Кызыл – 1991