"Зоя Самдан - тыва тоолдарнын шинчилекчизи"

Муниципалдыг бюджеттиг ɵɵредилге чери

Самагалтай 2 дугаарлыг ниити билиг  ортумак школазы

МР «ТР Тес-Хем кожууну»

Кожууннуң эртем-практиктиг конференциязы

«Келир үеже базым»

Шинчилел ажылы

«Зоя Самдан – тыва тоолдарның шинчилекчизи»

Автор: Монгалбии Онзагай Чойгановна,

6 б класстың ɵɵреникчизи

Удуртукчузу:

Тирчин Анджела Моторковна,

тыва дыл, чогаал башкызы

Самагалтай - 2017

Допчузу

Киирилде………………………………………………………………………..2

I-ги эге «Сеткилимде чырык ɵргээм»………………………………………....4

II-ги эге «Эртемде каалама орук чок…»……………………………………...7

Түңнел………………………………………………………………………….11

Ажыглаан литература даңзызы..…………………………………………......12

Капсырылга.…………………………………………………………………...13

Киирилде        

Чаңгыс чер-чурттуувус, аас чогаалының болгаш чечен чогаалдың шинчилекчизи З.Самданның допчу намдарынга болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынга хамаарыштыр чүүлдер солун-сеткүүлдерде-даа, номнарда-даа хɵйү-биле чырыттынган. Ынчалза-даа эртемденниң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын сайгарып кɵрген тодаргай шинчилел ажылдары эвээш болганын барымдаалааш, ооң ажыл-амыдыралында онзагай чүүлдерни илередип шинчилээр сорулга-биле ук ажылды сонуургап, шилип алган бис. Ынчангаш тыва дыл башкызы Тирчин Анджела Моторковнаның удуртулгазы-биле ажылдап, чугула деп санап турарывыс чүүлдерже кичээнгейни угландырбышаан, дараазында сорулгаларны салдывыс.

1. З.Самданның чогаадыкчы ажыл-чорудулгазында онзагай чүүлдерни тодарадыры.
2. З.Самданның чамдык шинчилел ажылдарынга даянгаш, сайгарылганы кылырын оралдажыры.

Мооң-биле шинчилел ажылынын чугулазы (актуалдыы) болгаш чаазы бадыткаттынып турар.

Шинчилел ажылының объектизи:  тыва улустуң тоолдарының шинчилекчизи.

Шинчилел ажылының предмеди:  эртемденниң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы.

Ажыглаан арга-методтар:

Ажылывыска тайылбыр, дилеп-тыварының методтарын, беседа болгаш анализ  аргаларын ажыглаан бис.

Ажылдын материалы:

З.Самданның  допчу намдары болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының дугайында материалдарга болгаш ооң чамдык шинчилел ажылдарынга даянып, сайгарылганы чоруткан.

Практиктиг ужур-дузазы:

Шинчилел ажылы дараазында кылыр шинчилел ажылдарынга,  тыва дыл, литература кичээлдеринге ажыглаттынып болур болгаш тыва чоннуң аас чогаалының шинчилекчилериниң дугайында сонуургап чоруурларга бичии-даа бол дуза болур дээрзинге идегеп турар бис.

Ажылдын тургузуу:

Ажыл киирилдеден,  допчудан, I эгеден, түңнелден, ажыглаан литература даңзызы болгаш капсырылгалардан тургустунган.

I-ги эге

 «Сеткилимде чырык ɵргээм»

Тыва улустуң аас чогаалы чоннуң эгээртинмес байлаа болур. Аас чогаалының эртине шыгжамырын шинчилеп, амгы салгалга дамчыдып чоруурларның бирээзинге чаңгыс чер-чурттуувус, филология эртемнериниң кандидады, аас чогаалының болгаш тыва литератураның  шинчилекчизи,  эртемден Зоя Байыровна Самдан хамааржыр.

Зоя Самдан 1951 чылдың апрель 22-де Тес-Хем кожууннуң Самагалдайга Баир Амырдаевич болгаш Оюу Булчуновна Аракчааларның ɵг-бүлезинге 6 дугаар уруу кылдыр тɵрүттүнген.^[1] Самагалдай 1 дугаар ортумак школага 1958-1968 чылдарда ɵɵренип чораан.^[2] 

 «Школачы чылдарым мээң сагыш-сеткилимде бир-ле чырыткылыг онза делегейге чурттап эрткеним хуулгаазын үе бооп артып калган» деп З.Самдан «Сеткилимде чырык ɵргээм» деп чүүлүнде сактып бижип турар.^[3] Шынап-ла, кижи бүрүзүнүң школачы чылдары эргим, чараш, чаптанчыг сактыышкыннар-биле долдунган. «…ада-иемниң аалы – ааттынган кавайым, ɵɵренген школам – кайгамчыктыг чырык ɵргээм, тɵрүттүнген суурум – ыдык баглаажым, сорунзалыг ɵртээлим ышкаш сагындырар. Ынчангаш Самагалдай школазынга кады ɵскен эш-ɵɵрүмнүң, эртем-билигже оруктарны ажыдып берген башкыларымның шырайлары чылдар ɵттүр чырып, сагыш-сеткилимде уттундурбас сактыышкыннарны арттырып каан…»^[4] деп ол-ла чүүлде бижээн. Ол Самагалдай школазын чырык ɵргээ, а башкыларын бодунуң амыдыралында ол ɵргээни чырыдып чоруур орук айтыкчылары деп санап чоруур.

Школазының дугайында чылыг сактыышкын-биле бижип турары таварылга эвес. Самагалдайның  1 дугаар ортумак школазы чүгле Тес-Хем кожуунда эвес, Тывада онзагай тɵɵгүлүг школаларның бирээзи. Ол 1929 чылда ажыттынгаш, баштайгы ɵɵреникчилерин хүлээп алгандан бээр чүс-чүс доозукчуларны амыдыралдың делгем оруунче үдээн. Аңгы-аңгы чылдарда ɵɵренип чораан ɵɵреникчилеринден шупту 16 кижи эртем адын камгалап алганнар.

Оларга филология эртемнериниң кандидады, тыва дылдың доктору А.Ч.Кунаа (амгы үеде школа эртемденниң адын эдилеп турар), төөгү эртемнериниң кандидады, академик Ю.Л.Аранчын, филология эртемнериниң кандидады, тыва литератураның критиги З.Б.Самдан, педагогика эртемнериниң кандидады Н.Ч.Дамба, филология эртемнериниң кандидады Ж.М.Юша, медицина эртемнериниң кандидады С.С.Сенди дээш ɵскелерни-даа адап турарлар. Ынчангаш школаның эртемден доозукчуларынга тураскааткан «Эртемденнер галереязы» деп стендизинде З.Б.Самданның чуруун база аскан. Олардан аңгыда ат-сураглыг доозукчуларынга баштайгы дээди эртемниг профессионал чурукчу С.К.Ланзыы, баштайгы ужудукчу К.Д.Чооду, чогаалчы Ч.К.Кара-Күске дээш өскелерни-даа хамаарыштырып болур.

Иркутскиниң күрүне университединиң филология факультедин 1974 чылда, Россияның Эртемнер Академиязында М.Горький аттыг делегей литературазының институдунуң аспирантуразын 1984 чылда дооскан. 1983 чылда «Взаимодействие литературных и фольклорных традиций в тувинской прозе» деп темалыг кандидат диссертациязын камгалаан.^[5] Филология эртемнериниң кандидады. Критик.

Ол аас чогаалын шинчилээриниң болгаш тыва чогаалдың хɵгжүлдезиниң дугайында  20 хире номнарның, 180 хире литературлуг-критиктиг чүүлдерниң автору.^[6] «Аас чогаалдан чечен чогаалче» («От фольклора к литературе», 1987) деп монографияны, «Аксагалдай ашак» (1992) деп хуулгаазын тоолдар болгаш тоолчургу чугааларның чыындызының тургузукчузу, «Кюль-Тегин» деп түрк шүлүктер чыындыларын (1993, 2003, 2004), «Тыва улустуң тоолдары» (1994), «Тыва сɵстүң шырайлары» (2000), «Чылбыга айны канчап сыырыпканыл?» (2004) деп номнарын чырыкче үндүрген, ол чыындыларның эге сɵстериниң автору. «Сибирьниң болгаш Ыраккы Чɵɵн чүк улустарының аас чогаалының тураскаалдары» деп 60 томнуг үндүрүлгени кылырынга киришкен. Ооң ажылдары тыва, орус, түрк дылдарда парлаттынган.^[7] 2001 чылда «Лики тувинской словесности» деп 3 кезектиг эртем статьяларының чыындызын парлаткан.

Россия болгаш делегей чергелиг эртем-практиктиг конференцияларынга киржип, хɵй докладтарны, дыңнадыгларны номчаан.^[8] Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы. Россияның болгаш Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Аныяк эртемденнерниң дагдыныкчызы.

Иркутскиге студентилеп ɵɵренип чораан чылдары чараш сактыышкыннар-биле долдунган. Университеттиң башкылары Сɵстүң уран чүүлүнге ынакшылды болгаш эртем-шинчилел ажылынче сонуургалды оттурган баштайгы дагдыныкчылары болганнар.  Ол үеде университетке башкылап турган бурят аас чогаалының болгаш бурят литератураның шинчилекчизи, сураглыг эртемден Н.О.Шаракшина З.Самданның эртем оруун шилип алырынга улуг салдарны  чедиргенин коллегалары Донгак А., Донгак У. бижип турарлар.^[9]

II-ги эге

«Эртемде каалама орук чок…»

Улустуң аас чогаалы болгаш тыва литература Зоя Байыровнаның чогаадыкчы ажылының кол угланыышкыны апарган. Аныяк шинчилекчи бир дугаар литературлуг-сайгарылгалыг ажылын тыва чогаалдың үндезилекчилериниң бирээзи, бирги салгалдың чогаалчызы, драматург В.Кɵк-оолдуң «Самбажык» деп шиизиниң дугайында чүүлү-биле эгелээн. В.Кɵк-оолдуң, С.Сарыг-оолдуң, В.Эренчинниң, Ю.Кюнзегештиң, А.Даржайның, Ч.Кара-Күскениң, Н.Кууларның, Э.Мижиттиң, З.Намзырайның дээш ɵске-даа чогаалчыларның чогаадыкчы салым-чаяаны болгаш чогаалдары З.Самданның шинчилел ажылдарының кол ɵзээ болу берген деп Донгак А., Донгак У.  боттарының чүүлүнде демдеглеп турар.^[10]

        З.Самдан «Маэстро изящной словесности» деп ажылында Тываның бир дугаар баштайгы эртемденнериниң бирээзи, тыва чечен чогаалдың профессионалдыг литература шинчилекчизи, ол үениң чогаадыкчы интеллигенциязының Улуг башкызы болгаш дагдыныкчызы, «Билиг» ниитилелиниң арга-дуржулгалыг лектору, Чогаалчылар эвилелиниң литературлуг сайгарылга секциязын хɵй чылдарда удуртуп келген критик, коллегазы, башкызы А.Калзанның чогаадыкчы ажылында онзагай чүүлдерин чырыдып бижээн.^[11] 

        «ϴскүс-оолдан Сарыг-оолга чедир…» деп ажылында тыва литератураның үндезилекчилериниң бирээзи, бирги салгалдың чогаалчызы С.Сарыг-оол бодунуң чогаалдарында улусчу шынарның үндезин дазылдарын тɵрээн чонунуң аас чогаалы-биле ханы холбаанында деп З.Самдан бодалды илередип турар.^[12]

        Аас чогаалының болгаш чечен чогаалдың шинчилекчизи, З.Самданның башкызы Д.С.Кууларның «Тыва улустуң тоолдарының дугайында» деп ажылында «Тыва улустуң тоолдары – ада-ɵгбелеривистиң чогааткаш, биске дамчыдып бергени байлак культуразының ɵндүр-чаагай тураскаалдары-дыр» деп бижээнин номчуур бис.^[13] Ынчангаш эртемден Зоя Байыровна аас чогаалын - үүжези тɵттүнмес байлак эртине деп санап, бодунуң шинчилел ажылын аас чогаалынче, ооң иштинде тоолдарже угландырып турар. Тыва-даа, Моолда-даа чурттап турар улуг назылыг кижилер-биле ужуражып, аас чогаалын чыып бижиир экспедицияларга кады ажылдап чоруур эштери-биле киржип, чыгган бижимелдерин ТГШИ-ниң фондузунче дужаап келген.

Амгы салгалга тоолдарны ɵнчү кылдыр арттырып, дамчыдып берген Тываның сураглыг, салым-чаяанныг тоолчулары Түлүш Баазаңнай, Ооржак Маңнай, Монгуш Хүргүл-оол, херээжен тоолчу Салчак Бичен дээш ɵскелер-даа дугайында хɵйү-биле бижээн. «Баазанайның чырык ɵргээзи», «Маңнайның одаа», «Монгуш Хүргүл-оол - Сүт-Хɵл тоолчуларының шылгараңгай тɵлээзи» дээн чергелиг ажылдарында тоолчуларның бот-тускайлаң аянының, тус черлерниң  Сүт-Хɵл, Улуг-Хем тоол школаларының башкылары болгаш оларның салгалдарының дугайында ажылдары бар.^[14]

Аас чогаалының алдарлыг чыыкчызы, суртаалчызы, шинчээчизи, эмчи-домчу, чурагайжы Ондар Дарыма дугайында «Чону-биле хини тудуш» деп бижээн чүүлүнде «ɵгбелер-биле чаа салгалдарны, чон-биле эртемни тудуштуруп турар улусчу эмчи, улусчу эртемден, чону-биле хини тудуш кижи» деп үнелелди башкызынга бергенин номчуур бис.^[15]

Зоя Самданның тоолдар дугайында ажылдарының бирээзинге доктаап кɵрээлиңер.  Ол «Тыва тоолдарның делегейи» деп ажылында: «Тыва улустуң тоолдары саннар символиказы-биле байлак. Чүгле тыва тоолдарда эвес,  3, 7, 9 деп ыдыктыг саннар ɵске-даа чоннарның тоолдарында база ажыглаттынып турар. Ол саннар тоолдарда аңгы-аңгы  болуушкуннарга илереп келир болгаш онзагай, элдептиг утка-шынарны киирип турар» деп айыткан. Ыдыктыг саннарны бистиң ɵгбелеривис уруг-дарыынга ɵɵредип чораан, ол саннарның утказы ханы, сагыш-сеткилге дээштиг бооп чораан деп З.Самдан бодунуң бодалын илередип турар.  

Тоолдарда ыдыктыг саннарның аразындан 9 деп сан эң-не нептереңгей таваржып турар болгаш 9 деп санга үлеттинип турар 81, 90, 99, 108 (9*12) деп саннар хɵй чүвени, хɵй болуушкунну илередир уран арга кылдыр ажыглаттынып турар дээрзин демдеглээн болгаш тос аржаан, тос-карак деп сɵстерни чижекке киирип турарын кɵрдүвүс.^[16] 

Орхон-енисей кɵжээлеринде бурунгу түрк бижиктиң тураскаалдарының дугайында тɵɵгү эртемнериниң доктору Ю.Аранчын-биле «Күлтегин» деп номда чүүлдү бижээннер. Ол номда бурунгу түрк бижикти 1893 чылдың ноябрь 25-те чазып номчааны кайгамчыктыг ажыдыышкын болганын бижээн. Кɵжээлерниң бижимелдерин номчуур арга тывылганының ачызында, түрктерниң боттарының болгаш оларның дылдарының тыптып келгенин, түрк каганаттарның тɵɵгүзүн чиңгине бижимел барымдаалардан шинчилеп ап болур апарганын Ю.Аранчын бижип турар.^[17] «ϴгбелерниң ыдык чагыы» деп чүүлүнде З.Самдан орхон-енисей бижиктери делегей чергелиг тɵɵгүнүң болгаш дылдың тураскаалдары болурундан аңгыда, чогаал болур деп санап турар эртемденнер барын демдеглеп турар.^[18]

З.Самданның ажылдары Кабардино-Балкарияның, Татарстанның, Бурятияның, Якутияның болгаш даштыкы чурттарның Моолдуң, Кыргыстанның эртемденнериниң кичээнгейин тудуп турар болгаш шинчилекчи олар-биле сырый харылзааны тудуп чоруур.^[19] Зоя Байыровнаның эртем-билиг дээш чүткүлдүүн, кызымаан ооң кады ажылдап чоруур эш-ɵɵрү, тɵрелдери үнелеп чоруурлар. Тɵрел угбазы Тываның хоочун юристериниң бирээзи Долгар Оюн-Бартан дуңмазының дугайында «Эртемде каалама орук чок, чүгле кым-на ооң даштыг берге оруу-биле халбактанып үнүп чоруп олурар болдур, ол кижи ооң  чайынналчак бедиктерин чедип ап болур» дээн ɵттүр сɵглээн угаадыгны бүрүнү-биле дуңмам Зоя Байыровнага хамаарыштырып болур» деп үнелелди берип турар.^[20]

Түңнел

Аас чогаалының болгаш тыва чечен чогаалдың шинчилекчизи, чаңгыс чер-чурттуувус Зоя Самданның допчу намдарында болгаш чогаадыкчы ажылында онзагай чүүлдерни тодарадыр сорулгалыг ажылдадывыс. Ынчангаш ооң дугайында чыгдынган материалдар-биле таныжып кɵргеш, дараазында түңнелди үндүрүп болур-дур деп бодалга келдивис.

З.Самданның амыдыралынга Самагалдай школазы болгаш Иркутскиге сургуулдап чораан чылдары онзагай чырык исти арттырганын кɵрдүвүс. Эртемден болурунга бурят аас чогаалының, бурят литератураның шинчилекчизи, башкызы Н.О.Шаракшинова исти изеп,  орукту ажытканын билип алдывыс. Оон аңгыда чогаадыкчы, шинчилекчи салым-чаяаны быжып четчиринге эгин кожа ажылдап чораан башкылары эртемденнер, чогаалчылар, амгы үеде-даа кады ажылдап чоруур коллегалары улуг салдарны чедиргенин эскердивис.  

Зоя Самдан - чоннуң аас чогаалынче улуг кичээнгейни салып, тыва тоолдарны ханызы-биле шинчилеп чоруур, салым-чаяанныг аныяк эртемденнерниң башкызы,  ат-сураглыг Улуг-Хем, Сүт-Хɵл тоолчулар школазының дугайында ажылдарның автору деп илереттивис. Ынчангаш тыва улустуң тɵɵгүзүн, чаңчылдарын, ёзу-сагылгаларын болгаш кижилерниң аразында харылзаалары-биле таныштырып чоруур кижилерниң бирээзи деп түңнелге келдивис.

Ажыглаан литература даңзызы:

1. Донгак А., Донгак У. О научной и общественной деятельности З.Самдан  // Башкы. – 2001. - № 4.
2. Куулар Д. «Тыва улустуң тоолдарының дугайында» // Тɵɵгү болгаш амгы үе.- Кызыл. – 1982.
3. Самдан З. «Монгуш Хүргүл-оол – Сүт-Хɵл тоолчуларының шылгараңгай тɵлээзи» // Тоолчу Монгуш Хүргүл-оол (100 харлаанынга). – Кызыл. – 2009. –Ар.66-68.
4. Самдан З.: ооң дугайында // Тываның чогаалчылары – Писатели Тувы. – Кызыл, 2001. – Ар.56.
5. Самдан З. «Маэстро изящной словесности» (Незримый диалог с Учителем) К 70-летию А.К.Калзана // Тыва чечен чогаал: сɵɵлгү үениң шинчилелдери. – Кызыл. – 2009. – Ар.50.
6. Самдан З. «Мир тувинской сказки» // Тувинские народные сказки. – Новосибирск. – 1994.
7. Самдан З. Тыва чогаалдың кокпалары-биле. – Кызыл. – 2005.
8. Самдан З. «ϴгбелерниң ыдык чагыы» // Күлтегин. – 1993. – Ар.8.
9. Оюн-Бартан Д. Тес-Хем – чоргааралым, хүндүткелим, хандыкшылым. – Кызыл. – 2007. – Ар.224.

Словарь:

1. Комбу С. Тувинская литература.- Новосибирск. – 2012. – С.230-231.

Интернет сайт

1. www.tuva.asia. Донгак У. Юбилей отмечает Заслуженный деятель науки Зоя Самдан

Капсырылга 1

Чаңгыс чер-чурттувус эртемден Зоя Самдан

Тываның Гуманитарлыг Шинчилелдер Институду

Капсырылга 2

Зоя Самдан аныяк үезинде