Нэрэ:Үзэмжын нэгэ экспонадай түүхэ

Буряадай республикын мэргэжэлэй нэмэлтэ

Һуралсалай автономно зургаан

Буряадай республикын hуралсалай бодол нэбтэрүүлхэ институт

Үндэhэн соёл болбосоролой лаборатори

Нэрэ:Үзэмжын нэгэ экспонадай түүхэ

Бэлдээ: Бадмаева Сарюна,

Баянголой дунда hургуулиин

7-дохи классай hурагша

Хүтэлэгшэ: Бадмаева Дынсыма Викторовна

буряад хэлэнэй ба уран зохёолой  багша

      Би мүнөө Илгалтын 70 жэлэй ойдо зорюулжа, нютаг соогоо хүндэтэй болоhон, хүгшэн эжы Цыренова Енхо Раднаевна тухай бэшэхэ дурамни хүрэнэ. 1916 ондо Хараhан нютагта Һабхайн Раднагай гэр бүлэндэ түрүүшын үри Енхо басаган түрэбэ. Хүгшэн эжымни эрэ хүнэй нэрэтэй байгаа, юундэб гэхэдэ, эрэ хүнэй нэрэтэй эхэрнүүд шанга, тамиртай, шадалаар һайн, табилгань хүсэтэй, ута наһатай болодог гэлсэдэг байгаа, тиимэһээ минии хүгшэн эжымни 84 хүрэһэн юм.

       Хүгшэн эжыгэймни 12 наһатай болоод байхадань, абань хүндөөр үбшэлжэ, наһа бараа. Абаяа нютагай үндэр наһатай  Вандан гэжэ үбгэжөөлтэй хүдэлөө һэмби гэжэ хөөрэдэг һэн гэлсэдэг. Эсэгынгээ наhа барахада, хүгшэн эжымни еhотой эрэ хүн шэнги хара ажал хэжэ, малшан болоо һэмби гэгшэ һэн, юундэб гэхэдэ, 2 аханараа, дүү басагаяа үргэлсэжэ, һургуули үзүүлһэн юм. Өөрөөшье һургуули үзэнгүй, дүүнүүдээ үргөө һэнби гэжэ хөөрэдэг байгаа гэлсэгшэ. Хоёр  аханарынь Гармажаб, Ринчин хоер томо колхозуудай бухгалтераар хүдэлһэн, Санжидма дүү басаганиинь эхин классай багша боложо, «Буряад Республикын габьята» багша гэжэ нэрэ зэргэтэй болоо.

      Хархис  дайсадай хорото үүсхэлээр тохеолдоһон  Агууехэ дайн эхилшэбэ. Манай нютагһаа 300 гаран эрэшүүл Эсэгэ Ороноо хамгалхаяа дайнда мордобо. Хүгшэн Эжыгэймнай 2 аханарынь Гармажаб  Ринчин хоер дайнда мордобо.

     Дайнай эхилхэдэ хүшэр хүндэ сагуудта сэрэгтэ мордоһон эрэшүүлэй хэдэг бүхы ажалыень хэжэ ябаһан эхэнэрнүүдэй нэгэн минии хүгшэн эжы болоно. Дайнай эхилхэдэ, хүгшэн эжымни 25 болоод ябаа,  хамаг хүшэр хүндэ ажалыень хуу хэдэг байгаа: хадада үрхэрөөрөө гаража (сар) түлеэ бэлдэжэ, үрхэр тэргэн дээрэ тээжэ асарха,  колхозойнгоо, үмсынгоо үбһэ хуряалгада ябаха, газар хахалхашье ушар гарадаг бэлэй, малаа харууһалха. Сэрэгэй  үедэ һаалишанаар хүдэлһэн юм, гүүртын  даагшаар ажалладаг һэн.

   Үдэшындоо өөхэн дэнтэй гэрэлээр фронтдо байлдаһан нүхэдтөө, аханартаа дулаан оймhо, гутал, арһан нэхы дэгэл, бээлэй оёдог байгаа.

  Дайнай үеын эхэнэрнүүдэй  хуби заяан хэды хүндэ хүшэр байбашье, этигэн найдалаа алдаагүй  Илалтада хүрэжэ ерэһэн байна. Дайнай һүүлээр 2 аханарынь бусажа ерээ. Ехэ ахань Гармажаб бэе муутай болоод ерэһэн юм.

     Олон зон дайн байлдаанай газарhаа Илалта туйлажа нютагаа бусаба. Агууехэ Эсэгэ Ороноо хамгаалгын  дайнhаа минии хүгшэн аба Цыренов Даши Уламаевич ерэбэ.Минии хүгшэн аба эжы хоёр айл боложо, 5 үхибүүдые хүмүүжүүлжэ, гарынь ганзагада, хүлыень дүрөөдо хүргөө.

   Минии хүгшэн эжы «За доблестный труд в Великой Отечественной войне» гэhэн  медаляар, мүн баhа  олон  тоото юбилейнэ медальнуудаар шагнагдаhан юм.

  Хүгшэн абамни дайшалхы замай түлоо орден «Красная звезда», медальнуудаар «За взятие Кенисберга» гэhэн медальнуудаар шагнагданхай.

    Мүноо hаяхан Баянголой арадай театрай тайзан дээрэ Николай Соктоевай «Эжымни, алтамни»гэhэн зүжэг харабабди.Энэ зүжэг  Агууехэ  Илалтын hайндэртэ дашарамдуулан, нютагайнгаа эжынэр, эгэшэнэр, эхэнэрнүүдтэ зорюулагдаhан юм.Эдэнэрэй нара өөдэнь үргэжэ, ходол дурсажа, мартангүй ябаха гээшэ манай уялга ха юм даа,-гэжэ зүжэгэй автор Николай Соктоев бэшэhэн байна, тиимэhээ би хүгшэн эжы тухайгаа  бэшэхэ  гэжэ  шиидэhэн байгааб.

   Энэ зүжэг соо гол геройн дүрэ минии нагаса эжы Энгельсина Дашиевна наадаhан байна.Энэ зүжэг харахадаа, минии сэдьхэлни уяржа, хүгшэн эжыгээ hанажа, нулимсаяа дуhаажа хараhан байнаб.Зүжэг соо эхэ хүнэй  нангин үүргэ ямар байнаб гэжэ ойлгонобди. Хэзээшье, хэдышье сагай үнгэроо hаа, хүгшэн аба эжыгээ, дайнда унаhан түрэл гаралаа,  Агууехэ дайнда хабаадаhан нютагайнгаа хүнүүдые дурсажа, дурдажа ябахабди!  Хэншье, юуншье мартагдахагүй!