"Кара-Куске Чоодунун "Тес-Хем кожуун" деп чогаалынын дылынын онзагайы"

Муниципалдыг бюджеттиг ɵɵредилге чери

Самагалтай 2 дугаарлыг ниити билиг  ортумак школазы

МР «ТР Тес-Хем кожууну»

Кожууннуң эртем-практиктиг конференциязы

«Келир үеже базым»

Шинчилел ажылы

«Тес-Хем кожууннуң чогаалчызы - Моторк Тирчин»

Автор: Соян Сайлаана Владимировна,

6 а класстың ɵɵреникчизи

Удуртукчузу:

Тирчин Анджела Моторковна,

тыва дыл, чогаал башкызы

Самагалтай - 2017

Допчузу

Киирилде……………………………………………………………………….. 2-3

I-ги эге. Тес-Хем кожууннуң чогаалчызы - Моторк Тирчин

1.1. Чогаалчының допчу намдарындан одуруглар………………...……………4

1.2. Чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы……………………………………………..6

Түңнел……………………………………………………………………….........11

Ажыглаан литература даңзызы…………………………………………………12

Капсырылгалар.………………………………………………………………….13

Киирилде

         Амгы тыва литературада ат-сывы шоолуг-ла билдинмес бол, номчукчуларга балаттынмас исти арттырып каан чогаалдарындан бис ону чогаалчы деп танып, билип эгелээнивис база анаа-ла таварылга эвес.

Тес-Хем кожууннуң чогаалчызы, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус Тирчин Моторк Айыжыевичиниң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын долузу-биле шинчилээн тускай ажылдар эвээш болганын барымдаалааш, ону шинчилээр сорулга-биле ук ажылды сонуургап, школавыста тыва дыл, чогаал башкызы  Тирчин Анджела Моторковнаның удуртулгазы-биле кады ажылдап эгелээн бис.

Чогаалчының чогаалдарынга хамаарыштыр тодаргай  шинчилел ажылдары эвээш болганындан, ооң допчу намдары болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынга хамаарыштыр «Тыванын чогаалчылары» деп номда бижээн кыска чүүлден,^[1] Д.Оюн-Бартанның «Тес-Хем чоргааралым, хүндүткелим, хандыкшылым» деп номунда кожууннуң чогаалчылары болгаш журналистериниң аразынга оон чүгле адын киирген,^[2] С.Комбунуң «Тувинская литература» деп словарында допчу намдарын орус дылда чүүлден^[3]  башка ɵɵнүң иштинден, ажы-төлүнден, эш-ɵɵрүнден  алганывыс медээлерден өске чүүлдер эвээш бооп турар.

          Оон аңгыда чогаалчыга хамаарышкан чүүлдер солун-сеткүүлдерде-даа, радио-телевидениениң-даа архивтеринде чырыттынмаандан чогаалчының  допчу намдарында болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулгазында чугула деп санап турарывыс чүүлдерже кичээнгейни угландырган бис.

         Ынчангаш моон-биле шинчилел ажылынын чугулазы болгаш чаазы бадыткаттынып турар.    

Ажылдын сорулгазы:

Чогаалчы М.Тирчинниң  допчу намдарында чамдык маргылдаалыг барымдааларны чырыдары.

Шиитпирлээр айтырыг:

Чогаалчының чогаадыкчы ажыл-амыдыралында онзагай чүүлдерни илередири.

Шинчилел ажылын чорударда ажыглаан арга-методтар:

Ажылывыска тайылбыр, дилеп-тыварынын  методтарын ажыглаан бис.

Ажылдын материалы:

Чогаалчының дугайында бижээн чүүлдерге, ооң бодунуң сактыышкыннарынга, ажы-тɵлүнүң, эш-ɵɵрүнүң берген медээлеринге  даянып, сайгарылганы чоруткан.

Ажылдын ужур-дузазы:

Тыва чогаал башкыларынга, чогаалчынын чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын сонуургап чоруур өөреникчилерге, чечен чогаалга сонуургалдыгларга бичии-даа бол дуза болур дээрзинге идегеп турар бис.

Ажылдын тургузуу:

Ажыл допчудан, киирилдеден, кол кезектен,  түңнел, ажыглаан литература даңзызындан  болгаш  капсырылгалардан тургустунган.

I-ги эге. Тес-Хем кожууннуң чогаалчызы - Моторк Тирчин

1.1. Чогаалчының допчу намдарындан одуруглар

        Чогаалчы Моторк Айыжыевич Тирчинниң допчу намдарынга хамаарыштыр ооң тɵрүттүнген черин «Тываның чогаалчылары» деп номда^[4] болгаш С.Комбунуң тургускан Словарында^[5] «1940 чылдың сентябрь 1-де Тыва Арат Республиканың Тес-Хем кожуунунуң Деспең суурга тɵрүттүнген» деп бижээн. Катап кылдырган тɵрүттүнгениниң дугайында херечилелинде ол-ла ай-хүннү айыткаш, Деспең деп черге тɵрүттүнген деп бижээнин кɵрдүвүс. [Капсырылга 4]. Бис чогаалчының бодунуң сактыышкынынга, Н.Кылан-оол болгаш Сендаюш Тембрелдиң кылганы «Моторк Тирчинниң допчу намдары»^[6] деп шинчилел ажылында чүүлге даянгаш, оон аңгыда М.Тирчинниң ɵɵнүң ишти Н.Тирчин-биле ужуражып чугаалашкаш, дараазында медээлерни чугулалап кɵрген бис.

        «Азыраан авам Норзанмаа Аңчы-Соктааровна (Токпаковна) Тирчин мээң дугайымда «9 ак меңгилиг Ак Улу чылында бодарап, кижи болуп чаяаттынган оглум чүве» деп чугаалап олурар чүве. Тыва чуртунуң мурнуу чүгүнде Чɵɵн Таңды-Ууланың артыы эдээн шавылдыр чурттаан чонну оюннар дээр. Аңаа мени тɵрээн авам Байырбан Даргажыковна Оюн 1940 чылдың сентябрь айның 1-ниң хүнүнде Тыва Арат Республиканың баштайгы күрүне ажыл-агыйы болур Күрэкономнуг Чал-Кежиг суурга (сɵɵлүнде барып «Элегес» совхозу кылдыр эде тургустунган) чаяап божаан. Мен оюн иелиг, шалык ханныг мен. Тɵрээн адам Бавыын-оол Шалык О-Шынаа чурттуг, ием Байырбан Оюн Элегес-Таңды чурттуг. Оларның кайызы-даа Элегес хемге ойнап ɵскен, бɵдүүн арат ызыгуурлуг, сɵɵлүнде барып «Элегес» совхозтуң малчыннары чорааннар. Авамның дурт-сыны узун эвес, а ачам узуну аажок кижи чорааныгай» деп чогаалчы сактыышкынында бижип турар.^[7] 

        «1943 чылда тɵрээн болгаш азыраан ада-иелерлиг апарган мен. Бир-ле катап тɵрээн ада-иемниң аалынга он ажыг чылгычылар хɵй ала-ала, доруг-доруг, шилги-шилги чылгы сывыртап келгеннер. Торгу-чычыы тоннарлыг херээжен улус ада-иемниң бажыңым долдур чыглып келгеннер. Оларның аразында бир-ле онзагай ээлдек-эвилең угбай бар. Сɵɵлүнде барып билип келиримге, азыраан авам Норзаңмаа Аңчы-Соктааровна ол болган. Азыраан ачам Айыжы-Ширин-оол Тирчинович Тирчин 1898 чылдың Күске чылында Шалык сумузунуң Ак-Бедик деп агы-каңгылыг хонашка тɵрүттнген. Ачам Шалык Ак-Камбы Дулбааның чылгычызы, солуттунмас хораачызы чораан. Ол Ак-Камбы Дулбаа азыраан авамның акызы болур кижи, ооң күдээзи болган.

        1944 чылдың чайы. Чүгле Эрзин-Тес кожууннардан эвес, барыын кожууннардан база ɵɵр-ɵɵр сүрүг каттыжып келген. Оларның чылгызы Алгый-Хɵл, Чедер-Хɵл ховуларынче чеде берген. Ада-чурттуң дайынының чылдарында ТАР-ның ССРЭ-же дузаламчы кылдыр чорудар дээн чылгызын чыып турганы ол хире…

        Азыраан ада-иемни эдерип, ыңай-бээр кады чоруп, катап Чал-Кежиг суурга келдивис. Ам бодап чоруурумга, мени боттарынга ижиктирип ап чоруп турганы ол хире. Оон үш-дɵрт хонук дыштангаш, арт-сын ажыр Шалык чурту кайы сен дээш шуужупкан бис. Бисти амгы үеде Ак-Талдың девискээринде Хүрегечи арт кырынга чедир тɵрээн ада-ием Бавыын-оол ашак, Байырбан кадай үдеп чедиргеннер. Орук ара ол арт кырынга хонган бис, а эртен оттуп келиримге, тɵрээн кижилери чок болду. Улуг Таңдыны кежир аътка азыраан авамның мурнунга олуруп алган чораан мен. Авам мени  чассыдып-ла чоруур.

        Ол-ла хевээр Тес-Хемниң Шалык чуртунга шалык аймактың оглу бооп арткан мен. Документ ёзугаар Моторк адымны Модока деп чассыдып, кызыра адап чорааннар. Сагыжымда тɵрээн Элегезимниң алдын-сарала чурумалы, дааш-диңмиттиг агып чыдар суу мени ам-даа эргелетпишаан, уран чараш бодалдарны угаан-медерелимге чуруп, чүглендирип чоруур ийин»^[8] деп одуругларны чогаалчының сактыышкынындан алган бис.

        М.Тирчин 1948 чылда Деспең эге школазынга ɵɵренип киргеш, 1949 чылда Берт-Даг сес чыл школазынга ɵɵредилгезин уламчылаан. Школаны дооскаш, Кызылда механизация училищезин, Новосибирскиниң харылзаа,  Красноярскиниң саң-хɵɵ техникумнарын, Коммунистиг партияның дээди школазын  дооскан. Совет шериг хүрээлеңинге 1961-1964 чылдарда шериг албан хүлээлгезин эрттирген. Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг харылзаа салбырын удуртуп ажылдаан, «Тес-Хем» совхозка бухгалтерлеп, 1976-1978 чылдарда Чыргаланда сумузунуң күүскомун даргалаан. 1978 чылдан Самагалдайга кожуннар арзының «Сельхозтехника» бүдүрүлгезинге инженер бооп ажылдаан. 1992-1994 чылдарда Самагалдайның септелге-техниктиг бүдүрүлгезинге директорлаан. Таңды-Тес-Хем кожууннарның каттышкан «Таңды-Уула» солунга кожууннуң корреспондентизи бооп, пенсия үнгүжеге ажылдаан.^[9] 2012 чылдың март 2-де Тес-Хем кожууннуң Самагалдайга мɵчээн.

1.2. Чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы

Чогаал ажылын 1968 чылда эгелээн. Баштайгы «Оруку-Хем» деп шүлүү «Тываның аныяктары» солунга парлаттынган.^[10] Ооң шүлүктери, чечен чугаалары республика солуннарынга, «Улуг-Хем» сеткүүлүнге үнгүлээн. Ол 40 харлыг турда, «Чиргилчин» аттыг бɵлүк шүлүктери 1980 чылда «ϴзүмнер» деп чыындыга чогаалчылар Николай Куулар, Лидия Иргит оларның шүлүктери-биле кады чырыкче үнген. «Күдээлер» деп тускай ному 1991 чылда парлаттынган. Шүлүкчү, прозачы.

М.Тирчин - Тес-Хем кожууннуң төлептиг, хүндүлүг хамаатызы, республиканың солуннарының, тыва чогаалчыларның «Улуг-Хем» сеткүүлүнүң болгаш кожууннуң «Самагалдай» солунунуң хоочун бижикчизи чораан.

 1985 чылдан бээр ССРЭ-ниң Журналистер болгаш Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.^[11] 

        «Амбын-ноян» деп шүлүктээн тоожузу «Шын» солунга парлаттынган. Ооң чогаалдарының маадырлары - бɵдүүн чон, ɵске чогаалчылар-биле бир дɵмей тɵрээн черин алгап-мактаан, ооң чараш бойдузунга, тɵрел чонунга тураскааткан. ^[12]

        М.Тирчин 1980-1990 чылдарда кожууннуң чогаалчыларының болгаш чогаадыкчы кижилериниң «Тес-Хемниң чалгыглары» деп каттыжыышкынын удуртуп келген. Аңаа чогаалчылар Б.Доюндуп, Т.Доюндуп, ϴ.Чиңмит бактаап кирип турганнар. Олар чогаал бижииринге сундулуг, салым-чаяанныг Клара Чиңмит, Биче-оол Соян, Раиса Ламажаа, Анай-Хаак Хураган дээш ɵскелерге-даа методиктиг арга-сүмени берип келгеннер. Хоочун башкы Биче-оол Соян «Тес-Хемниң чалгыглары» чогаал хүрээлеңи ооң шүлүк бижииринге сонуургалын ɵстүреринге салдарлыг болганы чугаажок деп «ϴлереңнээн шончалайны» деп номунда бижип турар.^[13]        

ТР-ниң сураглыг уруглар чогаалчызы К.Чооду «Моторк Айыжыевич – ажылчын кижи. Кара ажылга мен ооң-биле быражып шыдавас мен, хем киргенде - каттаар, чыжырганалаар, а тайга үнгенде - аңнаар, дииңнээр. Алаак, даандан тарбаганнап өскен. Боду бичежек, тырың үргүлчү-ле каттырып чоруур. Оон өске чаңныг эвес. Чугаазы оожум, үнү чавыс. Кылаштаары база ындыг. «Чыткан хой тургуспас» амытан-дыр ийин. Ындыг хирезинде  хөй-ниити ажылындан черле чыда калбас» - деп бодунун чүүлүнде бижээн.^[14] «Бɵдүүн, ажык сеткилдиг, хɵй чугаа-даа чок честевис болур кижи» - деп, К. Чиңмит чугаалаар болду.^[15] А уруу башкывыс А.Тирчин: «Эге школага ɵɵренип тургаш сактырымга, ачавыс дииңнээш келгенде, оттуг суугу чанынче чоокшуладыр олуруп алган одагга аайлап-ажаап четтикпээн дииңнериниң кештерин союп олурар кижи» - деп сактыр.^[16] Үргүлчү тайгалаар, аңнаар болгаш ийикпе, ооң дириг амытаннар дугайында чечен чугаалары хɵй бижиттингенин эскердивис. «Ирбиш», «Те күдээ», «Манылар» дээш оон-даа ɵске чогаалдарын хамаарыштырып болур.^[17]

Чогаалчының чамдык шүлүктеринге Тываның композитору К.Баазан-оол, бичии уругларга Г.Ховалыг кижиниң сагыш-сеткилин хайныйтырып келир аялгаларны чогааткан. Чижээлээрге, «Самагалдай», «Тайбың турда – омак», «Шагаа» дээш оон-даа ɵске.^[18] «Самагалдай» деп ыры кожууннуң уран чүүл кɵрүлделериниң үезинде нити ырыдан дүшпес, чоннуң ынак ырызы апарганы таварылга эвес.

        «Самагалдай» деп шүлүүнде XVIII-ки чүс чылдарда үндезилеттинип тургустунган Таңды-Тывазының бурунгу найысылалы, тыва черниң тɵɵгүзүнде балаттынмас исти арттырган ат-сураглыг Самагалдай суурун алдаржыдып бижээн. Аңаа 1763 чылда  баштайгы Самагалдай хүрээзи туттунган. Амбын-ноянның өргээзи, күрүне  херээ баштаар чери 1773 чылдан 1921 чылга чедир Тыва Арат Республика тургустунуп келгижеге Самагалдайга турган.

Автор М.Тирчин шүлүүнде Самагалдай каас-чараш чиңгир ногаан шивилер-биле шиметтингенин баштайгы одуругларда кɵргүскен. Шынап-ла, суурнуң хүн үнер талазында, Дыттыг-Хемниң эриин дургаар шивилер-биле хүрээлеттинген арыг бар. Лириктиг маадыр тɵрээн суурунуң бурунгаар хөгжүлдезин магадап, чарашсынып турар. Самагалдайның келир үези чаштарда, олар - суурнуң ёзулуг ээлери деп бодал шүлүкте илереттинген.

Чидиг ногаан бүрүлерлиг

Шивилери шимеп алган

Байырланчыг ыры-хөглүг        

Парк-садын чаштар долган

Маадыр ишке улам хөглээн

Майда час дег Самагалдай…

Шүлүктү номчуп олурарга, суурнуң чурумалы номчукчунуң караанга тодаргай чуруттунуп, кɵстүп кээр:  бо хүннерде чаа-чаа бажыңнар, тудуглар немей туттунуп, кудумчулар немежип  турарын  көрүп турар бис.

Самагалдай - ук-төөгүзү-биле онзагай суур. Самагалдайдан кожууннуң болгаш  Тываның хөгжүлдезинге улуг үлүүн киирген ат-сураглыг, алдарлыг кижилер үнгүлээн. Оларга 150 чылдар дургузунда  Таңды-Тывазын удуртуп-баштап келген  Амбын-нояннар, филология эртемнериниң кандидады, тыва дылдың доктору А.Ч.Кунаа, төөгү эртемнериниң кандидады, академик Ю.Л.Аранчын, баштайгы дээди эртемниг профессионал чурукчу С.К.Ланзыы, баштайгы ужудукчу К.Д.Чооду, филология эртемнериниң кандидады, тыва литератураның критиги  З.Б.Самдан дээш өскелерни-даа хамаарыштырып, адап болур. Сураглыг өгбелеривистиң аттарын эдилээн кудумчулар Самагалдайда хөй, чүге дизе олар дугайында чылыг, чырык сактыышкыннарны тɵɵгүге арттырып адаан ужуру ол.

М.Тирчинниң чогаалдарындан үзүндүлерни 5-6 класстарның «Тыва дыл» ɵɵредилге номнарынга Дидактиктиг материал деп чыындыда киирген.^[19] Ол дээрге авторнуң дыл-домаа бɵдүүн, чедингир, утка талазы-биле уругларның ажылдаарынга таарымчалыг сɵзүглелдер бооп турар деп чүүлдү херечилеп турар деп кɵрдүвүс.

Уругларга «Матпаадыр» деп аас чогаалының чыындызында А.Т.Тирчинден, К.М.Дарбаадан, Д.Т.Ажы-оолдан, Э.Ч.Шалыктан чогаалчының дыңнап бижээни дүрген-чугааларны, узун-тыныштарны киирген. Ол ышкаш ачазы-авазы-биле кады чогаатканы  үлегер домактарны ол чыындыда парлаан.^[20] Моон алгаш кɵɵрге, чогаалчының азыраан ада-иези кончуг чечен-мерген улус чораанын бо чүүлдер бадыткап турар. Ынчангаш олар оглунуң чогаалчы болурунга салдар чедиргени чадавас.

        Чогаалчы чамдык чогаалдарында аас чогаалының хевирлерин ажыглаанын  эскерип болур. «Шагаа хүнүнүң эртени» деп чечен чугаазында алгыш-йɵрээлдиң чижээн киирген:

Экини эктим ажыр хайырлап, ɵршээ!

Ээр-таңдым, аң-меңим элбедип, ɵршээ!

ϴɵрүшкү-маңнай ɵɵм ойбазын, ɵршээ!

ϴɵр-ɵнер сол-менди чурттазын, ɵршээ!

Ажы-тɵлге буян-кежиин мурнадып, ɵршээ!

Ак Аът чыл авыралдыг-ла болзун, ɵршээ!

«Күдээлер» - авторнуң баштайгы проза чогаалының ному. Тоожунуң маадырлары кɵдээниң ишчилери - тыва чоннуң бɵдүүн, мерген, биче сеткилдиг, кижизиг мɵзү-шынарлыг, тɵрелзирек, ажылгыр-кежээ аажы-чаңнарның кадагалакчылары, чаагай чаңчылдарның уламчылакчылары. Ажылчын амыдырал, кижиниң ада-ызыгуурунуң дугайында чырыттынган чогаал деп бодап турар бис.

Ынчангаш М.Тирчинниң чогаалдарының тематиказы тыва литературада ɵске-даа чогаалчылар-биле бир дɵмей делгем: ɵскен-тɵрээн чериниң, чонунуң дугайында, ава дугайында, бойдус, күш-ажыл темазы дээш оон-даа ɵске. Ооң чечен чугаалары амыдыралчы, номчукчунуң сеткил-сагыжынга ханы бодалды арттырар, аныяк-ɵскенни бойдуска болгаш дириг амытаннарга хайыралыг, биче сеткилдиг кээргээчел болурунга ɵɵредип чоруур, кижизидикчи утка-шынарлыг чогаалдар деп түңнеп болур.  

Түңнел

Чаңгыс чер-чурттуувус чогаалчы М.Тирчинниң допчу намдарында болгаш чогаадыкчы ажылында онзагай барымдааларны тодарадыр сорулгалыг ажылдадывыс. Ынчангаш ооң дугайында чыгдынган материалдар-биле таныжып кɵргеш, дараазында түңнелди үндүрүп болур-дур деп бодалга келдивис.

М.Тирчинниң допчу намдарынга хамаарыштыр маргылдаалыг чүүлдер барын тодараттывыс. Ооң тɵрүттүнген черин Тыва Арат Республиканың Тес-Хем кожуунунуң Деспең суур деп бижээн-даа болза, чогаалчының бодунуң болгаш ɵскелерниң  сактыышкынын, Н.Кылан-оол, С.Тембрелдиң шинчилел ажылын барымдаалаарга, амгы Чеди-Хɵл кожууннуң Чал-Кежигге тɵрүттүнгенин кɵрдүвүс. Азыраан ада-иези бичии оолду дɵрт харлыг турда, О-Шынааже азырап алгаш барганын, документ ёзугаар Моторк адын Модока деп чассыдып, кызыра адап чораанын тодараттывыс. Ооң амыдыралынга улустуң аас чогаалы болгаш азыраан чечен-мерген ада-иези онзагай исти арттырган болгаш, оглунуң чогаалчы болурунга салдар чедиргени чадавас деп бодалга келдивис.

Ол Тес-Хем кожууннуң төлептиг, хүндүлүг хамаатызы, республиканың солуннарының, тыва чогаалчыларның «Улуг-Хем» сеткүүлүнүң болгаш кожууннуң «Самагалдай» солунунуң хоочун бижикчизи, чечен чогаалга сонуургалдыг, салым-чаяанныг аныяк бижикчилерниң дагдыныкчызы, аас чогаалының чыыкчызы чораанын илереттивис.

Ол өске чогаалчылар-биле бир дөмей ɵскен-төрээн черин алгап-мактаан, ооң чараш бойдузунга, төрел чонунга тураскааткан чогаалдарны хөйү-биле бижээн. Олар номчукчунуң сеткил-сагыжынга ханы бодалды арттырар, аныяк-ɵскенни бойдуска болгаш дириг амытаннарга хайыралыг, биче сеткилдиг кээргээчел болурунга ɵɵредип чоруур, кижизидикчи утка-шынарлыг чогаалдар болур деп түңнелге келдивис.  

Ажыглаан литература даңзызы:

1. Тываның чогаалчылары. – Кызыл. – 2001. – Ар.46.
2. Оюн-Бартан Д. Тес-Хем – чоргааралым, хүндүткелим, хандыкшылым. – Кызыл. – 2007. – Ар.152.
3. Соян Б. ϴлереңнээн шончалайны. – Кызыл. – 2009. - Ар.75.

Сɵзүглелдер:

1. Араптан Б., Салчак А., Ооржак Д., Чамыян К. Дидактиктиг материал. 5-6 класстарга «Тыва дыл» деп ɵɵредилге номунга башкыларга сүме. – Кызыл. – 1994.
2. Матпаадыр. Уругларга аас чогаалы. – Кызыл. – 1991.
3. Тирчин М. Күдээлер. – Кызыл. – 1992.
4. Ховалыг Г.Садик уругларынга музыка ɵɵредилгези. – Кызыл. – 1995.

Словарь:

1. Комбу С. Тувинская литература. Словарь. – Новосибирск. – 2012. – Ар. 287.

Солун-сеткүүлден чүүлдер:

1. Чооду К. Күдээлерниң хайы. // Шын. – 1992. – Декабрь 4. – Ар.3.

Шинчилел ажылы:

1. Кылан-оол Н, Тембрел С. Чогаалчы Моторк Тирчинниң допчу намдары. – 2015. («Первые шаги в науку» деп эге школа ɵɵреникчилериниң аразынга эртем-практиктиг конференцияга номчаан шинчилел ажылы, 2-ги черни ээлээн).

Капсырылга 1

Чогаалчы ужуражылга үезинде

Капсырылга 2

Чогаалчының ɵɵнүң ишти Н.Н.Тирчин

Капсырылга 3

Информаторлар даңзызы

1. Тирчин Намчаа Намчаловна, 1941 чылда тɵрүттүнген, 75 харлыг. Самагалдай суурда чурттап турар, пенсионер. Күш-ажылдың хоочуну.
2. Чиңмит Клара Маадыровна, 1945 чылда тɵрүттүнген, 70 харлыг. Самагалдай суурда чурттап турар, пенсионер. Күш-ажылдың хоочуну.

Муниципалдыг бюджеттиг ɵɵредилге чери

Самагалтай 2 дугаарлыг ниити билиг  ортумак школазы

МР «ТР Тес-Хем кожууну»

Кожууннуң эртем-практиктиг конференциязы

«Келир үеже базым»

Шинчилел ажылы

«Зоя Самдан – тыва тоолдарның шинчилекчизи»

Автор: Монгалбии Онзагай Чойгановна,

6 б класстың ɵɵреникчизи

Удуртукчузу:

Тирчин Анджела Моторковна,

тыва дыл, чогаал башкызы

Самагалтай - 2017

Допчузу

Киирилде………………………………………………………………………..2

I-ги эге «Сеткилимде чырык ɵргээм»………………………………………....4

II-ги эге «Эртемде каалама орук чок…»……………………………………...7

Түңнел………………………………………………………………………….11

Ажыглаан литература даңзызы..…………………………………………......12

Капсырылга.…………………………………………………………………...13

Киирилде        

Чаңгыс чер-чурттуувус, аас чогаалының болгаш чечен чогаалдың шинчилекчизи З.Самданның допчу намдарынга болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынга хамаарыштыр чүүлдер солун-сеткүүлдерде-даа, номнарда-даа хɵйү-биле чырыттынган. Ынчалза-даа эртемденниң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын сайгарып кɵрген тодаргай шинчилел ажылдары эвээш болганын барымдаалааш, ооң ажыл-амыдыралында онзагай чүүлдерни илередип шинчилээр сорулга-биле ук ажылды сонуургап, шилип алган бис. Ынчангаш тыва дыл башкызы Тирчин Анджела Моторковнаның удуртулгазы-биле ажылдап, чугула деп санап турарывыс чүүлдерже кичээнгейни угландырбышаан, дараазында сорулгаларны салдывыс.

1. З.Самданның чогаадыкчы ажыл-чорудулгазында онзагай чүүлдерни тодарадыры.
2. З.Самданның чамдык шинчилел ажылдарынга даянгаш, сайгарылганы кылырын оралдажыры.

Мооң-биле шинчилел ажылынын чугулазы (актуалдыы) болгаш чаазы бадыткаттынып турар.

Шинчилел ажылының объектизи:  тыва улустуң тоолдарының шинчилекчизи.

Шинчилел ажылының предмеди:  эртемденниң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы.

Ажыглаан арга-методтар:

Ажылывыска тайылбыр, дилеп-тыварының методтарын, беседа болгаш анализ  аргаларын ажыглаан бис.

Ажылдын материалы:

З.Самданның  допчу намдары болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының дугайында материалдарга болгаш ооң чамдык шинчилел ажылдарынга даянып, сайгарылганы чоруткан.

Практиктиг ужур-дузазы:

Шинчилел ажылы дараазында кылыр шинчилел ажылдарынга,  тыва дыл, литература кичээлдеринге ажыглаттынып болур болгаш тыва чоннуң аас чогаалының шинчилекчилериниң дугайында сонуургап чоруурларга бичии-даа бол дуза болур дээрзинге идегеп турар бис.

Ажылдын тургузуу:

Ажыл киирилдеден,  допчудан, I эгеден, түңнелден, ажыглаан литература даңзызы болгаш капсырылгалардан тургустунган.

I-ги эге

 «Сеткилимде чырык ɵргээм»

Тыва улустуң аас чогаалы чоннуң эгээртинмес байлаа болур. Аас чогаалының эртине шыгжамырын шинчилеп, амгы салгалга дамчыдып чоруурларның бирээзинге чаңгыс чер-чурттуувус, филология эртемнериниң кандидады, аас чогаалының болгаш тыва литератураның  шинчилекчизи,  эртемден Зоя Байыровна Самдан хамааржыр.

Зоя Самдан 1951 чылдың апрель 22-де Тес-Хем кожууннуң Самагалдайга Баир Амырдаевич болгаш Оюу Булчуновна Аракчааларның ɵг-бүлезинге 6 дугаар уруу кылдыр тɵрүттүнген.^[1] Самагалдай 1 дугаар ортумак школага 1958-1968 чылдарда ɵɵренип чораан.^[2] 

 «Школачы чылдарым мээң сагыш-сеткилимде бир-ле чырыткылыг онза делегейге чурттап эрткеним хуулгаазын үе бооп артып калган» деп З.Самдан «Сеткилимде чырык ɵргээм» деп чүүлүнде сактып бижип турар.^[3] Шынап-ла, кижи бүрүзүнүң школачы чылдары эргим, чараш, чаптанчыг сактыышкыннар-биле долдунган. «…ада-иемниң аалы – ааттынган кавайым, ɵɵренген школам – кайгамчыктыг чырык ɵргээм, тɵрүттүнген суурум – ыдык баглаажым, сорунзалыг ɵртээлим ышкаш сагындырар. Ынчангаш Самагалдай школазынга кады ɵскен эш-ɵɵрүмнүң, эртем-билигже оруктарны ажыдып берген башкыларымның шырайлары чылдар ɵттүр чырып, сагыш-сеткилимде уттундурбас сактыышкыннарны арттырып каан…»^[4] деп ол-ла чүүлде бижээн. Ол Самагалдай школазын чырык ɵргээ, а башкыларын бодунуң амыдыралында ол ɵргээни чырыдып чоруур орук айтыкчылары деп санап чоруур.

Школазының дугайында чылыг сактыышкын-биле бижип турары таварылга эвес. Самагалдайның  1 дугаар ортумак школазы чүгле Тес-Хем кожуунда эвес, Тывада онзагай тɵɵгүлүг школаларның бирээзи. Ол 1929 чылда ажыттынгаш, баштайгы ɵɵреникчилерин хүлээп алгандан бээр чүс-чүс доозукчуларны амыдыралдың делгем оруунче үдээн. Аңгы-аңгы чылдарда ɵɵренип чораан ɵɵреникчилеринден шупту 16 кижи эртем адын камгалап алганнар.

Оларга филология эртемнериниң кандидады, тыва дылдың доктору А.Ч.Кунаа (амгы үеде школа эртемденниң адын эдилеп турар), төөгү эртемнериниң кандидады, академик Ю.Л.Аранчын, филология эртемнериниң кандидады, тыва литератураның критиги З.Б.Самдан, педагогика эртемнериниң кандидады Н.Ч.Дамба, филология эртемнериниң кандидады Ж.М.Юша, медицина эртемнериниң кандидады С.С.Сенди дээш ɵскелерни-даа адап турарлар. Ынчангаш школаның эртемден доозукчуларынга тураскааткан «Эртемденнер галереязы» деп стендизинде З.Б.Самданның чуруун база аскан. Олардан аңгыда ат-сураглыг доозукчуларынга баштайгы дээди эртемниг профессионал чурукчу С.К.Ланзыы, баштайгы ужудукчу К.Д.Чооду, чогаалчы Ч.К.Кара-Күске дээш өскелерни-даа хамаарыштырып болур.

Иркутскиниң күрүне университединиң филология факультедин 1974 чылда, Россияның Эртемнер Академиязында М.Горький аттыг делегей литературазының институдунуң аспирантуразын 1984 чылда дооскан. 1983 чылда «Взаимодействие литературных и фольклорных традиций в тувинской прозе» деп темалыг кандидат диссертациязын камгалаан.^[5] Филология эртемнериниң кандидады. Критик.

Ол аас чогаалын шинчилээриниң болгаш тыва чогаалдың хɵгжүлдезиниң дугайында  20 хире номнарның, 180 хире литературлуг-критиктиг чүүлдерниң автору.^[6] «Аас чогаалдан чечен чогаалче» («От фольклора к литературе», 1987) деп монографияны, «Аксагалдай ашак» (1992) деп хуулгаазын тоолдар болгаш тоолчургу чугааларның чыындызының тургузукчузу, «Кюль-Тегин» деп түрк шүлүктер чыындыларын (1993, 2003, 2004), «Тыва улустуң тоолдары» (1994), «Тыва сɵстүң шырайлары» (2000), «Чылбыга айны канчап сыырыпканыл?» (2004) деп номнарын чырыкче үндүрген, ол чыындыларның эге сɵстериниң автору. «Сибирьниң болгаш Ыраккы Чɵɵн чүк улустарының аас чогаалының тураскаалдары» деп 60 томнуг үндүрүлгени кылырынга киришкен. Ооң ажылдары тыва, орус, түрк дылдарда парлаттынган.^[7] 2001 чылда «Лики тувинской словесности» деп 3 кезектиг эртем статьяларының чыындызын парлаткан.

Россия болгаш делегей чергелиг эртем-практиктиг конференцияларынга киржип, хɵй докладтарны, дыңнадыгларны номчаан.^[8] Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы. Россияның болгаш Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Аныяк эртемденнерниң дагдыныкчызы.

Иркутскиге студентилеп ɵɵренип чораан чылдары чараш сактыышкыннар-биле долдунган. Университеттиң башкылары Сɵстүң уран чүүлүнге ынакшылды болгаш эртем-шинчилел ажылынче сонуургалды оттурган баштайгы дагдыныкчылары болганнар.  Ол үеде университетке башкылап турган бурят аас чогаалының болгаш бурят литератураның шинчилекчизи, сураглыг эртемден Н.О.Шаракшина З.Самданның эртем оруун шилип алырынга улуг салдарны  чедиргенин коллегалары Донгак А., Донгак У. бижип турарлар.^[9]

II-ги эге

«Эртемде каалама орук чок…»

Улустуң аас чогаалы болгаш тыва литература Зоя Байыровнаның чогаадыкчы ажылының кол угланыышкыны апарган. Аныяк шинчилекчи бир дугаар литературлуг-сайгарылгалыг ажылын тыва чогаалдың үндезилекчилериниң бирээзи, бирги салгалдың чогаалчызы, драматург В.Кɵк-оолдуң «Самбажык» деп шиизиниң дугайында чүүлү-биле эгелээн. В.Кɵк-оолдуң, С.Сарыг-оолдуң, В.Эренчинниң, Ю.Кюнзегештиң, А.Даржайның, Ч.Кара-Күскениң, Н.Кууларның, Э.Мижиттиң, З.Намзырайның дээш ɵске-даа чогаалчыларның чогаадыкчы салым-чаяаны болгаш чогаалдары З.Самданның шинчилел ажылдарының кол ɵзээ болу берген деп Донгак А., Донгак У.  боттарының чүүлүнде демдеглеп турар.^[10]

        З.Самдан «Маэстро изящной словесности» деп ажылында Тываның бир дугаар баштайгы эртемденнериниң бирээзи, тыва чечен чогаалдың профессионалдыг литература шинчилекчизи, ол үениң чогаадыкчы интеллигенциязының Улуг башкызы болгаш дагдыныкчызы, «Билиг» ниитилелиниң арга-дуржулгалыг лектору, Чогаалчылар эвилелиниң литературлуг сайгарылга секциязын хɵй чылдарда удуртуп келген критик, коллегазы, башкызы А.Калзанның чогаадыкчы ажылында онзагай чүүлдерин чырыдып бижээн.^[11] 

        «ϴскүс-оолдан Сарыг-оолга чедир…» деп ажылында тыва литератураның үндезилекчилериниң бирээзи, бирги салгалдың чогаалчызы С.Сарыг-оол бодунуң чогаалдарында улусчу шынарның үндезин дазылдарын тɵрээн чонунуң аас чогаалы-биле ханы холбаанында деп З.Самдан бодалды илередип турар.^[12]

        Аас чогаалының болгаш чечен чогаалдың шинчилекчизи, З.Самданның башкызы Д.С.Кууларның «Тыва улустуң тоолдарының дугайында» деп ажылында «Тыва улустуң тоолдары – ада-ɵгбелеривистиң чогааткаш, биске дамчыдып бергени байлак культуразының ɵндүр-чаагай тураскаалдары-дыр» деп бижээнин номчуур бис.^[13] Ынчангаш эртемден Зоя Байыровна аас чогаалын - үүжези тɵттүнмес байлак эртине деп санап, бодунуң шинчилел ажылын аас чогаалынче, ооң иштинде тоолдарже угландырып турар. Тыва-даа, Моолда-даа чурттап турар улуг назылыг кижилер-биле ужуражып, аас чогаалын чыып бижиир экспедицияларга кады ажылдап чоруур эштери-биле киржип, чыгган бижимелдерин ТГШИ-ниң фондузунче дужаап келген.

Амгы салгалга тоолдарны ɵнчү кылдыр арттырып, дамчыдып берген Тываның сураглыг, салым-чаяанныг тоолчулары Түлүш Баазаңнай, Ооржак Маңнай, Монгуш Хүргүл-оол, херээжен тоолчу Салчак Бичен дээш ɵскелер-даа дугайында хɵйү-биле бижээн. «Баазанайның чырык ɵргээзи», «Маңнайның одаа», «Монгуш Хүргүл-оол - Сүт-Хɵл тоолчуларының шылгараңгай тɵлээзи» дээн чергелиг ажылдарында тоолчуларның бот-тускайлаң аянының, тус черлерниң  Сүт-Хɵл, Улуг-Хем тоол школаларының башкылары болгаш оларның салгалдарының дугайында ажылдары бар.^[14]

Аас чогаалының алдарлыг чыыкчызы, суртаалчызы, шинчээчизи, эмчи-домчу, чурагайжы Ондар Дарыма дугайында «Чону-биле хини тудуш» деп бижээн чүүлүнде «ɵгбелер-биле чаа салгалдарны, чон-биле эртемни тудуштуруп турар улусчу эмчи, улусчу эртемден, чону-биле хини тудуш кижи» деп үнелелди башкызынга бергенин номчуур бис.^[15]

Зоя Самданның тоолдар дугайында ажылдарының бирээзинге доктаап кɵрээлиңер.  Ол «Тыва тоолдарның делегейи» деп ажылында: «Тыва улустуң тоолдары саннар символиказы-биле байлак. Чүгле тыва тоолдарда эвес,  3, 7, 9 деп ыдыктыг саннар ɵске-даа чоннарның тоолдарында база ажыглаттынып турар. Ол саннар тоолдарда аңгы-аңгы  болуушкуннарга илереп келир болгаш онзагай, элдептиг утка-шынарны киирип турар» деп айыткан. Ыдыктыг саннарны бистиң ɵгбелеривис уруг-дарыынга ɵɵредип чораан, ол саннарның утказы ханы, сагыш-сеткилге дээштиг бооп чораан деп З.Самдан бодунуң бодалын илередип турар.  

Тоолдарда ыдыктыг саннарның аразындан 9 деп сан эң-не нептереңгей таваржып турар болгаш 9 деп санга үлеттинип турар 81, 90, 99, 108 (9*12) деп саннар хɵй чүвени, хɵй болуушкунну илередир уран арга кылдыр ажыглаттынып турар дээрзин демдеглээн болгаш тос аржаан, тос-карак деп сɵстерни чижекке киирип турарын кɵрдүвүс.^[16] 

Орхон-енисей кɵжээлеринде бурунгу түрк бижиктиң тураскаалдарының дугайында тɵɵгү эртемнериниң доктору Ю.Аранчын-биле «Күлтегин» деп номда чүүлдү бижээннер. Ол номда бурунгу түрк бижикти 1893 чылдың ноябрь 25-те чазып номчааны кайгамчыктыг ажыдыышкын болганын бижээн. Кɵжээлерниң бижимелдерин номчуур арга тывылганының ачызында, түрктерниң боттарының болгаш оларның дылдарының тыптып келгенин, түрк каганаттарның тɵɵгүзүн чиңгине бижимел барымдаалардан шинчилеп ап болур апарганын Ю.Аранчын бижип турар.^[17] «ϴгбелерниң ыдык чагыы» деп чүүлүнде З.Самдан орхон-енисей бижиктери делегей чергелиг тɵɵгүнүң болгаш дылдың тураскаалдары болурундан аңгыда, чогаал болур деп санап турар эртемденнер барын демдеглеп турар.^[18]

З.Самданның ажылдары Кабардино-Балкарияның, Татарстанның, Бурятияның, Якутияның болгаш даштыкы чурттарның Моолдуң, Кыргыстанның эртемденнериниң кичээнгейин тудуп турар болгаш шинчилекчи олар-биле сырый харылзааны тудуп чоруур.^[19] Зоя Байыровнаның эртем-билиг дээш чүткүлдүүн, кызымаан ооң кады ажылдап чоруур эш-ɵɵрү, тɵрелдери үнелеп чоруурлар. Тɵрел угбазы Тываның хоочун юристериниң бирээзи Долгар Оюн-Бартан дуңмазының дугайында «Эртемде каалама орук чок, чүгле кым-на ооң даштыг берге оруу-биле халбактанып үнүп чоруп олурар болдур, ол кижи ооң  чайынналчак бедиктерин чедип ап болур» дээн ɵттүр сɵглээн угаадыгны бүрүнү-биле дуңмам Зоя Байыровнага хамаарыштырып болур» деп үнелелди берип турар.^[20]

Түңнел

Аас чогаалының болгаш тыва чечен чогаалдың шинчилекчизи, чаңгыс чер-чурттуувус Зоя Самданның допчу намдарында болгаш чогаадыкчы ажылында онзагай чүүлдерни тодарадыр сорулгалыг ажылдадывыс. Ынчангаш ооң дугайында чыгдынган материалдар-биле таныжып кɵргеш, дараазында түңнелди үндүрүп болур-дур деп бодалга келдивис.

З.Самданның амыдыралынга Самагалдай школазы болгаш Иркутскиге сургуулдап чораан чылдары онзагай чырык исти арттырганын кɵрдүвүс. Эртемден болурунга бурят аас чогаалының, бурят литератураның шинчилекчизи, башкызы Н.О.Шаракшинова исти изеп,  орукту ажытканын билип алдывыс. Оон аңгыда чогаадыкчы, шинчилекчи салым-чаяаны быжып четчиринге эгин кожа ажылдап чораан башкылары эртемденнер, чогаалчылар, амгы үеде-даа кады ажылдап чоруур коллегалары улуг салдарны чедиргенин эскердивис.  

Зоя Самдан - чоннуң аас чогаалынче улуг кичээнгейни салып, тыва тоолдарны ханызы-биле шинчилеп чоруур, салым-чаяанныг аныяк эртемденнерниң башкызы,  ат-сураглыг Улуг-Хем, Сүт-Хɵл тоолчулар школазының дугайында ажылдарның автору деп илереттивис. Ынчангаш тыва улустуң тɵɵгүзүн, чаңчылдарын, ёзу-сагылгаларын болгаш кижилерниң аразында харылзаалары-биле таныштырып чоруур кижилерниң бирээзи деп түңнелге келдивис.

Ажыглаан литература даңзызы:

1. Донгак А., Донгак У. О научной и общественной деятельности З.Самдан  // Башкы. – 2001. - № 4.
2. Куулар Д. «Тыва улустуң тоолдарының дугайында» // Тɵɵгү болгаш амгы үе.- Кызыл. – 1982.
3. Самдан З. «Монгуш Хүргүл-оол – Сүт-Хɵл тоолчуларының шылгараңгай тɵлээзи» // Тоолчу Монгуш Хүргүл-оол (100 харлаанынга). – Кызыл. – 2009. –Ар.66-68.
4. Самдан З.: ооң дугайында // Тываның чогаалчылары – Писатели Тувы. – Кызыл, 2001. – Ар.56.
5. Самдан З. «Маэстро изящной словесности» (Незримый диалог с Учителем) К 70-летию А.К.Калзана // Тыва чечен чогаал: сɵɵлгү үениң шинчилелдери. – Кызыл. – 2009. – Ар.50.
6. Самдан З. «Мир тувинской сказки» // Тувинские народные сказки. – Новосибирск. – 1994.
7. Самдан З. Тыва чогаалдың кокпалары-биле. – Кызыл. – 2005.
8. Самдан З. «ϴгбелерниң ыдык чагыы» // Күлтегин. – 1993. – Ар.8.
9. Оюн-Бартан Д. Тес-Хем – чоргааралым, хүндүткелим, хандыкшылым. – Кызыл. – 2007. – Ар.224.

Словарь:

1. Комбу С. Тувинская литература.- Новосибирск. – 2012. – С.230-231.

Интернет сайт

1. www.tuva.asia. Донгак У. Юбилей отмечает Заслуженный деятель науки Зоя Самдан

Капсырылга 1

Чаңгыс чер-чурттувус эртемден Зоя Самдан

Тываның Гуманитарлыг Шинчилелдер Институду

Капсырылга 2

Зоя Самдан аныяк үезинде

Муниципалдыг бюджеттиг ɵɵредилге чери

Самагалтай 2 дугаарлыг ниити билиг  ортумак школазы

МР «ТР Тес-Хем кожууну»

Кожууннуң эртем-практиктиг конференциязы

«Келир үеже базым»

Шинчилел ажылы

«К. Чоодунуң «Тес-Хем кожуун» деп чогаалының

дылының  онзагайы»

Автор: Шаннаа Булат Александрович,

9 б класстың ɵɵреникчизи

Удуртукчузу:

Тирчин Анджела Моторковна,

тыва дыл, чогаал башкызы

Самагалтай - 2017

Допчузу

Киирилде………………………………………………………………………….2

I эге

К.Чоодунуң «Тес-Хем» деп чогаалының дылының онзагайы

1.1. «Тес-Хем» деп шүлүктүң тɵрүттүнгени…………………………………….4

1.2. «Тес-Хем» деп шүлүктүң грамматиктиг сайгарылгазы …….……..............7

Түңнел……………………………………………………………………….........10

Ажыглаан литература даңзызы…………………………………………………11

Капсырылгалар…………………………………………………………………..12

Киирилде

         Амгы тыва литературага балаттынмас исти арттырып, бодунуң үлүг-хуузун киирип чоруур Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң, Россия Федерациязының Журналистер эвилелиниң кежигүнү, Кызыл хоорайның болгаш Самагалтай суурнуң Хүндүлүг хамаатызы, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус, сураглыг уруглар чогаалчызы Кара-Күске Күнзекович Чооду  2016 чылдың май 5-те 80 харын демдеглеп эрттирген. Ынчангаш чогаалчының дылының онзагайын шинчилээр сорулга-биле ук ажылды сонуургап, тыва дыл, чогаал башкызы Анджела Моторковна Тирчинниң удуртулгазы-биле ажылдап эгеледивис.

Чогаалчы К.Чоодунуң допчу намдары болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынга хамаарышкан чүүлдер солун-сеткүүлдерде-даа, радио-телевидениениң-даа архивтеринде хɵйү-биле чырыттынган. Ынчалза-даа ооң чогаалдарының дылының онзагайын сайгарган тодаргай шинчилел ажылдары эвээш. Ынчангаш шинчилел ажылының чугулазы (актуалдыы) болгаш чаазы бадыткаттынып турарындан чогаалчының дылының онзагайын шинчилеп кɵɵрү-биле дараазында сорулгаларны салдывыс.

Ажылдын сорулгалары:

1. Чогаалчы К.Чоодунуң  дылының онзагайын илередири.
2. Шүлүктүң дылында ажыглаттынган онзагай сɵстерни тодарадыры.

Шинчилел ажылының объектизи:  чечен чогаал сөзүглели.

Ажылдын материалы:

Тес-Хем кожууннуң Ыдык ырызы болган чогаалчының «Тес-Хем кожуун» деп чогаалынга даянып, сайгарылганы чоруткан.

          Шиитпирлээр айтырыг:

Чогаалдың  дылының  онзагайларын тодарадыры.

Ажыглаан арга-методтар:

Ажылывыска тайылбырлыг, дилеп-тыварынын  методтарын, чечен чогаалдын дылын сайгарар база лингвистиктиг статистика  аргаларын ажыглаан бис.

Ажылдын ужур-дузазы:

Тыва дыл, чогаал башкыларынга, өөреникчилерге, чечен чогаалга сонуургалдыгларга дуза болур дээрзинге идегеп турар бис.

Ажылдын тургузуу:

Шинчилел ажылы киирилдеден, бир эгеден,  түңнел, литература даңзызындан  болгаш  капсырылгалардан тургустунган.

I-ги эге

К. Чоодунуң «Тес-Хем кожуун» деп чогаалының дылының  онзагайы

1.1. «Тес-Хем» деп шүлүктүң тɵрүттүнгени

Чогаалчы Чооду Кара-Күске Күнзекович 1936 чылдың май 5-те Тыва Арат Республиканың Тес-Хем кожууннуң Самагалдай суурунга төрүттүнген.

Ол - Тыва Республиканың чогаалчызы, Россия Федерациязының Журналистер эвилелиниң кежигүнү, уруглар чогаалчызы, республиканың солун-сеткүүлдериниң хоочун бижикчизи, «Кызыл хоорайның Хүңдүлүг чурттакчызы», «Самагалдай суурнуң Хүндүлүг чурттакчызы», «Россияның Хүндүлүг донору» деп аттарның эдилекчизи, Тываның Журналистер эвилелиниң болгаш литература талазы-биле Күрүне шаңналының лауреады. Амгы үеде Кызыл хоорайда чурттап турар.^[1] 

К.Чооду чогаал ажылынче шүлүкчү кылдыр кирген, 1953 чылда «Сылдысчыгаш» солунга «Хүнезин» деп шүлүү парлаттынган. Ооң баштайгы шүлүктер чыындызы 1969 чылда «Дамды» аттыг чырыкче үнген. Ниитизи-биле чогаалчының 13 шүлүк, 2 тоожу, 2 очерк, 2 йɵрээлдер чыындызы болур номнары парлаттынган. Ооң чогаалдары орус, бурят дылдарже очулдуртунган.^[2]

Кара-Күске Күнзекович өске чогаалчылар-биле бир дөмей, ɵскен-төрээн черин алгап-мактаан, ооң чараш бойдузунга, төрел чонунга тураскааткан чогаалдарны хөйү-биле бижээн. Уругларның улуг сонуургал-биле номчуп турары чаптанчыг, номчуксанчыг  чогаалдарының автору. ^[3]

Чогаалчының шүлүктериниң аразындан «Тес-Хем кожуун» деп шүлүүнге доктаап, ооң дылын сайгарарын оралдажып, онзагай чүүлдерин тодарадып көрээлиңер. [Капсырылга 1].

Тес-Хем - онзагай тɵɵгүлүг кожуун. Ол 1921 чылда үндезилеттинип тургустунган. Мурнуу-барыын талазында Моол Арат Республика-биле, барыын талазында ϴвүр, соңгу-барыын талазында Улуг-Хем, Чеди-Хɵл, касоңгу талазында Таңды, соңгу-чɵɵн талазында Каа-Хем, чɵɵн талазында Тере-Хɵл, мурнуу-чɵɵн талазында Эрзин кожууннар-биле кызыгаарланып чыдар. Тес-Хем кожууннуң тɵɵгүзү  Тываның тɵɵгүзүнүң чарылбас чугула арны болур. Чүге дээрге ооң тɵвү Самагалдай суур 1773 чылда Тываның бурунгу найысылалы болуп үндезилеттинген. Таңды-Тываның тос кожуунун чагырган Амбын-ноянның ɵргээзи, ооң таңмазы, тɵре баштаар чери 1921 чылга чедир Самагалдайга турган. «Улуг торгу оруу» («Великая шелковая дорога») база бо суурдан эрткен, 1912 чылда Хомду дайынынга киришкен тыва шериглерниң чыыжы база Самагалдайга болган.

 Тес-Хем кожуундан Тываның болгаш кожууннуң сайзырал-хɵгжүлдезинге  улуг үлүүн киирген ат-сураглыг, алдарлыг кижилер үнгүлээн. Оларга филология эртемнериниң кандидады, тыва дылдың доктору А.Ч.Кунаа, төөгү эртемнериниң кандидады, академик Ю.Л.Аранчын, баштайгы дээди эртемниг профессионал чурукчу С.К.Ланзыы, баштайгы ужудукчу К.Д.Чооду, баштайгы экономика эртемнериниң кандидады В.А.Копеел, филология эртемнериниң кандидады, тыва литератураның критиги З.Б.Самдан, чогаалчылар К.К.Чооду, А.С.Шоюн, К.Д.Чамыян, М.А.Тирчин, ϴ.Э.Чиңмит, делегей чергелиг спорт мастерлери И.И.Хураган, С.К.Санчат дээш өскелерни-даа хамаарыштырып  болур. ^[4]

«Тес-Хем кожуун» деп шүлүктүң тыптып келгени онзагай тɵɵгүлүг. Тес-Хем кожуун 2003 чылдың октябрь айда Самагалдай суурнуң тургустунганындан бээр 230 чыл оюн байырлаан. Кожуун чагыргазы байырлалга уткуштур кожууннуң Ыдык ырызын чогаадыр мɵɵрейни чарлаан турган. Мɵɵрейге чүгле кожууннуң эвес, республиканың-даа чогаалчылары аңаа киришкеннер. Тускай комиссия Кара-Күске Чоодунуң «Тес-Хем кожуун» деп шүлүүн утка-шынар талазы-биле чедимчелиг чогаал деп санаан. Тываның Композиторлар эвилелиниң кежигүнү Аңгырак Болат-оолдуң чогааткан аялгазы ол чогаалга таарымчалыг болган. Ынчангаш олар мɵɵрейниң тиилекчилери болуп,  кожууннуң тускай акша шаңналынга тɵлептиг болганнар.

1.2. «Тес-Хем» деп шүлүктүң грамматиктиг сайгарылгазы

Чогаал шүлүк хевиринге бижиттинген, ынчангаш баштай шүлүктүң  тургузуунуң аайы-биле сайгарылгазын кылырын оралдажып кɵрээлиңер.

Кандыг-даа чогаал утка аайы-биле бɵлүглежип каттышкан одуруглардан тургустунган болур: ону шүлүкке строфа (кезек), а ырыга куплет дээр. Строфада строка (одуруг) слогтар аайы-биле чагырышкак болурун стопа (майык) дээр.^[5] 

«Тес-Хем кожуун» деп шүлүк 4 строфадан (кезектен) тургустунган, строфа бүрүзүнде 6 строка (одуруг) бар. Строка бүрүзү 7 азы 8 ажык үннүг слогтан хевирлеттинген. Ынчангаш 2 стопаны (майыкты) тургузуп турар. Строфа бүрүзүнүң тɵнчү кезээнде 2 строка катаптап турар. Ындыг строкалар ырыга кожумаа болур:

Тес-Хем, Тес-Хем,

 Тес-Хем кожуун

Үстүнде одуруглар чогаалдың кол бодалын илередип турар деп бодап турар бис.

Тыва шүлүк чогаалында строкалар (одуруглар) колдуунда-ла эгезинге аяннажыр, ону аллитерация азы эге рифма дээр. Шүлүк строфазы сɵɵлүнге база аяннажыр, ол тɵнчү рифма болур. ^[6]

Ынчангаш шүлүктүң аяннажылгазын кɵрүп кɵрээлиңер. 1-ги, 2-ги, 4-кү строфалар кожаланчак, а 3-кү строфа одуругланчак (строфаланчак) аяннажылгага бижиттинген. Сɵзүглелде тɵнчү рифма чамдык одуругларда аяннажып чоруурун кɵрдүвүс.  [Капсырылга 2]. 

Кызыгаарда – Кызыл-Чыраа,

Кыдык черде – О-Шынаа,

Кара-Хɵлдүг Ү-Шынаа,

Кайгамчыктыг Самагалдай,

Шуурмак, Берт-Даг, Чыргаланды –

Шупту Тес-Хем сумулары:

Тес-Хем, Тес-Хем,

Тес-Хем кожуун!

К.Чооду чогаалда хуу чүве аттарын хɵй ажыглаанын эскердивис. Оларны утказының аайы-биле дараазында бɵлүктерге чарып болур:

1. Географтыг хуу аттар илередир сɵстер – топонимнер [topos «чер», ohom «ат» - грек.]. ^[7]

Шүлүктүң I-ги строфазында (кезээнде) 7 топоним ажыглаттынган: О-Шынаа, Ү-Шынаа, Кызыл-Чыраа, Самагалдай, Шуурмак, Берт-Даг, Чыргаланды. Олар Тес-Хем кожуунда административтиг девискээрлер - сумулар аттарынга хамааржыр.

2. Топонимнерниң иштинде хемнер, хɵлдер чергелиг суг объектилериниң аттарын илередир сɵстерни гидронимнер дээр. [hidro «суг», ohom «ат» - грек.].^[8]

Шүлүктүң II-ги строфазында (кезээнде) кожуунда 13 хемнер аттарын (гидронимнерни) киирген: Тес-Хем, Ужарлыг-Хем, Теректиг-Хем, Хараалыг-Хем, Шивээлиг-Хем, Калдак, Шуурмак, Шураштыг-Хем, Дыттыг-Хем, Сайлыг, Арысканныг. Хемнер аттарындан аңгыда Кара-Хɵл, Успа-Хɵл деп ийи хɵлдүң аттары бар.

3. Чер кырының бедик-даа, чавыс-даа объектизиниң хуу адын оронимнер дээр, ол дээрге топонимикада даглар аттары болур. ^[9]

Чогаалчы III-кү строфада (кезээнде) Тес-Хем кожууннуң девискээринде 10 оронимни киирген: Кара-Бош-Даг, Хайыракан, Алак, Берт-Даг, Агар, Хамар, Серлик, Сайгын, Бай-Даг, Таңды-Уула. 

4. Ол ышкаш чогаалда кожуунда чурттап чоруур тɵрел-бɵлүктерниң аттарын илереткен сɵстер этнонимнер ажыглаанын кɵрдүвүс.  [etnos «чон», ohom «ат» - грек.]. ^[10]

Тес-Хем кожуунда хɵй кезиинде үндезин чооду, шалык, сартыыл, оюн, чолдак-соян, акаа соян, ɵɵлет деп тыва чоннуң тɵрел-бɵлүктери чурттап турар. Олар-биле кады «эгин кожа эки-бакты үлежип, күдээ-хүреген, келин бооп чурттап чоруур» тес-хем черин тɵрээн чурту дег чуртсуна берген ɵске-даа тыва тɵрел-аймактарның тɵлээлери бар. Чижээлээрге, монгуш, ондар, күжүгет, хертек, тумат дээш оон-даа ɵске.

  Автор хуу чүве аттарындан аңгыда чогаалда дефистеп бижиир нарын сɵстерни нептереңгей  ажыглаанын эскердивис. Ниитизи-биле шүлүкте шупту 19 нарын сɵстер кирип турар. Чижээ, Кара-Бош-Даг, Берт-Даг, Таңды-Уула, Успа-Хɵл дээш оон-даа ɵске.

Тыва шүлүк чогаалында чаңгыс шүлүкте мындыг хɵй топонимнер, гидронимнер, оронимнер, этнонимнер, нарын сɵстер ажыглаттынган чогаал чок деп санап болур. Ынчангаш чогаалда ажыглаттынган хуу аттар чогаалдың дылын уран-чечен болдуруп, онзаландырып турарын кɵрдүвүс. Оларны шын, чедимчелиг  ажыглааны дээрге-ле авторнун дылының онзагайы, уран-чечени деп түңнелди үндүрүп болур-дур.

Түңнел

        Чаңгыс чер-чурттуувус Кара-Күске Чооду - амгы тыва литературага улуг үлүүн киирген сураглыг уруглар чогаалчызы. Чогаалчының «Тес-Хем кожуун» деп чогаалының дылын сайгарып кɵргеш, дараазында түңнелге келдивис.

Чогаал шүлүк хевиринге бижиттинген, 4 строфадан тургустунган. Кезек бүрүзүнде 6 строка (одуруг) кирген, одуруг бүрүзү 7 азы 8 ажык үннүг слогтан хевирлеттинген. Ынчангаш 2 стопаны тургузуп турар. Строфа бүрүзүнүң тɵнчү кезээнде 2 одуруг катаптап  турар, ол одуруглар чогаалдың кол бодалын илередип турар деп кɵрдүвүс. Шүлүкте эге аяннажылга аллитерация сагыттынып турар, тɵнчү рифма чамдык одуругларның тɵнчүзүнде аяннажып чоруур.

Чогаалдың дылында чогаалчының бот-тускайлаң дылы илереп турарын эскерип кɵрдүвүс. Чогаалдың идейлиг утказын илередиринге хуу чүве аттары улуг ужур-дузалыг бооп чоруурун эскердивис. Шүлүкте ажыглаттынган 7 топоним, 13 гидроним, 10 ороним, 7 этноним болгаш 19 нарын сɵс чогаалдың уран-чеченин күштелдирип, онзаландырып турарын тодараттывыс. Ынчангаш «Тес-Хем кожуун» деп шүлүү онзагай тургузуглуг чогаал, чүге дээрге дылдың лексика кезээ ономастикадан тургустунган шүлүк деп санап болур. Хуу чүве аттарын чедимчелиг, таарымчалыг ажыглааны дээрге-ле авторнуң дылының онзагайының, уран-чечениниң көскү херечизи деп түңнелге келдивис.

Ажыглаан литература даңзызы:

1. Донгак У. К.К.Чооду: к 75-летию со дня рождения. // Летопись Тувы – 2011: историко-краеведческий альманах.- Кызыл. - 2010. – Ар. 118-121.
2. Тɵгүй-оол А. Тыва шүлүк чогаалының тургузуун шинчилээриниң шенелдези // Шинчилелдер. – Кызыл. - 2001.
3. «Тываның чогаалчылары». - Тываның ном үндүрер чери. – Кызыл. - 2000.- Ар. 33.

Словарьлар:

1. Комбу С.С. Тувинская литература, словарь. Новосибирск. - 2012. - С.334.
2. Сат Ш.Ч., Март-оол К.Б. Лингвистика терминнериниң кыска орус-тыва словары. Кызыл. - 2013.
3. Ондар Б.К. Топонимический словарь Тувы. Кызыл. – 2007.
4. Школьный словарь литературоведческих терминов. М., Просвещение.- 2005.

Солун-сеткүүлден материалдар:

1. Ооржак С. Уруглар чогаалчызы 60 харлаар [чогаалчы К.К.Чоодунуң 60 харлаанынга] // Хемчиктиң сылдызы. - 1996.- Апрель 27.- Ар.3

2. Чыдым Е. Башкывыс дээр: [чогаалчы К.К.Чоодунуң 70 харлаанынга] // «Шын», 2006.- Май 6.- Ар.4.

Фотоальбом:

1. Очур И. Азия тɵвүнүң херээженнери. Женщины Центра Азии. [К 100-летию единения России и Тувы]. II том - Кызыл. - 2014. – Ар. 366.

Капсырылга 1

Сɵзү: Чооду Кара-Күскении                                          Аялгазы: Болат-оол Аңгырактыы

Тес-Хем кожуун

Кызыгаарда – Кызыл-Чыраа,

Кыдык черде – О-Шынаа,

Кара-Хɵлдүг Ү-Шынаа,

Кайгамчыктыг Самагалдай,

Шуурмак, Берт-Даг, Чыргаланды –

Шупту Тес-Хем сумулары:

Тес-Хем, Тес-Хем,

Тес-Хем кожуун!

Ужарлыг-Хем, Теректиг-Хем,

Успа-Хɵлче углаан Тес-Хем,

Хараалыг-Хем, Шивээлиг-Хем,

Калдак, Шуурмак, Шураштыг-Хем,

Дыттыг, Сайлыг, Арысканныг…

Дыка хɵй хем – Тес-Хем ол-дур.

Тес-Хем, Тес-Хем,

Тес-Хем кожуун!

Хары чытпас Кара-Бош-Даг,

Хайыракан, Алак, Берт-Даг,

Хажыызында кырган Агар,

Хамар, Серлик, Сайгын, Бай-Даг,

Хаан болган Таңды-Уула…

Хамык даглар – Тес-Хем ол-дур:

Тес-Хем, Тес-Хем,

Тес-Хем кожуун!

Чооду, шалык, сартыыл, оюн,

Чолдак-соян, акаа соян,

ϴɵлет болгаш ɵске-даа чон

ϴɵрлешкен, тɵрелдешкен –

Амбын-ноян аал-чурту

Алдарлыг чер – Тес-Хем ол-дур:

Тес-Хем, Тес-Хем,

Тес-Хем кожуун!

Капсырылга 2

Эге аяннажылга болгаш рифманы кɵргүскени

Тес-Хем кожуун

Кызыгаарда – Кызыл-Чыраа,

Кыдык черде – О-Шынаа,

Кара-Хɵлдүг Ү-Шынаа,

Кайгамчыктыг Самагалдай,

Шуурмак, Берт-Даг, Чыргаланды –

Шупту Тес-Хем сумулары:

Тес-Хем, Тес-Хем,

Тес-Хем кожуун!

Ужарлыг-Хем, Теректиг-Хем,

Успа-Хɵлче углаан Тес-Хем,

Хараалыг-Хем, Шивээлиг-Хем,

Калдак, Шуурмак, Шураштыг-Хем,

Дыттыг, Сайлыг, Арысканныг…

Дыка хɵй хем – Тес-Хем ол-дур.

Тес-Хем, Тес-Хем,

Тес-Хем кожуун!

Хары чытпас Кара-Бош-Даг,

Хайыракан, Алак, Берт-Даг,

Хажыызында кырган Агар,

Хамар, Серлик, Сайгын, Бай-Даг,

Хаан болган Таңды-Уула…

Хамык даглар – Тес-Хем ол-дур:

Тес-Хем, Тес-Хем,

Тес-Хем кожуун!

Чооду, шалык, сартыыл, оюн,

Чолдак-соян, акаа соян,

ϴɵлет болгаш ɵске-даа чон

ϴɵрлешкен, тɵрелдешкен –

Амбын-ноян аал-чурту

Алдарлыг чер – Тес-Хем ол-дур:

Тес-Хем, Тес-Хем,

Тес-Хем кожуун!

Капсырылга 3

Кызырган чүүлдер даңзызы

1. Грек – грек дылдан укталган сɵс
2. М. – Москва