Тес-Хем кожууннун чогаалчызы - Моторк Тирчин

Муниципалдыг бюджеттиг ɵɵредилге чери

Самагалтай 2 дугаарлыг ниити билиг  ортумак школазы

МР «ТР Тес-Хем кожууну»

Кожууннуң эртем-практиктиг конференциязы

«Келир үеже базым»

Шинчилел ажылы

«Тес-Хем кожууннуң чогаалчызы - Моторк Тирчин»

Автор: Соян Сайлаана Владимировна,

6 а класстың ɵɵреникчизи

Удуртукчузу:

Тирчин Анджела Моторковна,

тыва дыл, чогаал башкызы

Самагалтай - 2017

Допчузу

Киирилде……………………………………………………………………….. 2-3

I-ги эге. Тес-Хем кожууннуң чогаалчызы - Моторк Тирчин

1.1. Чогаалчының допчу намдарындан одуруглар………………...……………4

1.2. Чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы……………………………………………..6

Түңнел……………………………………………………………………….........11

Ажыглаан литература даңзызы…………………………………………………12

Капсырылгалар.………………………………………………………………….13

Киирилде

         Амгы тыва литературада ат-сывы шоолуг-ла билдинмес бол, номчукчуларга балаттынмас исти арттырып каан чогаалдарындан бис ону чогаалчы деп танып, билип эгелээнивис база анаа-ла таварылга эвес.

Тес-Хем кожууннуң чогаалчызы, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус Тирчин Моторк Айыжыевичиниң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын долузу-биле шинчилээн тускай ажылдар эвээш болганын барымдаалааш, ону шинчилээр сорулга-биле ук ажылды сонуургап, школавыста тыва дыл, чогаал башкызы  Тирчин Анджела Моторковнаның удуртулгазы-биле кады ажылдап эгелээн бис.

Чогаалчының чогаалдарынга хамаарыштыр тодаргай  шинчилел ажылдары эвээш болганындан, ооң допчу намдары болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулгазынга хамаарыштыр «Тыванын чогаалчылары» деп номда бижээн кыска чүүлден,^[1] Д.Оюн-Бартанның «Тес-Хем чоргааралым, хүндүткелим, хандыкшылым» деп номунда кожууннуң чогаалчылары болгаш журналистериниң аразынга оон чүгле адын киирген,^[2] С.Комбунуң «Тувинская литература» деп словарында допчу намдарын орус дылда чүүлден^[3]  башка ɵɵнүң иштинден, ажы-төлүнден, эш-ɵɵрүнден  алганывыс медээлерден өске чүүлдер эвээш бооп турар.

          Оон аңгыда чогаалчыга хамаарышкан чүүлдер солун-сеткүүлдерде-даа, радио-телевидениениң-даа архивтеринде чырыттынмаандан чогаалчының  допчу намдарында болгаш чогаадыкчы ажыл-чорудулгазында чугула деп санап турарывыс чүүлдерже кичээнгейни угландырган бис.

         Ынчангаш моон-биле шинчилел ажылынын чугулазы болгаш чаазы бадыткаттынып турар.    

Ажылдын сорулгазы:

Чогаалчы М.Тирчинниң  допчу намдарында чамдык маргылдаалыг барымдааларны чырыдары.

Шиитпирлээр айтырыг:

Чогаалчының чогаадыкчы ажыл-амыдыралында онзагай чүүлдерни илередири.

Шинчилел ажылын чорударда ажыглаан арга-методтар:

Ажылывыска тайылбыр, дилеп-тыварынын  методтарын ажыглаан бис.

Ажылдын материалы:

Чогаалчының дугайында бижээн чүүлдерге, ооң бодунуң сактыышкыннарынга, ажы-тɵлүнүң, эш-ɵɵрүнүң берген медээлеринге  даянып, сайгарылганы чоруткан.

Ажылдын ужур-дузазы:

Тыва чогаал башкыларынга, чогаалчынын чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын сонуургап чоруур өөреникчилерге, чечен чогаалга сонуургалдыгларга бичии-даа бол дуза болур дээрзинге идегеп турар бис.

Ажылдын тургузуу:

Ажыл допчудан, киирилдеден, кол кезектен,  түңнел, ажыглаан литература даңзызындан  болгаш  капсырылгалардан тургустунган.

I-ги эге. Тес-Хем кожууннуң чогаалчызы - Моторк Тирчин

1.1. Чогаалчының допчу намдарындан одуруглар

        Чогаалчы Моторк Айыжыевич Тирчинниң допчу намдарынга хамаарыштыр ооң тɵрүттүнген черин «Тываның чогаалчылары» деп номда^[4] болгаш С.Комбунуң тургускан Словарында^[5] «1940 чылдың сентябрь 1-де Тыва Арат Республиканың Тес-Хем кожуунунуң Деспең суурга тɵрүттүнген» деп бижээн. Катап кылдырган тɵрүттүнгениниң дугайында херечилелинде ол-ла ай-хүннү айыткаш, Деспең деп черге тɵрүттүнген деп бижээнин кɵрдүвүс. [Капсырылга 4]. Бис чогаалчының бодунуң сактыышкынынга, Н.Кылан-оол болгаш Сендаюш Тембрелдиң кылганы «Моторк Тирчинниң допчу намдары»^[6] деп шинчилел ажылында чүүлге даянгаш, оон аңгыда М.Тирчинниң ɵɵнүң ишти Н.Тирчин-биле ужуражып чугаалашкаш, дараазында медээлерни чугулалап кɵрген бис.

        «Азыраан авам Норзанмаа Аңчы-Соктааровна (Токпаковна) Тирчин мээң дугайымда «9 ак меңгилиг Ак Улу чылында бодарап, кижи болуп чаяаттынган оглум чүве» деп чугаалап олурар чүве. Тыва чуртунуң мурнуу чүгүнде Чɵɵн Таңды-Ууланың артыы эдээн шавылдыр чурттаан чонну оюннар дээр. Аңаа мени тɵрээн авам Байырбан Даргажыковна Оюн 1940 чылдың сентябрь айның 1-ниң хүнүнде Тыва Арат Республиканың баштайгы күрүне ажыл-агыйы болур Күрэкономнуг Чал-Кежиг суурга (сɵɵлүнде барып «Элегес» совхозу кылдыр эде тургустунган) чаяап божаан. Мен оюн иелиг, шалык ханныг мен. Тɵрээн адам Бавыын-оол Шалык О-Шынаа чурттуг, ием Байырбан Оюн Элегес-Таңды чурттуг. Оларның кайызы-даа Элегес хемге ойнап ɵскен, бɵдүүн арат ызыгуурлуг, сɵɵлүнде барып «Элегес» совхозтуң малчыннары чорааннар. Авамның дурт-сыны узун эвес, а ачам узуну аажок кижи чорааныгай» деп чогаалчы сактыышкынында бижип турар.^[7] 

        «1943 чылда тɵрээн болгаш азыраан ада-иелерлиг апарган мен. Бир-ле катап тɵрээн ада-иемниң аалынга он ажыг чылгычылар хɵй ала-ала, доруг-доруг, шилги-шилги чылгы сывыртап келгеннер. Торгу-чычыы тоннарлыг херээжен улус ада-иемниң бажыңым долдур чыглып келгеннер. Оларның аразында бир-ле онзагай ээлдек-эвилең угбай бар. Сɵɵлүнде барып билип келиримге, азыраан авам Норзаңмаа Аңчы-Соктааровна ол болган. Азыраан ачам Айыжы-Ширин-оол Тирчинович Тирчин 1898 чылдың Күске чылында Шалык сумузунуң Ак-Бедик деп агы-каңгылыг хонашка тɵрүттнген. Ачам Шалык Ак-Камбы Дулбааның чылгычызы, солуттунмас хораачызы чораан. Ол Ак-Камбы Дулбаа азыраан авамның акызы болур кижи, ооң күдээзи болган.

        1944 чылдың чайы. Чүгле Эрзин-Тес кожууннардан эвес, барыын кожууннардан база ɵɵр-ɵɵр сүрүг каттыжып келген. Оларның чылгызы Алгый-Хɵл, Чедер-Хɵл ховуларынче чеде берген. Ада-чурттуң дайынының чылдарында ТАР-ның ССРЭ-же дузаламчы кылдыр чорудар дээн чылгызын чыып турганы ол хире…

        Азыраан ада-иемни эдерип, ыңай-бээр кады чоруп, катап Чал-Кежиг суурга келдивис. Ам бодап чоруурумга, мени боттарынга ижиктирип ап чоруп турганы ол хире. Оон үш-дɵрт хонук дыштангаш, арт-сын ажыр Шалык чурту кайы сен дээш шуужупкан бис. Бисти амгы үеде Ак-Талдың девискээринде Хүрегечи арт кырынга чедир тɵрээн ада-ием Бавыын-оол ашак, Байырбан кадай үдеп чедиргеннер. Орук ара ол арт кырынга хонган бис, а эртен оттуп келиримге, тɵрээн кижилери чок болду. Улуг Таңдыны кежир аътка азыраан авамның мурнунга олуруп алган чораан мен. Авам мени  чассыдып-ла чоруур.

        Ол-ла хевээр Тес-Хемниң Шалык чуртунга шалык аймактың оглу бооп арткан мен. Документ ёзугаар Моторк адымны Модока деп чассыдып, кызыра адап чорааннар. Сагыжымда тɵрээн Элегезимниң алдын-сарала чурумалы, дааш-диңмиттиг агып чыдар суу мени ам-даа эргелетпишаан, уран чараш бодалдарны угаан-медерелимге чуруп, чүглендирип чоруур ийин»^[8] деп одуругларны чогаалчының сактыышкынындан алган бис.

        М.Тирчин 1948 чылда Деспең эге школазынга ɵɵренип киргеш, 1949 чылда Берт-Даг сес чыл школазынга ɵɵредилгезин уламчылаан. Школаны дооскаш, Кызылда механизация училищезин, Новосибирскиниң харылзаа,  Красноярскиниң саң-хɵɵ техникумнарын, Коммунистиг партияның дээди школазын  дооскан. Совет шериг хүрээлеңинге 1961-1964 чылдарда шериг албан хүлээлгезин эрттирген. Тес-Хем кожууннуң Берт-Даг харылзаа салбырын удуртуп ажылдаан, «Тес-Хем» совхозка бухгалтерлеп, 1976-1978 чылдарда Чыргаланда сумузунуң күүскомун даргалаан. 1978 чылдан Самагалдайга кожуннар арзының «Сельхозтехника» бүдүрүлгезинге инженер бооп ажылдаан. 1992-1994 чылдарда Самагалдайның септелге-техниктиг бүдүрүлгезинге директорлаан. Таңды-Тес-Хем кожууннарның каттышкан «Таңды-Уула» солунга кожууннуң корреспондентизи бооп, пенсия үнгүжеге ажылдаан.^[9] 2012 чылдың март 2-де Тес-Хем кожууннуң Самагалдайга мɵчээн.

1.2. Чогаадыкчы ажыл-чорудулгазы

Чогаал ажылын 1968 чылда эгелээн. Баштайгы «Оруку-Хем» деп шүлүү «Тываның аныяктары» солунга парлаттынган.^[10] Ооң шүлүктери, чечен чугаалары республика солуннарынга, «Улуг-Хем» сеткүүлүнге үнгүлээн. Ол 40 харлыг турда, «Чиргилчин» аттыг бɵлүк шүлүктери 1980 чылда «ϴзүмнер» деп чыындыга чогаалчылар Николай Куулар, Лидия Иргит оларның шүлүктери-биле кады чырыкче үнген. «Күдээлер» деп тускай ному 1991 чылда парлаттынган. Шүлүкчү, прозачы.

М.Тирчин - Тес-Хем кожууннуң төлептиг, хүндүлүг хамаатызы, республиканың солуннарының, тыва чогаалчыларның «Улуг-Хем» сеткүүлүнүң болгаш кожууннуң «Самагалдай» солунунуң хоочун бижикчизи чораан.

 1985 чылдан бээр ССРЭ-ниң Журналистер болгаш Тываның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.^[11] 

        «Амбын-ноян» деп шүлүктээн тоожузу «Шын» солунга парлаттынган. Ооң чогаалдарының маадырлары - бɵдүүн чон, ɵске чогаалчылар-биле бир дɵмей тɵрээн черин алгап-мактаан, ооң чараш бойдузунга, тɵрел чонунга тураскааткан. ^[12]

        М.Тирчин 1980-1990 чылдарда кожууннуң чогаалчыларының болгаш чогаадыкчы кижилериниң «Тес-Хемниң чалгыглары» деп каттыжыышкынын удуртуп келген. Аңаа чогаалчылар Б.Доюндуп, Т.Доюндуп, ϴ.Чиңмит бактаап кирип турганнар. Олар чогаал бижииринге сундулуг, салым-чаяанныг Клара Чиңмит, Биче-оол Соян, Раиса Ламажаа, Анай-Хаак Хураган дээш ɵскелерге-даа методиктиг арга-сүмени берип келгеннер. Хоочун башкы Биче-оол Соян «Тес-Хемниң чалгыглары» чогаал хүрээлеңи ооң шүлүк бижииринге сонуургалын ɵстүреринге салдарлыг болганы чугаажок деп «ϴлереңнээн шончалайны» деп номунда бижип турар.^[13]        

ТР-ниң сураглыг уруглар чогаалчызы К.Чооду «Моторк Айыжыевич – ажылчын кижи. Кара ажылга мен ооң-биле быражып шыдавас мен, хем киргенде - каттаар, чыжырганалаар, а тайга үнгенде - аңнаар, дииңнээр. Алаак, даандан тарбаганнап өскен. Боду бичежек, тырың үргүлчү-ле каттырып чоруур. Оон өске чаңныг эвес. Чугаазы оожум, үнү чавыс. Кылаштаары база ындыг. «Чыткан хой тургуспас» амытан-дыр ийин. Ындыг хирезинде  хөй-ниити ажылындан черле чыда калбас» - деп бодунун чүүлүнде бижээн.^[14] «Бɵдүүн, ажык сеткилдиг, хɵй чугаа-даа чок честевис болур кижи» - деп, К. Чиңмит чугаалаар болду.^[15] А уруу башкывыс А.Тирчин: «Эге школага ɵɵренип тургаш сактырымга, ачавыс дииңнээш келгенде, оттуг суугу чанынче чоокшуладыр олуруп алган одагга аайлап-ажаап четтикпээн дииңнериниң кештерин союп олурар кижи» - деп сактыр.^[16] Үргүлчү тайгалаар, аңнаар болгаш ийикпе, ооң дириг амытаннар дугайында чечен чугаалары хɵй бижиттингенин эскердивис. «Ирбиш», «Те күдээ», «Манылар» дээш оон-даа ɵске чогаалдарын хамаарыштырып болур.^[17]

Чогаалчының чамдык шүлүктеринге Тываның композитору К.Баазан-оол, бичии уругларга Г.Ховалыг кижиниң сагыш-сеткилин хайныйтырып келир аялгаларны чогааткан. Чижээлээрге, «Самагалдай», «Тайбың турда – омак», «Шагаа» дээш оон-даа ɵске.^[18] «Самагалдай» деп ыры кожууннуң уран чүүл кɵрүлделериниң үезинде нити ырыдан дүшпес, чоннуң ынак ырызы апарганы таварылга эвес.

        «Самагалдай» деп шүлүүнде XVIII-ки чүс чылдарда үндезилеттинип тургустунган Таңды-Тывазының бурунгу найысылалы, тыва черниң тɵɵгүзүнде балаттынмас исти арттырган ат-сураглыг Самагалдай суурун алдаржыдып бижээн. Аңаа 1763 чылда  баштайгы Самагалдай хүрээзи туттунган. Амбын-ноянның өргээзи, күрүне  херээ баштаар чери 1773 чылдан 1921 чылга чедир Тыва Арат Республика тургустунуп келгижеге Самагалдайга турган.

Автор М.Тирчин шүлүүнде Самагалдай каас-чараш чиңгир ногаан шивилер-биле шиметтингенин баштайгы одуругларда кɵргүскен. Шынап-ла, суурнуң хүн үнер талазында, Дыттыг-Хемниң эриин дургаар шивилер-биле хүрээлеттинген арыг бар. Лириктиг маадыр тɵрээн суурунуң бурунгаар хөгжүлдезин магадап, чарашсынып турар. Самагалдайның келир үези чаштарда, олар - суурнуң ёзулуг ээлери деп бодал шүлүкте илереттинген.

Чидиг ногаан бүрүлерлиг

Шивилери шимеп алган

Байырланчыг ыры-хөглүг        

Парк-садын чаштар долган

Маадыр ишке улам хөглээн

Майда час дег Самагалдай…

Шүлүктү номчуп олурарга, суурнуң чурумалы номчукчунуң караанга тодаргай чуруттунуп, кɵстүп кээр:  бо хүннерде чаа-чаа бажыңнар, тудуглар немей туттунуп, кудумчулар немежип  турарын  көрүп турар бис.

Самагалдай - ук-төөгүзү-биле онзагай суур. Самагалдайдан кожууннуң болгаш  Тываның хөгжүлдезинге улуг үлүүн киирген ат-сураглыг, алдарлыг кижилер үнгүлээн. Оларга 150 чылдар дургузунда  Таңды-Тывазын удуртуп-баштап келген  Амбын-нояннар, филология эртемнериниң кандидады, тыва дылдың доктору А.Ч.Кунаа, төөгү эртемнериниң кандидады, академик Ю.Л.Аранчын, баштайгы дээди эртемниг профессионал чурукчу С.К.Ланзыы, баштайгы ужудукчу К.Д.Чооду, филология эртемнериниң кандидады, тыва литератураның критиги  З.Б.Самдан дээш өскелерни-даа хамаарыштырып, адап болур. Сураглыг өгбелеривистиң аттарын эдилээн кудумчулар Самагалдайда хөй, чүге дизе олар дугайында чылыг, чырык сактыышкыннарны тɵɵгүге арттырып адаан ужуру ол.

М.Тирчинниң чогаалдарындан үзүндүлерни 5-6 класстарның «Тыва дыл» ɵɵредилге номнарынга Дидактиктиг материал деп чыындыда киирген.^[19] Ол дээрге авторнуң дыл-домаа бɵдүүн, чедингир, утка талазы-биле уругларның ажылдаарынга таарымчалыг сɵзүглелдер бооп турар деп чүүлдү херечилеп турар деп кɵрдүвүс.

Уругларга «Матпаадыр» деп аас чогаалының чыындызында А.Т.Тирчинден, К.М.Дарбаадан, Д.Т.Ажы-оолдан, Э.Ч.Шалыктан чогаалчының дыңнап бижээни дүрген-чугааларны, узун-тыныштарны киирген. Ол ышкаш ачазы-авазы-биле кады чогаатканы  үлегер домактарны ол чыындыда парлаан.^[20] Моон алгаш кɵɵрге, чогаалчының азыраан ада-иези кончуг чечен-мерген улус чораанын бо чүүлдер бадыткап турар. Ынчангаш олар оглунуң чогаалчы болурунга салдар чедиргени чадавас.

        Чогаалчы чамдык чогаалдарында аас чогаалының хевирлерин ажыглаанын  эскерип болур. «Шагаа хүнүнүң эртени» деп чечен чугаазында алгыш-йɵрээлдиң чижээн киирген:

Экини эктим ажыр хайырлап, ɵршээ!

Ээр-таңдым, аң-меңим элбедип, ɵршээ!

ϴɵрүшкү-маңнай ɵɵм ойбазын, ɵршээ!

ϴɵр-ɵнер сол-менди чурттазын, ɵршээ!

Ажы-тɵлге буян-кежиин мурнадып, ɵршээ!

Ак Аът чыл авыралдыг-ла болзун, ɵршээ!

«Күдээлер» - авторнуң баштайгы проза чогаалының ному. Тоожунуң маадырлары кɵдээниң ишчилери - тыва чоннуң бɵдүүн, мерген, биче сеткилдиг, кижизиг мɵзү-шынарлыг, тɵрелзирек, ажылгыр-кежээ аажы-чаңнарның кадагалакчылары, чаагай чаңчылдарның уламчылакчылары. Ажылчын амыдырал, кижиниң ада-ызыгуурунуң дугайында чырыттынган чогаал деп бодап турар бис.

Ынчангаш М.Тирчинниң чогаалдарының тематиказы тыва литературада ɵске-даа чогаалчылар-биле бир дɵмей делгем: ɵскен-тɵрээн чериниң, чонунуң дугайында, ава дугайында, бойдус, күш-ажыл темазы дээш оон-даа ɵске. Ооң чечен чугаалары амыдыралчы, номчукчунуң сеткил-сагыжынга ханы бодалды арттырар, аныяк-ɵскенни бойдуска болгаш дириг амытаннарга хайыралыг, биче сеткилдиг кээргээчел болурунга ɵɵредип чоруур, кижизидикчи утка-шынарлыг чогаалдар деп түңнеп болур.  

Түңнел

Чаңгыс чер-чурттуувус чогаалчы М.Тирчинниң допчу намдарында болгаш чогаадыкчы ажылында онзагай барымдааларны тодарадыр сорулгалыг ажылдадывыс. Ынчангаш ооң дугайында чыгдынган материалдар-биле таныжып кɵргеш, дараазында түңнелди үндүрүп болур-дур деп бодалга келдивис.

М.Тирчинниң допчу намдарынга хамаарыштыр маргылдаалыг чүүлдер барын тодараттывыс. Ооң тɵрүттүнген черин Тыва Арат Республиканың Тес-Хем кожуунунуң Деспең суур деп бижээн-даа болза, чогаалчының бодунуң болгаш ɵскелерниң  сактыышкынын, Н.Кылан-оол, С.Тембрелдиң шинчилел ажылын барымдаалаарга, амгы Чеди-Хɵл кожууннуң Чал-Кежигге тɵрүттүнгенин кɵрдүвүс. Азыраан ада-иези бичии оолду дɵрт харлыг турда, О-Шынааже азырап алгаш барганын, документ ёзугаар Моторк адын Модока деп чассыдып, кызыра адап чораанын тодараттывыс. Ооң амыдыралынга улустуң аас чогаалы болгаш азыраан чечен-мерген ада-иези онзагай исти арттырган болгаш, оглунуң чогаалчы болурунга салдар чедиргени чадавас деп бодалга келдивис.

Ол Тес-Хем кожууннуң төлептиг, хүндүлүг хамаатызы, республиканың солуннарының, тыва чогаалчыларның «Улуг-Хем» сеткүүлүнүң болгаш кожууннуң «Самагалдай» солунунуң хоочун бижикчизи, чечен чогаалга сонуургалдыг, салым-чаяанныг аныяк бижикчилерниң дагдыныкчызы, аас чогаалының чыыкчызы чораанын илереттивис.

Ол өске чогаалчылар-биле бир дөмей ɵскен-төрээн черин алгап-мактаан, ооң чараш бойдузунга, төрел чонунга тураскааткан чогаалдарны хөйү-биле бижээн. Олар номчукчунуң сеткил-сагыжынга ханы бодалды арттырар, аныяк-ɵскенни бойдуска болгаш дириг амытаннарга хайыралыг, биче сеткилдиг кээргээчел болурунга ɵɵредип чоруур, кижизидикчи утка-шынарлыг чогаалдар болур деп түңнелге келдивис.  

Ажыглаан литература даңзызы:

1. Тываның чогаалчылары. – Кызыл. – 2001. – Ар.46.
2. Оюн-Бартан Д. Тес-Хем – чоргааралым, хүндүткелим, хандыкшылым. – Кызыл. – 2007. – Ар.152.
3. Соян Б. ϴлереңнээн шончалайны. – Кызыл. – 2009. - Ар.75.

Сɵзүглелдер:

1. Араптан Б., Салчак А., Ооржак Д., Чамыян К. Дидактиктиг материал. 5-6 класстарга «Тыва дыл» деп ɵɵредилге номунга башкыларга сүме. – Кызыл. – 1994.
2. Матпаадыр. Уругларга аас чогаалы. – Кызыл. – 1991.
3. Тирчин М. Күдээлер. – Кызыл. – 1992.
4. Ховалыг Г.Садик уругларынга музыка ɵɵредилгези. – Кызыл. – 1995.

Словарь:

1. Комбу С. Тувинская литература. Словарь. – Новосибирск. – 2012. – Ар. 287.

Солун-сеткүүлден чүүлдер:

1. Чооду К. Күдээлерниң хайы. // Шын. – 1992. – Декабрь 4. – Ар.3.

Шинчилел ажылы:

1. Кылан-оол Н, Тембрел С. Чогаалчы Моторк Тирчинниң допчу намдары. – 2015. («Первые шаги в науку» деп эге школа ɵɵреникчилериниң аразынга эртем-практиктиг конференцияга номчаан шинчилел ажылы, 2-ги черни ээлээн).

Капсырылга 1

Чогаалчы ужуражылга үезинде

Капсырылга 2

Чогаалчының ɵɵнүң ишти Н.Н.Тирчин

Капсырылга 3

Информаторлар даңзызы

1. Тирчин Намчаа Намчаловна, 1941 чылда тɵрүттүнген, 75 харлыг. Самагалдай суурда чурттап турар, пенсионер. Күш-ажылдың хоочуну.
2. Чиңмит Клара Маадыроана, 1945 чылда тɵрүттүнген, 70 харлыг. Самагалдай суурда чурттап турар, пенсионер. Күш-ажылдың хоочуну.
3. Тирчин Анджела Моторковна, 1971 чылда тɵрүттүнген, 45 харлыг. Самагалдай суурда чурттап турар, Самагалдай ийи дугаарлыг ниити билиг ортумак школазында тыва дыл, литература башкызы.