«Леонид Чадамбанын «Каас уе» деп шулуунун дылынын онзагайы»

«Леонид Чадамбанын

«Каас уе» деп шулуунун дылынын онзагайы»

 Автор: Нанзал Адыгжы Артурович,  3 класс

Удуртукчузу: Донгак Айсуу Александровна, эге класс башкызы,                Тес-Хем кожуун,  Самагалтайнын дугаары 2 ниити билиг

ортумак  школазы

Шинчилел ажылдын темазы- Леонид Чадамбанын Каас уе деп шулуунун дылынын онзагайы                         

Леонид Чадамбанын «Каас уе» деп шулуун номчуп танышкаш, чогаалчының дылын шинчилээр сорулга-биле ук ажылды сонуургап, шилип алган бис.

Леонид Борандаевич Чадамба 1918 чылдын март 18-те Тожу кожууннун Хон-Шол деп черинге торуттунген.

Леонид Борандаевич Чадамба – тыва уруглар чогаалынын ундезикчилеринин бирээзи. Оон чогаадыкчы ажылы колдуунда уруглар чогаалы-биле холбашкан. Ол уругларга «Ак-кок хемнер», «Ивижилер» дээш оон-даа оске шулуктер чыындызын база «Ужуглел», «Тыва дыл», «Торээн чугаа» деп ооредилге номнарын бижээн.

Леонид Чадамбанын башкылап, тыва школаларга ооредилге номнарын белеткээринге киржип чорааны ону чайгаар-ла тыва уруглар чогаалынын белен эвес оруунче эккелген. «Мен чогаалымнын  улуг нуруузун бичии уругларга, бистин озуп олурар салгакчыларывыска бараалгадып келдим. Ону бодум хуумда мынчаар тайылбырлаар мен: медерелдиг ажыл-ишчи чуртталгамны башкы ажылындан эгеледим, ур уеде ооредилге номнарын кылчып келдим, бистин ог-булевис – улуг уя-биле домей: дорт оол, дорт кыстыг бис, ынчангаш амыдырал-чуртталгам, ажыл-ижимни ажы-толдер аразынга кылып, чурттап чор мен, оон уламындан ала-чайгаар-ла уругларга шулуктерим торуттунген чуве»[2, ар133] . Чогаалчынын бо состери оон чогаадыкчы ажылынын  унген достерин тайылбырлап турар.

Кол кезээ

Леонид Чадамба өске чогаалчылар-биле бир дөмей төрээн черин алгап-мактап, ооң чараш бойдузунга, төрел чонунга тураскааткан шулуктерни  хөйү-биле бижээн.

Чогаалчының  шулуктери номчукчуларга   чурумалдыг бойдусту  каракка ол-ла хевээр көстүп кээр кылдыр көргүзүп турар. Хемчээли биче, эвээш-даа бол, дыл-домаа бөдүүн бижиттинген чогаалдар улустуң амыдырал дугайында билиин алгыдып, сонуургалын күштелдирер деп бодаар бис. Оларның аразындан «Каас уе» деп шулуунге доктаап көрээлиңер.

• Шулуктун темазы: Бойдуска хамаарышкан.
• Идеязы: Торээн чуртунга магадал, чоргаарал.
• Шулуктун тургузуу- шулук уш кезектен тургустунган.

• Кезек бурузунде дорт одуруг бар.
• Одуруг бурузунде ажык уннернин саны – 8-8 бооп турар. Ол дээрге шулукту чанчылчаан тыва шулуктун тургузуу-биле тургускан.
• Леонид Чадамба шулуунде кандыг состер азы чугаа кезектерин ажыглап турарын мындыг статистиктиг саннар-биле чугаалап болур. Тыва дылда чуве ады, демдек ады, сан ады, кылыг созу, ат орну, наречие деп чугаа кезектери бар болгай. Оларнын  аразындан чогаалчынын ажыглааны чугаа кезектери:

=чуве аттары-19

=демдек аттары-13

=кылыг состери-7

Кандыг-даа чогаалчы бодунуң чогаалдарынга чечен чогаалдың уран аргаларын ажыглаар. Оларны таарымчалыг ажыглаанындан ук  чогаал сонуурганчыг болгаш уттундурбас болуп артар деп «Литература терминнериниң словарында» деп номда айтып турар. Ынчангаш чечен чугааның дылында уран-чечен аргаларны ажыглаанын көрүп көрээлиңер.  Чогаалдан чижектер-биле ажылдааш,  уран-чечен аргалардан деңнелгелер онзагай черни ээлеп турарын эскердивис.

Деңнелге дээрге кандыг-бир чүвени азы болуушкунну өске бир чүвеге азы болуушкунга дөмейлээри деп «Словарьда» тайылбырлаан     [2, ар.49]. Уран-чечен арга деңнелгени  таарымчалыг ажыглаандан чогаалдын сөс-домаа  уран-чечен  болуп, ооң утказы улам тодараар. «Каас уе» деп шулукте «монгун дег ак»,  деңнелге ажыглаттынган.  

Автор шулукте деңнелгеден аңгыда диригжидилгени киирген. «Словарьда» диригжидилге чогаалчының бир-ле чувени диригжидип турары деп тайылбырлап бижээн      [1, ар.73].  Чодурааларны ак аржыыл кеткен деп диригжидип турар. Ниитизи-биле санап көөрүвүске, щулукте деннелге, диригжидилге кирген.

Туннели

Чогаалда ажыглаттынган делгереңгей деңнелге, диригжидилге шулуктун  дылын уран-чечен болдуруп, онзаландырып турар. Оларны шын, чедимчелиг  ажыглааны дээрге-ле авторнун дылының онзагайы,   уран-чечениниң  көскү херечизи деп түңнелге кээр-дир бис.

Ажыглаан литература даңзызы:

1. «Торээн чугаа», 3 класс. Н.С.Конгар, Э.Д.Ондар. Кызыл, 2006 ч.
2. «Тыва уруглар чогаалы». Ч.М.Доржу, М.Д.Доржу. Кызыл, 1987 ч.

Словарьлар:

1. Комбу С.С. Тувинская литература, словарь. Новосибирск, 2012.
2. Школьный словарь литературоведческих терминов. М., 2005.

Капсырылга

Л.Чадамба

«Каас уе»

Болук чокпак чодураалар

монгун дег ак аржыыл кеткен,

шиник чаагай каас уe

чингир ногаан чай-даа келген.

Чечек-буру четчип унгеш,

чернин кыры хевистелген.

Ажыл-ишчи ары, куштар

Амданныг чем чыый берген.

Шынаа, шолдер делгеминде

колхозчулар сиген кескен.

Сыгыт, хоомей, хоглуг ырлар

хостуг ишти алгай берген.