Доклад на тему «Нютагайм туухэ домогууд»

Муниципальное общеобразовательное учреждение

«Баянгольская средняя общеобразовательная школа»

671616 Республика Бурятия Баргузинский район с. Баянгол  ул. Ленина, 69

Тел. 8 (301 31) 98-335;  факс 8 (301 31) 98-374; e-mail: bayangol@mail.ru

«Нютагайм туухэ домогууд»

                                                                                   Выполнил: Сангадиев Булат,                                                                        

ученик 7  класса

                                                                                           Научный руководитель:

                                                                                            Бадмаева Д.В., учитель                                                                                          

                                                                              первой категории

1 секци: Буусахан нютагайм түүхэhээ

2011 год

Түсэб:

1.Оршол

2.  Домогууд, тэдэнэй илгаа.

3.Баянголой түүхэ домогууд.

4. Тобшолол.

5. Хэрэглэгдэhэн  литература.    

1.Оршол

         Баргажанай буряадууд эртэ урда сагhаа эхи табиhан баян түүхэтэй, еhо заншалнуудтай, үльгэр домогуудтай гээшэ болоно. Элинсэг хулинсагуудhаамнай аман үгөөр дамжажа, манда хүрэжэ ерэhэн байна. Уян нугархай, ульгам зөөлэхэн хэлэеэ, түүхэеэ, соелоо, ёhо заншалаа арюун hайханаар сахижа , дамжуулжа  ябаха еhотой байнабди. Мүнөө үе сагта энэ темэмнай ехэ актуальна болоно.

          Энэ ажалаа  бүтөөжэ байхадаа,  Баргажанай буряадуудай дунда  дэлгэрдэг домогуудые суглуулжа бэшэhэн, шэнжэлhэн  байнаб. Энэ минии   зорилго  болоhон байна.Тэдэнээ бидэ ном болгожо гаргаха гэжэ зорилготойбди.      

         Мүнөө иигээд бидэнэй, залуу  хүүгэдэй, эдэ hайхан заншалаа, дуу домогуудаа, оньhон хошоо үгэнүүдээ hонирхожо үзэжэ  ябаагүй hаамнай мартагдажа болохо байна.  

 2.Домогууд , тэдэнэй илгаа.

       Удхаараа урда сагта арадай түүхэдэ , хүнэй ажаябуулгада болоhон юумэн, үйлэ, хэрэг, үзэгдэл тухай оорынгоо hанагаар тайлбарилан хоорэhэн ехэ хэмжээнэй аман зохёолые домог (легенда) гэдэг.

       Домогууд гээшэ арадай түүхэдэ, тэрэнэй хүгжэлтэдэ хабаадаhан хүнүүдэй ажаябуулгада ёhоороо бодото дээрээ болоhон , байhан ,үзэгдэhэн юумэн, үйлэ. хэрэг харуулhан , олон зуун , мянган жэлэй хугасаа соо аман үгоор дамжажа ерэхэдээ хубилhан арадай аман зохёолнууд юм. Домогуудта үйлэ хэрэгые хурсадхан ехэжүүлжэ, элдэб шэдитэ зүйлнүүдые  оруулhан байдаг.

             Түүхэ домогууд соо удха шанарайнгаа талаар юун тухай хэлэгдэнэб гэhэн баримтануудые хараада абан,С.С.Бардахановагай хубааhан  бүлэгүүдhээ гадна,эрдэмтэн В.Ш.Гунгаров долоон бүлэг болгон хубаана:

       1.Мифическэ зүйлнүүдтэй түүхэ домогууд. Эндэ газар нютагуудай , хада уулануудай эзэд тухай хэлэгдэнэ.Эртэ  урда сагта байгаалиин байдал гээшые хүн мэдэхэгүй, юун дээрэhээ тэнгэри дуугарнаб, сахилгаан буунаб гэхэ мэтын асуудалда харюусажа шадахагүй дээрэhээ байгаалида шүтэжэ, мүргэжэ эхилhэн түүхэтэй.Тиихэдэ тэнгэридэ амиды бурхад бии, тэрэл газарта сахилгаан болоно, ган гасуур, хатуу шэрүүн уларил тогтооно гэжэ этигэдэг байна.Эдэ бурхад, дайдын эзэд хадаа хүнүүдтэ адли айл бүлэ болоhон, юрын зоной байдалтай адли юм гэжэ hанадаг байhан.Гансал эдэмнай ехэ эди шэдитэй, тиимэhээ хирэ-хирэ болоод  лэ мүргэжэ, тахил сэржэм үргэжэ байхада, ехэ hайн байха гэжэ этигэдэг , найдадаг байhан

      2.Буряадуудай уг гарбал тухай домогууд соо буряад зоной хаанаhаа бии боложо, хайшан гэжэ угаа дамжуулжа ябаhан тухай хэлэгдэнэ.Ехинхэдээ эхирид ба булагад зоной, хори, хонгоодор болон бэшэшье яhанай буряад зоной бии болоhон тухай домоглолнууд ороно.

 3.Буряад бүлэг отогуудай ба тэдэнэй таран hуурижаhан нютагууд тухай хэлэгдэhэн домогууд.Эдэ домогууд соо бүлэг отогуудай ямар нютагуудаар hуурижаhан тухай, уг гарбал тухайнь хэлэгдэhэн, буряад зоной нүүдэл байдалые харуулhан домогууд ороно.

Жэшээлхэдэ, хори буряадуудай мүноо эзэлжэ байhан нютаг хадаа Хориин арбан нэгэн эсэгэнэрэй угай түүхэтэй нягта холбоотой.

        4.Буряадуудай ажаhуудаг газар нютагуудай Ород гүрэндэ ороhон тухай домогууд.

        Буряад орон Ород гүрэнтэй хамтаржа, ородой хаанай мэдэлдэ ороhон  байгаа гэжэ мэдэнэбди.Тэрэ үедэ монгол хаашуулай дунда хёмороон боложо, манжуурнуудай Монгол орон руу нэбтэрэн ороходонь, манай эндэ ехэ хүшэр саг болоhон байна.Тиин олон буряад отогууд ород хаанай засаг доро орожо, амгалан hуухын hэдэлгэ гаргаhан байна.

          5.Түүхэдэ мэдээжэ, алдар сууда гараhан хүнүүд тухай домогууд.

    Эдэ домогууд соо арад зонойнгоо дунда баатаршалхы ябадалнуудаараа алдаршаhан хүнүүд.(Шоно баатар, Бальжан хатан, Шэлдэй занги, Бабжа баатар).Эдэ геройнууд буряад арадай эрхэ сүлоогэй,амгалан тайбан ажабайдалай түлоо оролдоhон,тэмсэhэн байна.

         6.Бар хүсэтэй хүнүүд тухай домогууд. Урдань буряад зоной дунда бар ехэтэй бүхэшүүл дайралдадаг, тэдэ гайхамшагта хүсэ шадалаараа , мэргэн бэрхээрээ хүн зониие гайхуулhан байдаг.Тэдэнэр аба хайдагта мэргээр харбаха шэдиеэ, найр нааданда шадал хүсэеэ харуулан бүхэ боложо, олоной магтаалда хүртэhэн хүнүүд( Хориин Мундаг бүхэ, Жунгэрээб Гэндэн Соодойн Сэдэн                              

7.Нютаг нуга, газар уhан ба байгаали тухай домогууд.

      Эдэ домогууд ехинхэдээ газар уhан, нютаг нугын нэрэнууд хаанаhаа бии болооб гэжэ тайлбарилhан байдаг.

    Эрдэмтэн Б.Д.Баяртуев «Предыстория литературы монголов» гэhэн ном соогоо хүн түрэлтэнэй хүгжэлтын шатануудые, болбосоролые үе сагай жама ёhоор буряад арадай сэсэн мэргэшүүлэй, үльгэршэдэй байгуулhан янза бүриин түүхэ домогуудые иимэ бүлэгүүд болгон хубаана:

  1.Этнологическэ (оршолон дэлхэйн , амитадай болон ургамалнуудай, байгаалиин болон оюун ухаанай үзэгдэлнууд тухай);

2) космогоническа (сансар огторгойн зооморфно, антропомофно байгуулга, тэрэнэй гурбан эгсэ шугамай, гурбан тубиин, гурбан сагай –үнгэрhэн, мүноо,ерээдүй сагуудай харилсаан;

3) антропогоническэ (үльгэр домогой оронhоо гү,али тотемнэ амитадhаа гү,али дээдэ тэнгэриhээ бууhан анха түрүүшын хүн эсэгэ тухай гү,али юрын хүнэй бии  болоhон тухай);

4)астральна (одо мүшэдэй, бусад замбинууд тухай, hара наран тухай мифууд (солярна,лунарна), эхэ эсэгын(арга бэлигэй)дуалистическэ хараа бодолоороо персонажууд соогоо хүгжоон гаргаа.);

5)тотемическэ (буряад угсаатануудай, отогуудай, обогуудай шубуудhаа, загаhанhаа, амитадhаа уг гарбалайнь hабагшатайе ба тэдэ амитадай бүлэг зонhоо найжалан хамгаалжа(покровительство)ябадаг тухай);

6.)календарна(ёhо гуримай hайндэрнүүдые жэлэй дүрбэн сагта үнгэрэлгэ  тухай);

7) героическа (ажамидаралай гол шухала үйлэ хэрэгүүдтэ-Галаб эрьехын үе сагуудта зорюулагдаhан, тэдэнэй хаашуул-Гэсэр, Баян Баатар хаан тухай);

8)эсхатологическа (мүноо үедэ хэлсэгдэдэг бүхэдэлхэйн дайн байлдаан, гай тодхор тухай урда сагта гэгээн мэргэшүүлэй-Барнаашха, Молон багша

1.Мифическэ зүйлнүүдтэй түүхэ домогууд.

Бархан баабай

       Баргажан гол ехэ мүргэлтэй газар.Түбэдэй hомоор хадаа,Буряад,Монгол оронуудта зургаан үндэр сабдагууд бии. Бархан тэдэнэй нэгэниинь болодог. Энэ уулын үндэртэ гараhан хүн, ямар бэ даа ондоо хүсэтэй боложо, бурхантай нэгэн болодог юм.

    Дэлхэйдэ бэеэ зүб абажа ябаhан хүн хабсагайда hиилїїлээд байhан Буда бурханай томо гэгшын зураг хараха шадалтай юм гэлсэгшэ.Ивалгын дасанhаа лама хуварагууд ерэжэ, Бархан уулада мүргэжэ ошодог.Жэлдэ нэгэ дахин ехэ уншалга хэжэ ,  ламанар Бархан уулаяа тахидаг.  Буряад зоной домогоор Хашар Сагаан Ноен,  Баргажан дайдын эзэн эндэ hуудаг юм.Хари холо ябахадаа Бархан баабай, Баргажан эжы хоерни харалсыт гэжэ шүтэн мүргэхэдэ hайн.Мүноо уулын хормойдо субарга hайханаар холоhоо хүнэй нюдэ хужарлуулан харагдадаг.Субаргада эдеэ хоол мүнгэ табижа гороолдог..

2.  Буряадуудай уг гарбал тухай домогууд

Манай эндэ Буха шулуун тухай  домог 3 ондоо янзаар  хөөрэнэ.

1-вариант

       Урда эртэ сагта Байгал далай тээhээ нютагжаха hайхан нютаг орон бэдэржэ зөөдэлөөр ябаhан буряадууд hүрэг малаа  урдаа туужа ерээ hэн ха. Һүрэг малайнь удамарша аха заха буха hэн.   Баргажанай талада     hүрэгөө хуряажа, буха өөрөө хэбтэшэhэн байгаа. Мүн hүрэг малыншье энэ талаар бултахэбтэшэhэн  юм.
Эдэ булта эндээл шулуун болошоhон домогтой.

      Малай эзэд нютагтажаха, жаргаха газарнай эндэл байгаа гээшэл даа гээд нютагжаhан юм. «Буха» шулуун тухай домог Ф. Р. Гармаевhаа бэшэжэ абаба.

2-вариант

             Энэ дайдада  ажаhууhан буряадууд урагшаа Шэтэ, Шиилхэ нүүдэг, малаа туудаг hэн. Энэ баян дайдаhаа ябаха дурагүй дээрэhээ hүрэгөө дахуулаад ябаhан хүхэ бухань эндээ хэбтээд, шулуун болобо, үнеэдынь тойроод, байhан шулуун болоо гэлсэдэг.

Иигэжэ эндэ  байрлаад, нютагайнь зон үхэр малаа  үдхэдэг, амгалан байдалай түлөө, эд зөөритэй үнэр баян болохын тула «Буха шулуунда мүргэдээг».

3-вариант

            Урдань энэ дайдада хоршод монголнууд ажаhууhан юм. Монголнууд газар уhаяа буляалдажа дай хэдэг байгаа. Халха монголhоо Есухэй баатар  дайгаар эндэхи монголнуудта  добтолбо. Баргуудай баатар булигдаха болоходоо буха шэнги шулуун болоод, сэрэгүүдынь шулуунууд болоходонь, баатарай сэрэгүүд гэдэргээ сухаряа hэн. Баргуудай мэргэнэй бэень бүдүүн, шанга, буха шэнги хун байгаа. Энэ хэбтэhэн газарынь Баргуудай баатарай нэрээр «Баргуджин -Токум     гэжэ нэрэтэй болоо hэн.

          Археологууд 1996 ондо Онео мїрэнэй эрьедэ газар дороhоо ехэ олон   сэрэгэй  буу зэбсэг олоhон гэлсэдэг.  Магад эдэ эндэhээ hабагшатай байжа болоо.    

                      Баргажан буряадуудай бии болоhон тухай домог.

Сэлэнгэ нютагhаа Айсуйхан гэжэ нэрэтэй 27 наhатай удаган эхэнэр хадамда гараха гэжэ нютагhаа гараhан байгаа.Байгал далай урда талаар Ойхон арал хїрэжэ ябатарнь, гэнтэ урдань томо гэгшын хїхэ буха хїлзоод байба.Бурхан тэнгэриhээ энэ бухада hуугаад бэдэрхыемни эльгээбэ гэжэ  ойлгобо. Айсуйхан  удаганай дїтэлжэ ерэхэдэнь тэрэ бухань аргагїй hайхан , сог хара нюдэтэй ноен боложо хубилшаhан байба.Тиигэжэ байтарнь Байгал мїрэнэй урда талаhаа ехэ гэгшын аадар бороо,мїндэр саhан орожо, шанга hалхин шуурган бууба. Тиихэдэнь буха ноен Айсуйхан удаганиие їбэр соогоо хэжэ абаба.Тиигэжэ тэдэ хоёр 8 хїбїїтэй болобо.Тэрэ ушарhаа Баргажанай найман эсэгын їхибїїд бии болоhон тїїхэтэй.8 эсэгын їхибїїдые  нэрлэбэл: абзай, шоно,галзууд,hэнгэлдэр г.м. Саашадаа Айсуйхан  хатанай  ба буха ноёной хїбїїдынь Байгал далайн урда бэеэр тогтожо, отогуудые барин ажаhууба. Эдэ 8 хїбїїдэй нэгэниинь hала Байгал далай соогуур хальмаг нютаг руу ябаа.Хальмаг буряадууд  Баргажанhаа гараhан тїїхэтэй .Тиигэжэ урда хїбїїдынь иигэжэ домоглон дууладаг байгаа:

     Буха ноён баабайтай бэлэйбди,

     Будан хатан эжытэй бэлэйбди.

      6. Бар хүсэтэй хүнүүд тухай домогууд.

      Cоодой  эсэгын ябадал.

          Һэнгэлдэрэй табанай тээлинь Соодой байгаа .   Нүгоодүүлынь Хазуухай, Хадаалай , Yлдэй. Соодой гээщэ баhал аймшагтай хүсэтэй  хүн байгаа . Тэрэ Соодойн  бэриеэ буулгаад , ашатай болохо гэжэ байтарнь , хүбүүниинь үхэнэ  Тиигээд бэринь гүзээн соогоо хүбүүтэй  гээртээ бусана. Басаган тэндээ далайнгаа хойно хүбүүтэй болоно.Хүбүүндэнь  нагасанарынь ехэ дурагүй байгаа ха юм гэхэ. Тэрээндээ тиигээд Боро Гүзээн гэжэ ада үзэжэ нэрэ үгоо.Хүбүүн  үхэхэгүй хадаа хүн болоо  юм  ааб даа.Тэрэ хүбүүн ехэ болоходоо, гал галзуу амитан болоо.Аба хүшоодэ ябахадаа,олзын ехэнхиие тэрэ хүбүүн олодог байгаа.Тэрэ  хүбүүнэй абга эгэшэнь далайн хойто тээhээ Соодой ехэ баабайдань дуулгана.Тиихэдээ hургуули hударшье гэжэ үгы даа, тиигээд Соодой  ахадаа хүбэриг хилээмэ барижа үгэнэ.Тэрээн соогоо модоор хүниие хээд, тэрэ хүүгээ годлеор соо  хадхаад эльгээнэ.Соодойнь оорынгоо зүүдэ зүнгоор мэдээд байна.

        Эгэшэнь тиихэдээ аша хүбүүешни алахаа байна гэжэ тэмдэг эльгээнэ бшуу даа.Тэрэ хүбүүем алахадаа болохо гэжэ Соодой барагдаад лэ байhан байгаа.Тиихэдээ  Соодой тогоогоо нэрїїлээд,тогоонойнгоо гохигор сорго дээгүүр , тогоогойнгоо халажа эхилхээр дээгүүрнь hүрэжэ гараха байгаа.Тиихэдээ  эгээ түрүүн хойто орон дээрээ дабшалжа hуугаад, хоёр гараараа хүлэйнгоо узуур баряад,сорго дэгїїрээ hүроо hаа, урагшатай ябахаб гэжэ hанаhан байгаа.Тиигээд хэды дахин hуури дээрээ туршажа үзоод,сорго дээгүїрээ hүрэжэ гарана.Тиихэдээ яhала солбон хүн байгаа.Yбгэн байгаа ха юм даа.Тиигээд үүдэнэй хажууhаа баhа дахин сорго дэгүүрээ орон дээрэ hүрэжэ бууна. «Шадахал байнам даа»-гээд тогоонойнгоо хэмжїїртээ хүрэхэлоор татажа, дайда дэлхэйдэ сэржэм үргэнэ.Тэрэ шодон соохор моритой байгаа. Хиидэhэн шэнги гүйлгэжэ арилшадаг байгаа.

         Ангарай үргэниинь нэгэ модо тухай байгаа. Ангар дээгүүр  тэрэ hүни гараад,hүниндоо (хүлэг адуун эсэхээ мэдэхэгүй) эгэшэдээ харайлгажа буугаад, зугалаад, хүбүү бэридээ сэхэ ерэнэ..Тэрэ hүниндоо абаашахам гэжэ ерээ.Хүнүүд  хуу унтаатай байгаа. Ерэн гэхэдэнь ,бэринь ошолдохогүйб гэжэ тулаал ха даа.

        -Гэртээ хариhан хойноо дахин гэдэргээ яахадааш ошохогүйб, алаа хадаа алагты, ошохол гэжэ байхагүйб,-гээ ха. Бэринь хэдэрхээд, муугаа гаргажа байна.Хүбүүндэнь:

       -Энэ эжыешни  хайшан гэхэмнайб,-гэхэдэнь,

   -Ехэ баабай , оороо мэдэгты, намда хамаагүй, бил ошолдохоб, -гээд байгаа      гэнэ. Тиихэлээрнь бэриеэ тангайса харбажа унагаагаад, хїдоолүүлээд, хэрэгтэй юумэеэ абаад, аша хүбүүтэеэ адуу малынь туугаад,зоориень абаад мордоо.

         Yдэр хоног үнгэрбэ.Мүноо эжы хүбїїн хоёрой гэрhээ утаан гаранагүй Зай,тиигээд хүшоо хушхын урда тээ тэрэ хүбүүе алаха гэжэ зон ошоно. Ошоходонь юун байхаб, хуу дээрэмдүүлhэн хүбүүншье їгы.Yглоо боложо байхада ,Соодой аша  хүбүүнтэеэ Ангар гараад байнад.Мэтэр түргэн хойноhоонь хүнүүд нэхэжэ,мүшхэжэ ерэбэ даа.Мүноо Соодойн Ангар дээгүүр гарахатай хамта,Ангарын мүльhэн унаад,тоорсэг мүльhэн урдаба. Нэхэжэ ерээшэдынь Ангарынгаа саада бэедэ үлэшэбэ даа. Харбана,харбана, тоорсэг мүльhэн соогуур тэрэ годлинуудынь унана, нүгоо эрьедэ хүрэнэ үгы.

-Яба харбагты,-гэнэ Соодой.Тиигээд мушхалаа тамхи годлидо уяжа:

-Энээниие татаад ябагты даа,-гэнэ.

                Саада тээhээнь харбана, харбана  бїри Ангарынгаа тэгэндэшье хүргэнэгїй.Соодойн туужа ерэhэн адуун сооhоо нэгэ тохой алаг гїїн Ангарын саада бэедэ їлэжэ, оройлоод, тэндээ үлэшэhэн байгаа.Тэрэ гүүе Соодой номоо дэлижэ, Ангар дээгүүр харбажа унагаагаад:

-Энээгээр харгын хүнэhэ хээрэйгты!-гэжэ урагуудта hїїхирээд, наашаа ерэhэн юм гэгшэ.

              Аша хүбүүгээ эндэ асараад, нэхэжэ асарhан хадаа Нэхлэй гэжэ нэрэ үгоо.Түрүүшынь нэрэ ехэ дарлалта нэрэ байгаа бшуу.Тиихэдээ яhала ухаатайгаар үгэhэн нэрэ гээшэ ааб даа.

          Тэрэ сагhаа хойшо hэнгэлдэр хүнтэй ухай алаг адуу  үдхэхэгүй юм гэдэг байгаа.

 7.Нютаг нуга, газар уhан ба байгаали тухай домогууд.

                                            Нютагай домог (Баянгол)

          Урдын урда сагта Онео Баргажан  хоер хамта Байгал далайда урдажа орохоео хүлеэбэ гэхэ. Хэлсээгээрээ hүниндоо амараад, наранай гарахада, урилдаха ёhотой байгаа.Yүрэй сайха үеэр Баргажанай hэрихэдэ, Онео урид урдажа ябашаhан байба.Сухалаа хүрэhэн Баргажан хүhоо томо шулуунуудые эршэтэйгээр хаха сохижо, иишэнь тиишэнь долгеороо намнажа,шууян шааян, тушалал хүйтэн уhаяа Байгал далай тээшээ яаруулбал даа.Онео дан ехээр түргэдоод, хахад харгыдаа эсэжэ,иишэ тиишээ бишыхан горхонууд боложо таhарба.Баргажан тэрэниие хүлеэбэ, хүлеэбэ.Саашаа тэдэнэр хамтаран эблэржэ, мүноошье болотор Байгал далайда хоюулан шудхажа ородог.

Хайшан гээд «Баянгол» бии болооб?

                   Урайнь 200 жэлэй тэндэ Баргажанай оройгоор баргуут, тунгуусууд байдаг байгаа.Тиихэдэ тэрэ газараар хэншье  байдаггуй байгаа.Буряадууд тэрэ сагта Эрхїїгэй, Ангара, Лена мүрэнэй голой хажуугаар hуудаг байгаа.Тэндэнь hуужа байтарань муу болобо, тиигээд тэндэhээ аалихан нүүжэ эхилбэ. Баргажанай уhанай хажуугаар Эрхүүhээ Байгалаар тамараад, Улан хүрэбэ. Баргажанhаа ехэ Онео хүрэжэ ерэбэ.Онеогой газар ехэ баян, ногоо набшань амтатай, үхэр малда  ехэ hайн байба.Нүүжэ ерэhэн буряадууд энэ ехэ гое газар байна гэжэ ойлгоо,үхэр малhаа тоhон зоохэй элгэй гарана.Агнахадань загаhан, элдэб эреэн шубууд, амитад олон байба.Жэлдэ нэгэ агнуурида гараад, дахин жэлдэ гарадаггүй байгаа.hуугаа, hуугаа иигэжэ мэдэбэ. Онеогоор ябаад, алта оложо болохо, хайшан гээд,  хаанаб?Тэрэниие нэгэ тунгус заажа үгэбэ.Юрэдоо алта угаажа,бэдэрхэеэ ядаад, үхэроо адуулааниинь hайн гээд, үхэдоо олоор бариба.

              Ябаа,ябаа тэрэ үхэдэнь олон болобо, хара шорой шэнги, дайдань харлажа харагдаба.Ангара мүрэнhоо үшоо буряадуудай ерэхэдэнь, тала үгы байгаа. Баян буряадууд hууна гээд,Баянгол гэжэ нэрлэhэн байна

Омог Онео тухай.

         Урайни сагта манай нютагай хоер ехэ уhа мүрэн Баргажан  ба Онео гээшэд бэе бэеэ hайхашаан магтажа боосолдобо гэхэ. Али алинайшье уhан аршаантай hайхан, урасхалынь хүнгэн хурдан, үргэн дэлисэтэй байhан юм.Нэгэ үдэр хүсэ шадалаа туршалсан, хабаяа харуулан, хэмнай түрүүн Байгал далайда хүрэхэб гэлдэбэ.Yглоонэй эртын улаан наранаар харгы замдаа гарахаар хэлсээд,амархаяа ошобод.Онео нүгоодэдоо ороходоо нэгэ зааха залуу, ехэ омог зантай hэн.Тэрэ уншаха аргагїй,ямар аргаар Баргажанhаа  түрүүн Байгал баабайда хүрэхэмниб гэжэ бодобо.Тиигээд тэрэнээ мэхэлээд ябахам гэжэ шиидэбэ.Баргажан мүрэнэй hэрихэhээ урид аян замдаа гараба.Улаан нараншье гаража, Баргажан нойрhоо hэрин бодоод харахадань,Онеон аяар холо ябашаhан байба.Теэд яахаб, болоhон юумэн болоо гээд замдаа гараhан юм.Тэрэнэй хойноhоо  олон үдэр хоногууд үнгэрэн үнгэроо, эдэнэй аян замдаа элдэбын бэрхэшэлнүүд ушараа.Түрүүшээр бүхы хүсэ шадалаа элсүүлжэ гараhан Онео эсэжэ эхилбэ.Эсэхэ ядаха тушаа үүрынь хүрэжэ ,hанааниинь муудажа уhаяа ехээр гээбэ .Энэ їедэ Баргажан мүрэн тэрэниие хүсэжэ, түрүүлэн гаража, Байгалдаа бүхы баялигаа асарhаар ороhон түїхэтэй.Харин Онео оорынгоо түргэн түүхэй, омог дорюун, хара амяа хараhандаа,зориhондоо хүрэнгїй үлэhэн юм.Тиимэhээ буряад арадта сэсэн мэргэн үгэ бии. «Түргэн горхон далайда хүрэхэгїй». Энээниие hанажа ябабал,хүн зондо туhатайшье байхань дамжаггүй.

Баргажанай хаданууд

                Баргажанай хаданууд урдань юун дээрэhээ бии болооб гэжэ їбгэд хэлсэдэг бэлэй.Баргажанай хаданууд юун дээрэhээ бии болоhон байгааб гэхэдэ, Арааха гэжэ амитан байhан юумэ.Тэрэ амитан Баргажанай газарые малтажа хорхой бэдэржэ хоёр тээшэнь малтажа хаяhан. Тэрэ малтаhан шоройнь хада боложо ургаhан юм гэжэ хэлсэдэг байгаа

 Уро нютаг тухай

               Түрүүшын ородууд Баргажанда 300 жэл тэндэ байhан.Нэгэ партиин ородууд соо нэгэ  хасаг бии байгаа гэхэ.Хүтэй багтадаггүй байhан юм гэлсэхэ.Тэрэ хасагнай таараагүй, гансаараа ой тайгаар ябаба.

Түрүүшээр хасагууд хайрлаба тэрээнээ, гэдэргэнь асарха hанаатай байгаа.Тиигэжэ байтараа тунгуусуудэй байра хараба.Уhанай хажууда,ехэ үдхэн ой соо байдаг байба.

                     Ородуудта энэ газарань ехэ таатай байба, тэдэ дундаа зугалаад нүгоо партиинь ерэбэ.Тиигэжэ  байтарань үбэлжоонhоо тунгуусуудэй түрүүлэгшэ ерэбэ.Ородууд hураба: «Энэ газартнай юун гэжэ нэрэтэйб?».Тунгуусэнь хэлэбэ: «Уро»Тунгуусэй хэлэн дээрэ «хада газар».

Тиигэhээр гурбан ородууд ерэбэ, тэрэ гүйhэн хасагнай ерэбэ.Тэрээндэ шэнэ адаг нэрэ үгэбэ: «Зверьков». Зверьковной тунгус hамга абаба, уг гарбалань олон болобо. Баргажан ерэhэн ородуудые, Уро эльгээдэг байгаа, түрүүшээр бага Уро, hүүлдэнь ехэУро. Иигэжэ Уро нютаг бии болоhон түүхэтэй.

Тобшолол.

       Баргажан буряадуудай домогуудые суглуулжа шэнжэлhэн байнаб .Ехэнхи домогууд  нютан нуга,газар уhан тухай байна. Энэ шэнжэлгэ соо иимэ асуудалнуудые хараhан байнаб:  түүхэ домогууд, тэдэнэй илгаа.

      Домогууд хэмжээгээрээ ехэшье бэшэ hаа, уран hайханаар найруулагдаhан, аман зохеолнууд дээрэhээ гүнзэгы удхатай,хүнэй ойлгосо мэдэсэ,hанал бодол дамжуулдаг.

       Тобшолол хэлэхэдэ, түүхэ домогуудай найруулгань адли бэшэ,текстнуудынь оорсэ янзаар, дэлгэрэнгыгээр үгтэhэн байна, юундэб гэхэдэ, түүхэ домогууд арад зоной дунда үргэноор дэлгэрэнги ушарhаа хүнүүдэй ехээр этигэжэ  байhан hонирхол , анхарал татадаг байгаа юм.

Тиимэhээ арадайнгаа заншал аршалжа, уутаар дүүрэн угайнгаа баялигые зүбөөр эдлэжэ, дүрбэн тэгшэ эрдэм ухаанай оньhон шэнжэлэлгын, уран бэлигэй, бэеын тамирай талаар хүмүүжүүл hайтай олон бэлигтэншье гаргаха  гэhэн найдал түрэнэ.

Баянголой дунда hургуулиин 7 «б» классай  hурагшын Сангадиев Буладай «Нютагйм тїїхэ домогууд» гэhэн элидхэлэй рецензи.

Мїноо їе санта ургажа ябаhан залуу їетэниие арадай hургаалай баян дїй дїршэлтэй,эртэ урдын ёhо заншалтай, тїрэл дайдынгаа тїїхэтэй, хэр угhаа хойшо эрхилжэ ябаhан ажал хїдэлмэритэй танисуулжа, аха захаяа хїндэлжэ,ажал хїдэлмэридэ дуратай, тоонто нютагаа , эхэ байгаалияа нангинаар  сахижа ябахыень hургалга хадаа бїхы тїрэлхидэй, аха заха зоной  багшанарай оролдолго  ба уялга болоно.

  Эртэ урда сагhаа хойшо тїрэл буряад  араднай їеhоо їедэ дамжуулан тоогїй олон їльгэр, домогуудые, онтохонуудые, їреэлнуудые, тїїхын хоороонуудые бэлэглэhэн байна. «Нютагайм тїїхэ домогууд» гэhэн  элидхэл мїноо сагта ехэ актуальна темэ, юундэб гэхэдэ, ерээдїйн залуушуул тїрэл нютагайнгаа тїїхэ, уг изагуурые, арадай аман зохёолые hайн мэдэхэ ёhотой.

  Булад  аха зоноор хоорэлдэжэ, нютагайнгаа домогуудые суглуулжа. шэнжэлжэ, тїрэл нютагайнгаа баялигаарнь омогорхожо, мэдэсэеэ їргэдхэбэ. Энэ ажалаа   hургуулияа  дїїргэтэроо саашань їргэжэлїїлхэб,їшоо олон домогуудые суглуулхаб гэжэ найдуулаа. Энэ элидхэл їндэр сэгнэлтэдэ хїртэхэ бэзэ  гэжэ hананаб

Рецензи бэшэгшэ: _________/Бадмаева Д.В./

I категориин багша

Хэрэглэгдэhэн литература.

1.Баргажанай аймагай арадай аман зохеол.

         Изд-во Бурятского госуниверситета.

2.Буряад аман  зохеол.У-У, «Бэлиг» хэблэл,2003 он

3.В.Ш.Гунгаров «Мифууд ба домогууд» У-У, «Бэлиг» хэблэл.,1993 он.

4. Уланов А.И.  «Древний фольклор  бурят»,1974.он

5.Махатов В.Б. «Буряад аман зохеол.

6.Барданова С.С. «Система жанров  бурятского фольклора. Новосибирск.: Наука :Сибирское отделение, 1992 он.

7.Балдаев С.П. «Буряадай арадай аман зохеолой  туубэри.Улаан-Удэ

Буряадай номой хэблэл, 1960

8.Бадмацыренова Ц.Б. «Буряад арадай хїїгэдэй аман зохеол»

У-У, «Бэлиг» хэблэл.,2008 он.