Россий - мемнан сай аванаже.

Россий – мемнан сай аванаже,

Шке шочшыжым кушта эре…

Олык Ипай

    Тоштым палыде, ончыко от кай, маныт. Илышын кеч-могай  йодышыштыжат  тыгак. Тушто  нерген  ойлымо  годым   кокланже ме            «Тиде - кован  йомакше»  манын  колтена  да  тудым   шотыш  налаш  огына   тырше. Йöра, кеч пытартыш  жапыште  шукыжым вес семынрак аклаш   тÿналме. Ынде изишыже умылена: ончыч мо лийын, айдеме тукым могай   корно дене каен, шукыжым окмак койыш дене огыл  ыштыме. Мо келшен    толын, чылажат тукым гыч тукымыш куснен. Куснен арам огыл, а тÿвыргö саскам пуэн, ончыкылыклан корным волгалтараш полшен, ÿшанымат      шочыктен.

        Корно, корно!..Воткандыра гай вияш, шукш кыша гай кадыр-кудыр корно! Кушко гына тудо ок шуйно, кушко гына намиен ок шукто! Ен тошкалтдыме, шинча дене уждымо корно нигуштат уке. Кает – каетат, эреак кушко – гынат миен лектат.Тÿняште чыла корно иган, вожан: ик корным тошкет – шым корныш лектат, шым корным эртышетла, умбаке ончалат – шымлу шым корно ончылнет почылтеш.

        Корно, корно!.. Молан тый кеч-кунамат каласен моштыдымо кугу шижмашым шумыштем тарватет? Корнышто шуко шонымаш лектеш, да шоналтал каяшыжат пеш сай. Кажне калыкын (чот шот дене изи ма тудо але кугу) шке пÿрымаш корныжо уло. Тудо шÿртö семын историй помышыш пура, курымла мучко шуйнен, вашталт толшо тукымын илышыжым ужына.         Эртыше саман нерген эреак шарнышаш улына. Кызытат ушыштем Российын илышыште лийше тÿрлö событий – влак сÿретлалтыт, а марий калыкын илышыже руш калык ден чак кылдалтын. Теве XV курымышто 2-шо октябрьыште 1552 ийыште пеш кугу кредалмаш деч вара руш-влак Озан олам сенен налыныт. Тидын деч вара Озан ханстве пытен.

16 курымын кокымшо пелыштыже Марий мланде Россий кугыжанышын ужашышкыже савырнен. Тыге калыкым индырыше, мландым толышо Озан ден Моско кокласе сар чарнен. Марий калык изишак куштылгынрак шÿлатен.         

        1612 ийыште Чарла стрелец-влак Какшан марий кашак дене иквереш Минин ден Пожарскийын ополченийышкыже каеныт, Моско олам йот тушман деч утараш полшеныт. Варажым нуно Петр кугыжа дене пырля Азов дек коштыныт, турок вийым сененыт.        

1812 – шо ийласе Отечественный сарланыште ко сенен шонеда?                                        

                                     Российым кö сенен тÿняште?

     Карл? Наполеон, я Хан – Паша?

Латныл эл дене кредалмаште

            Ме сененна! Мемнан паша - эн чын!\

Российысе лийше турло сарыште марий калыкын эргыже кушто гына лийын огыл? Шернур районат ты шотышто почеш ок код. Нунын коклаште мемнан лумло краеведын Мамаев Василий Михайловичын ачажым, Михайло Сергеевым, 1855 ий 18 сентябрьыште салтакыш налыныт. Тунамсе закон почеш 25 ийым салтакыште коштман улмаш. Крым сарыште (1853-1856 ийлаште), 66-шо Бутырский полк дене пырля тудо Севастополь аралымаште лийын. Изиш варарак Кавказыште 82-шо Дагестанский пехотный полкышто служитла да унтер-офицер званийым налеш. Крымский сарыште лиймыжлан Михайло Сергеевым бронзовый медаль дене палемденыт, а 1859 ийыште ший медальым пуат. 1869 ийыште Михайло Сергеевм монго колтат (тиде пагытлан служитлыме жапым 15 ий марте кучыкемдат). Кавказ курыкла гыч монго марте кужу корным тудлан йолын толашыже логалын: 2 ий, 2 тылзе да 12 кече толын.Крымский сарын участникше Михайло Сергеевын лумжым шарналтетат, каласыме шуэш: «Марий калыкын эргыже-влак кушто гына лийын огытыл!»

Нигунам мондалтдыме 1917 ий толын шуын, тошто тÿням курымешлан сÿмырал шуымо. Пычкемыш Российысе йÿдшö – кечыже шинчавÿдым йоктарен илыше незер, уло шыдыжым поген, кугыжа ден буржуй ÿмбак тарванен. Но эл кöргысö вÿрйÿшö тушман, пÿйым шумен, тошто жапым уэш пöртылташ ванен. Тыге 1918 ийыште самырык Совет Российыште граждан сар тÿналын. Йол умбаке гына шогал шуктышо мемнан самырык армийна граждан сар жапыште ятыр сенымашым ыщтен: Юденичым, Колчакым, Врангельым да молымат кырен шалатен. Да сар пытен. Граждан сар шÿдö дене геройым шочыктен. Теве нунын лÿмыштым калык курым мучко шарнаш тÿналеш: В.И.Чапаев, М.В.Фрунзе, С.М.Киров т.м. – шке илышыштым чаманыде, калыклан волгыдо илышым пöлекленыт. Нунын коклаште Йошкар Армийым ыштымаште салтак Мамаев Василий Михайлович  уло вийже дене полшен шоген. Тудым полковой штабын секретный частьшым вуйлаташ шогалтат. Шочмэл кушко ужын, тушко каен. Граждан сар годым самырык Совет республикым тушман-влак деч аралымаште чот тыршен. Юденичын войскаж ваштареш кредалме годым нелын сусырга, эмлалтмеке, Мамаев Северный фронтышто интервент-влакым кырен шалатымаште тырша.                                                                                                                                                                                                                  

             Ок мондо Октябрьым уэмше Россий,

    Ок мондо ты жапым сандалык.

            Шарла курым мучко, кузе эрык вий

 Пиал кече верчын кредалын.

Монго портылмек, 1929 ийыште Василий Михайлович полшымыж дене шочмо ялешыже «Мустай» колхозым почыт. Мамаев  В.М. 5 ий колхоз вуйлатышылан тырша. Мыйын шонымаште, тыгай паша верым ушан, чулым, шке йыр калыкым поген моштышым да тыршыше айдемылан веле ушанен пуат.

1934 ийыште Василий Михайлович уэш туныктышылан ышташ туналеш. Тудо кандаш ий школ вуйлатышылан шога. Уста туныктышо пашам практика дене ушымашлан поснак тырша. Школ пелен опытный участкым ыштен. 40 енан юннат-влак кружокым чумырен, тудым шкеак вуйлатен. Юннат – влак опытный участкыште чыла пашамат шке вийышт дене ыштеныт. Пакча-саскам ончен кушташ тунемыныт. Ожнысо чара пасу верыште чапле садым куштен шогалтеныт. Корем мучко колхозник-влак дене мыняр арама пушенгым шынденыт! Арама огыл гын, таче марте корем чылт кошка ыле. Василий Михайловичын вуйлатымыж почеш шындыме пушенге-влак кызыт марте мемнан Мустай школым шке моторлыкшо дене сорастарен шогат. Чапле лектышым налмылан юннат кружок 1939 ийыште Москваште Всесоюзный ялозанлык выставкын участникше лийын да кокымшо степень дипломым дене палемдалтын. Тидыже, мыйын шонымаште, туныктышын мастарлыкым да шке йыр йоча-влакым чумрен моштымым ончыкта. Уста педагог Василий Михайловичын туныктымо пашаште кугу сенымашке шумыжым шотыш налын, Совет правительство тудым 1939 ийыште «Знак почета» орден дене палемден, а 1941 ийыште тудлан РСФСР-ын сулло туныктышто лумым пуымо.

Жап эртен. Мемнан элна у сенымашке шуын. Но адакат сар. Элнан шÿдö дене салтакше – влак Шочмэл верч шке вуйыштым пыштеныт. Нуно пытартыш шÿлыш марте фашизм ваштареш геройла кредалыныт. Теве Бретский крепостьысо воин- влакын товатлымышт:«Колена, но шакше фашист ончылан сукен она шич! Чеверын, Родина». «Чеверын» манын, тÿжем дене ача, иза – шольо, ака – шÿжар йöратыме ешышт деч ойырлышт. «Чеверын, йöратыме эргым, ÿдырем!» манын кодо ава, пуалше шинчажым ÿштыл – ÿштыл. Каргыме фашизмым кырен шалаташ, шочмо суртыш вашкерак пöртылаш ава сугыньым пуэн. Совет калык Шочмэл верч илаш – колаш йÿд- кече кредалын. Шошо кече гай волгалте элын шÿмжö Москва! Кÿрыштö фашизмым Сталинград! Йонгалте тÿня мучко Севастопольым, Одессым утарыше воин - влакын патыр чапышт! Муралтыш Ленинын шочыктымо олаже, кугу сар годым орланен, шужен, кылмен шогышо Ленинград!        

         Мемнан геройнат 1941-1945 ийлыште, 50 ияш Василий Михайлович шочмо элым аралаш каен. Ончыл линийыште улмыж годым Волховский фронтышто сусырга. Неле ий-влак эртымеке, Мамаев адак школыш портылеш да йоратыме пашаш пижеш. Сулен налме канышыш лекмекшат кушкын шогышо самырык тукымлан, ончыкылык калыклан ятыр ий пеш кугу, пайдале пашам ыштен: Мустай школын да Мустай ялын историйжым шымлен возен. Тудын пашажым калык таче кече марте шымла, ончылык тукымлан арален кодашлан ушаным пуа.

 Тыгай тале ен-влак ожнысо жапыште гына огыл, кызытат чапланат. Тачысе илыш – тованалтше пагыт гай. Йырым-йыр ваш умылыдымаш, торжалык, осал кумыл шинчалан пернат. Мутлан, мемнан Мустай ял тукымат, Байковмыт. Байков Андрей Борисович Кабардино-Балкарияште, а варажым контракт почеш Грузийыште миротворческий войскаште служитлен. Байков Сергей Борисович Чечня мландыште Аргунский ущельыште службым эртен. Шуко сарын шучкылыкшым ужыныт. Арам огыл Сергей Борисовичын оныштыжо Суворова медаль йылгыжын. Тыгай наградыже кызыт жапыште пеш шуэн пуалтеш. «Подвигым ыштенда мо?»- мыйын пуымо йодышлан пеш проста вашештыш: «Тидлан лумынак жапым, верым кычалман огыл, тудо шкак ышталтеш, вучыдымын».

И. Осминын почеламут корнылаж  дене пенгыдемден кодынем:

                Моштена ме арален пиалым

                        Кеч-могай осал тушман дечат.

                        Тыландаже, руш да марий калык,

                        Курымашлык чот волгалтше чап!

        Кеч-могай сар колымашым конда. Тудлан йоча, удырамаш, шонго але боец – садак. Пуртус айдеме тукымлан икгай кап-кылым пуэн. Ко изиш кугурак, ко изиш изирак. Но ме чыланат икгай йоратен моштена, корштымашымат икгаяк шижына. Тыгеже, тыныс верч кажныже чот шогышаш, айдеме чонжым арален кодышаш.

Йомак семын мыйын кидыштем шым турло лышташан юзо пеледыш лиеш ыле гын, тыгай шонымем шукташ йодам ыле:

- тек нигунамат да нигуштат шучко сар ынже лий;

- тек калык  неле илышым ынже уж;

-тек уло туня пиалан лиеш.

        Ида мондо, ко шке элже да мемнан пиална верч шке илышыжым пуэн, тыгай айдеме нерген уверым тыршенак погыман. Толын шуэш тыгай кече, кунам тиде жап нерген да историйым ыштыше лÿддымö герой – влак нерген ойлаш тÿналыт. Шинчен лийза: лÿмдымö герой уке. Тек кредалмашеш колышо – влак тыланда йолташ семын, родо семын лишыл лийыт, шкендам жаплыме семын нунымат жаплыза.Нунын кокла гыч кеч иктыжым изада але акада семын йöратыза. Поро пашаштым ида мондо!Тыгай чолга ен – влак дене кугешнаш гына кодеш.

        Кугешнем  поро  пошкудем, Россий, шочмо марий мландем да калыкем  дене! Ушанем  пиалан  ончыкылыкшылан!