Бай-Тал сумузунун чурттакчы чонунун шола аттары

Бай-Тал сумузунун  муниципалдыг бюджеттиг ооредилге чери

Н.С.Конгар аттыг   ортумак ниити билиг школазы

Шинчилел ажылынын темазы:

«Бай-Тал сумузунун чурттакчы чонунда хуу болгаш шола аттар»

                     Ажылды кылган: Хомушку Буяна Аликовна, 10-гу  

                                                        класстын оореникчизи

                                                       Удуртукчу башкызы: Доос С.М -  тыва дыл, чогаал,    

                                                        башкызы                                    

                                              2014 оор. чылы

                                            План:

      1. Киирилде.

      2. Кижинин ады-кижинин салым-чолу.

      3. «Бай-Тал» суурнун девискээринде чурттап турар чоннун хуу  аттары, оларнын тывылган аргалары

      4. Шола аттар

                                                     Аннотация

Кижилернин хуу болгаш шола аттарынын кижинин салым-чолунга салдарлыын,  «Бай-Тал» суурнун девискээринде чурттап турар чоннун хуу болгаш шола аттары, оларнын тывылган аргаларынын, амгы уеде антропонимнернин байдалын шинчилеп коргускен ажыл.

                                               Сорулгазы:

    1.Хуу аттарнын тоогулуг ужур-утказын тодарадыр

    2. «Бай-Тал» суурнун девискээринде чурттап турар чоннун хуу аттарын дилеп, тывылган аргаларын тыва дыл, тоогу, эртем-биле холбап шинчилээр.

    3. Эрги болгаш амгы уеде хуу болгаш шола аттарны деннеп шинчилээр.

    4.Шинчилел ажылынга сонуургалды сайзырадыр, чогаал, ном номчуурунче ук теманы дамчыштыр сонуургадыр.

    5. Шинчилел аргаларын ажылды кылып тура ооренип алыр

                                Шинчилел  ажылынын чугула херектии:

 1.Амгы уеде кижилернин аттарынын оске дылдар-биле холушкаа, аттарынга хамаарылга чогу, дедир солудар аргалар хой таваржып турары дувуренчиг.

 2. Хуу аттарнын дылынын онзагайын, аттарнын этимологиязын ( тывылган угун, ундезин дозун тодарадыр, анализтээри)

                                                   Шинчилээр чуул

                                   ( проблема, карышкактар, объект):

   1.«Бай-Тал » сумузунун чонунун хуу болгаш шола аттары, «Бай-Тал» сумузунун чурттакчыларынын чизе ному, аттарнын тывылган аргалары тыва дыл эртеминде.

  2. Амгы уеде кижилернин хуу аттарынын янзы-буру дылдар-биле холушканын чижектер-биле тып, тодарадыр.

 3. «Бай-Тал» сумузунун чурттакчы чонунун хуу болгаш шола аттары

                                                         Киирилде.

                                 Кижинин ады – кижинин салым-чолу.

                                               «Ады олурунун орнунга   боду олгени дээре».

                                                                     ( чоннун мерген чагыгларындан).

      Кижинин чырык чер кырынга торуттунуп келири – ог-булеге аас-кежиктиг  болуушкун.  Авазы  чаа торуттунген  оглу азы уруу-биле эмчиге чыдырда,  адазы база торелдери   улуг оорушку-биле коруп келир…

     Ада-ие чаш толун ёзулуг кижи болгуже чеже-чеже уйгу-дыш чок дунелерни, кайы-хире сагыш човаг болгаш ынакшылды, чассыдыышкынны, оорушкуну илеоедир деп? Оолдун азы кыстын торуттунгенинин дугайында чоок торелдеринге болгаш оннуктеринге дынндыр апаар, оон доюнче улузун чалаар.

    Оолду азы уругну кым деп адаарыл? ООн ады, фамилиязы, адазынын адын адаарга, аянныг, чуулдеш, эптиг болуру кузенчиг.Холун эрттиркаттырынчыг, чараш эвес аттар-биле адавас болза эки. Аттын утказы оон эдилекчизинге билдингир болур. Тоогу талазы-биле ат-сураглыг, бугудеге  билдингир азы чогаал маадырларынын аттары-биле адаар чорук чедимче чок. Ол аттар бир-ле тоогулуг болуушкун-биле холбаалыг,  а ол дугайында эдилекчизи билбес болза кандыг деп бодаар силер. Кижинин ады оон амыдыралынын тончузунге чедир артар, ынчангаш ону шилиирде кайы-хамаанчок кылбас болза эки.

      Чижээлээрге, эр кижи эрес эзир ышкаш ораннарны, октаргайны дескиндир «ужуп», чоруур, оон доктаап, хонган черлеринге ону кижилер: «Адан адаан адын кымыл, оглум?»  деп айтырар.

     Эр кижи оркташкан кижилернин айтырыынга топтуг харыылап, бодунун хуулда адын адап, ада-иезин адап, аймак-торелдерин таныштырар. «Эр кижи эр адынга толептиг чоруур, адазынын адын сыкпас» де огбелери, ада-иези чагыыр. Эр-даа, кыс-даа кижи эпчок, багай чанныг болбас. Бир эвес оолдун азы уругнун адын адааш, адазынын, иезинин адын база кошкаш, оларнын дугайында «оодежок адашкылар» аза «оодежок иешкилер» дижир болза, ол дег ыянчыг чуве турар деп бе? «Ады олурунун орнунга боду олгени дээре», «Аныяандан адын камна» - деп, чоннун мерген чагыгларыбар болгай.

      «Ады олур» - тываларнын бурун шагдан «Ады олурунун орнунга боду олгени дээре» деп сагылгазы. Ол дыка куштуг сургаал чораан болгаш, ам-даа улуг салгалдын шынгыы сагып чорууру бижиттинмээн дуруму».

Чингине тыва аттар ангы-ангы аргаларнын дузазы-биле тургустунган. 

                                       Синтаксистиг арга. 

      1.Чуве адынга чуве адынын каттышканындан тургустунган аттар.

                                       а) чуве ады+ ООЛ

Анай-оол, Очур-оол, , Бадый-оол, Калга-оол, Хемчик-оол, Аян-оол, Багай-оол, Маадыр-оол,Озук-оол, Хурал-оол, Тудуг-оол, Оттук-оол, Чимис-оол

                                      б) чуве ады+ чуве ады

 Эзир-Хаай, Лама-Суу, Дажы-Серен, Кудай-Мерген, Бады-Монге, Торе-Монге, Далай-Хам

2.Демдек адынга чуве адынын каттышканындан тургустунган аттар.

                                           а) демдек ады+ООЛ

Алдын-оол, Борбак-оол, Сарыг-оол,Тас-оол, Дозур-оол, Калдар-оол, Алдай-оол, Онер-оол, Эрес-оол ,Байлак-оол, Хоптак-оол, Кызыл-оол, Монгун-оол

                                           б) демдек ады+ чуве ады

Кара-Сал, Аскак-Очур, Тенек-Очур, Узун-Очур, Чолдак-Очур, Улуг-Хаай, Ээр-Хаай, Хос-Хаай, Узун-Сайлык, , Хенче-Кара, , , Кызыл-Кат, Кара-Кат, Честек-кат, Сарыг-Тараа,Сарыг-Уруг

3.Кылыг созунге  чуве адынын каттышканындан тургустунган аттар.

                           а) кылыг созу + ООЛ:  Озер-оол, Ойнаар-оол,  

                          б) кылыг созу+ чуве ады : Челер-Очур

 4.Демдек адынга демдек адынын каттышканындан тургустунган аттар:

        Дыртык-Кара, Бак-Кара, Борбак-Хурен, Семис-Кок

 5.Чуве адынга демдек адынын каттышканындан тургустунган аттар:

            Анай-Кара, Хенче-Кара.

      Сумуда орус дылдан улегерлээн аттар база бар. Ук аттар болгаш фамилиялар амгы уеде кайы-даа  кожуннарда тыва чоннун аттарында ажыглаттынып турар. Ол ышкаш орус болгаш оске нация чоннарын фамилиялары безин бар.Оларга Жумабаевна Айсулу,Валерий Валерьевич, Феодосия, Игорь,Геннадий, Владимир,Татьяна,  Борис,Алексей, Сергей  Вера, Галя, Светлана, Мария, Михаил, Антон, Андрей дээн чергелиг фамилиялар болгаш аттар киргилээн.                                                                    Суму чонунда адаттынган чингине тыва аттарнын утказынын аайы-биле болуктерин коорге, база онзагай.

      1.Дириг амытаннар аттары-биле холбашкан аттар; Анай-оол –анай деп шээр малдын чаш толунун ниити ады; Сырбык,Сырбыкай - диин деп состун синоним  азы ан ады; Хенче-Кара «Хенче» кузун торуттунген анай, хураганнын ниити ады;

      2.Куштар аттары-биле  холбашкан аттар. Ангыр-оол - ангыр куштун ниити ады;  -эзир куштун думчуу-биле домейлээн ат.

      3.Унуштер, кат-чимис аттары-биле адаан аттар хой;        

      Долаана,Анай-Хаак, Кара-Хаак, Чойган, Чодураа, Чыжыргана, Кара-Кат, Кызыл-Кат, Честек-Кат, Шенне.

      4.Кижинин  даштыкы хевири-биле холбаан аттар, шолалар;

    Борбак-оол, Калбак-Сарыг, Тырыкы, Калбак – арнынын хевирин коруп адаан ат; Кертиш-думчуу кертиксимээр дээн уткалыг хире; Хылбан-шырайы ак, куу; Сарыг-оол-хевир-дурзузу, бажы сарыг дээн болгаш оон-даа оске; Кижинин мозузу, характери-биле холбашкан аттар: Маадыр-оол – шыдамык, маадыр дээн; Орлан-эрестиг,   орлан-шоваа; Оккур - аткан ок дег дурген, эрес-кашпагай.

     5.Бичеледип, эргеледип, чассыткан аттар: Хеймерек – ог-буленин эн бичези; Кудурукпай – солгу уруг азы оол; Кызылбай – арын-шырайы, кежи кызылзымаа боорга,тывылган ат; Монгуней, Алдынай, Шолбанай – монгун, алдын, шолбан ышкаш чырып,чайынналып турар дээн уткалыг.

      6. Эт-херекселдер аттары-биле адаан аттар: Дожу, Маска ,Балды, Лаа, Мургу.

7. Домей аттыг улустун хой  болганындан кижи бурузунге тааржыр шола бээри -  Бай-Тал чонунун эн-не солун, тывызык чанчылы.Чижээлээрге,           Очурлар янзы-буру: Узун-Очур, Чолдак-Очур, Саяк-Очур, Аскак-Очур, Хопуй-Очур, Тенек-Очур, Келдир-Очур,Челер-Очур.

    Бористер мырынай хой: Узун-Борис, Чолдак-Борис, Шортей-Борис, Шыдын- Борис ,Сарыг-Борис, Кара-Борис, Салдыг-Борис, Сувай-Борис, Шагдаа-Борис, Маадыр Борис.

    Маадырлар: Узун-Маадыр, Чолдак-Маадыр, Метпе-Маадыр.

    Хаайлар:Улуг-Хаай, Ээр-Хаай, Дулгу-Хаай, Уш-Думчук, Шанчыг-Хаай, Кок-Хаай, Калбак-Хаай (шаандагы улуг улус аттары); амгы шагнын Хаайлары база хой: Эдер-Хаай, Эзир-Хаай, Ээр-Хаай, Хаай, Ак-Хаай, Сынык-Хаай.

    Дамбаалар: Дуктуг-Дамбаа, Тас-Дамбаа.

    Даржаалар: Улуг-Даржаа, Биче-Даржаа, Кок-Даржаа.

   .

    9.Чамдык  улустун азы ажы-толунун адын адаарда, ыяап-ла кадайынын азы ашаанын ады-биле адаары турумчуп, кайгамчык, каттырынчыг болуп турар: Ак-Тараа-Алёша(ашаан кадайынын ады-биле), Ак-Тараа-Артыш (оглу);Чылбак Аяс, Чылбак Артыш (Чылбак-авазы); Пугачев Вера, Серээдир Лиза.

                                                     Туннел сос

     Торээн черинин чонунун эрги болгаш чаа уеде ат адаарынын чурумнарын шинчилеп, анализтеп коор ажыл солун-даа, берге-даа. Чугула ажыл – тоогуге чораан кижилеривиске чырык тураскаал. Школаларга,ооредилге черлеринге бо ажылды дарый чорудары чугула.Чыып алган материалдарны орус-даа, тыва-даа дыл кичээлдеринге калбаа-биле ажыглаар болза, школачыларнын угаан-медерели, дыл-домаа сайзырангай болуру чугаажок. Антропонимнерни ( кижилер аттарын) чоннун адап, шола ат берип чорааны ужур-уткалыг, тоогулуг. Ону Бай-Тал суурнун антропонимнери бадыткап турар. Бо ажылды шинчилээри ам-даа уланчылыг.

                                      Ажыглаан литература:

1. С.И. Вайнштейн. Личные имена, термины родства и прозвища у тувинцев. – В кн. Ономастика. М., « наука», 1969 стр. 125-131

2.  Д.Л.Сундуй. « Адын, шолан чажыттары».-Башкы 1996 №5,6., 1997

3. Справочник личных имен народов РСФСР.М., стр: 175-194

4. Бараат Делег-оол. Ойзу адаар хундуткел //  « Шын» солун. №33, 2011ч.