Сайзанак деп оюнда табулар

Слайд 1

Слайд 2

Ажылывыстын темазы: Сайзанак деп оюнда табулар

Слайд 3

Оюн - кандыг-даа кижиниң чаш үези- биле холбашкан чүүл, ооң чарылбас кезээ. Оюннар янзы- бүрү болур: шимченгир оюннар, угаан оюннары, өг иштинге ойнаар оюннар, даштыгаа ойнаар оюннар дээш оон-даа өске. Тыва улустуң оюннарынга: хүреш, аът чарыжы, ча адары, шыдыраа, чинчи чажыржыры, кажык, даалы, аскак- кадай хамааржыр. Оюн бүрүзү дүрүмнүг, чурумнуг. Кыс уругларның эң-не ынак оюну- сайзанак. Ойнап тура, кылып болур, кылып болбас чүүлдер хөй, черле кандыг-даа чонда табулар, азы хоруглуг чүүлдер турар. Сайзанак деп оюн үезинде хоруглуг чүүлдерни шинчилээр дээш бо ажылды бижип эгелээн бис. Бо теманы чуге шилип алган бис?

Слайд 4

Сорулгавыс: сайзанак деп оюнда хоруглуг чүүлдерни тодарадыры. Сорулганы чедип алырда: 1. сайзанак деп оюн дугайында номчаан; 2. ол оюн дугайында улустан айтырган; 3. чыып алган материалдарывысты аайлап, сөзүглелди тургускан.

Слайд 5

Сайзанак дугайында Сайзанак деп оюн дугайында чогаалчы Степан Сарыг-оолдуң «Аңгыр-оолдуң тоожузу» деп чогаалында тодаргай бижип каан: «Сайзанактаар. Кожа- кожа өглерни тип, ооң иштинде бүгү-ле эт-эдилелин: аптаралары, барбалары, оруну, сыртыы, ширтектери дээш, ожук- пажындан эгелээш, тааржыр даштарлыг болур. Ону: даштарны даштар-биле чуруп, сиилбип каастаар. Ол өглерниң эр, херээжен уругларын кылыр тааржыр даштарны тывар, оларны каастаар. Ооң соонда ол сайзанак ээлериниң харылзаазын чорудар: аалдажыр, садыглажыр, кел дижип чалажыр, шайлажыр». Тыва кижиниң ажыл- агыйы мал- маган- биле холбашкан болгаш, уруглары бичиизинден-не малга ынак, беш харлыындан-на ону кадарып-карактап эгелээр. Уруг үш харлыг турда-ла, чажын хылбыктап тургаш, аңаа ада-иези, төрелдери мал-маганны айтып бээр. Сайзанактап ойнаарда безин мал кадарып чорааш, малы доктаап оъттай бээрге, ойнаар.

Слайд 6

Уругларның сайзанаа даг эдээнге, азы сайлыг хем чоогунга турар. «Сайзанакты кылыр дивес, а тигер дээр»-деп кырган-авам чугаалап берген. Чүге дээрге сайзанак база бичии аал, өглер-дир, ынчангаш тигер дээр.

Слайд 7

Сайзанактап ойнаан уруглар аразынга кандыг-даа аажы-чаңныг кижи турар. Ынчалза-даа чеже-даа пөрүк уруглар чоорту частып, чугаакыр апаар. Чүге дээрге сайзанак ээлери болур даштар орнунга уруглар боттары чугаалаар, боттары оларны шимчедир. «Аалдын» мал-маганы кылдыр бода малдар орнунга улуг даштарны, шээр мал орнунга хой- өшкүнүң «ында догдур, мында догдурун» чыып аар. А аъттар кылдыр хаак кезип аар, оларны мунгаш,чарыштырар. Ынчангаш сайзанакка тыва малчын аалдын амыдыралы, ажыл- агыйы дириг чүве дег көстүп кээр.

Слайд 8

Оюннар дурум, чурумнуг болурундан аңгыда, оларга кылып болбас чүүлдер база турар. Кылыры хоруглуг чүүлдерни, дорт адап болбас сөстерни табу дээр. Табу дээрге полинезий сөс, очулдурарга, «ээлдек чугаалап тур мен» дээн. Чижээ, тыва дылда чылан, бөрү, адыг дээн чижектиг коргунчуг араатаннарның адын дорт адап болбас. Чыланны- узун-курт, соястаар, бөрүнү кокай, коккаарак, оран ыды, а адыгны – мажаалай, хайыракан, даг- иргек дээр. База улуг улустуң адын дорт адаары хоруглуг. Сайзанакта хоруглуг чуулдер

Слайд 9

С айзанакты өгге база ойнаар. Өгге ойнап тура, кайы-хамаан чок чүвелерге дээп болбас. Чижээ, сыртык арнынга дээп болбас, ооң иштинде чүүлдерге дегбес. Чүге дээрге тыва улустуң сыырты амгы сыртык дег эвес турган, ооң арнын чинчилер- биле каастап каар, иштинге ине- чүскүк дээш херек чүвелерни суп каар.

Слайд 10

Чамдык өглерге ээрен азы өгнүң камгалалын азып каан турар. Чижээ, уруглары аарыычал өглер ойнаар-кыс хевирлиг ээрен кылдырып аар, ол уругларының камгалалы болур. Ында ойнаар-кыс чеже-даа чараш болза, аңаа дээп болбас.

Слайд 11

Түңнел Сайзанак- тыва уругларның ынак оюну. Оол-даа, кыс-даа уруглар сайзанактап ойнаар. Ол ойнап тура, кылып болбас чүүлдер азы табулар хөй: Ак даш- биле ойнавас, авазынын эмии ыжа бээр. Даш- биле кажыктавас, мал- маганы төнүп каар. Өске улус сайзанаан үреп болбас, а оон кандыг-бир чүве алыры шуут хоруглуг. Черге чыткан чинчи –чирбеш ап болбас, чамдык улус аңаа аарыын чыпшыр тарбыдап каар. Өгге ойнап тургаш, ээренге, сыртыкка дегбес. Черни шыйып, аңаа холунуң изин арттырып болбас. Эш-өөрүп одап –сөглеп болбас. Ойнаараан хирлендирип, черге каап, үрегдеп болбас. Оюнга чардыккаш, малын уттуп черле болбас. Эдертип чораан дуңмаларын черге кагбас. Чанарда, одаар кылдыр ыяжын, кургаг хараганны чыып, чүктеп аарын уттуп болбас.

Слайд 12

Сайзанактап ойнаан соонда уруглар холуну ң изин балааш, сайзанаан аластап каар: Алас- алас, ала-сааскан Аза-четкер ойнавазын. Холум изин арттырбас мен Кончуг аза мени албазын Оо ң соонда уруглар тарап чаныптар. Сайзанак деп оюнда хоруглуг ч үүлдерни сагыыры уругларны топтуг, ээлдек болурунга өөредир.