Толевилел "Тыва дылым - чоргааралым", темазы: "Улегер домактарда фразеологизмнер"
Вложение | Размер |
---|---|
tolevilel_tyva_dylym_chorgaaralym.docx | 29.15 КБ |
Монгуш Чаяна Анатольевна
Хондергей ортумак школазынын
тыва дыл болгаш чогаал башкызы
Тыва Республиканың эртем болгаш өөредилге яамызы
Кожуун чергелиг сайзырадып өөредириниң олимпиадазы
Төлевилел
Кылган: Хөндергей ортумак школазының
өөреникчизи Монгуш Айдасай Л.
Удуртукчу башкылар: Монгуш Ч.А.
2016ч.
Төлевилел
«Тыва дылым – чоргааралым»
Темазы: «Үлегер домактарда фразеологизмнер»
Чидиг айтырыы (актуальность): фразеологизмнерниң тыва дылда ниитизи-биле ажыглалы улуг, ынчалза-даа тыва улустуң үлегер домактарында ада-өгбениң чаагай чаңчылдарын илереткен фразеологизмнерни шинчилээри онзагай.
Сорулгазы: тыва улустуң үлегер домактарында фразеологизмнерни тодарадып тыпкаш, чижектер-биле бадыткаары.
Сорулганы чедип алырда шиитпирлээр айтырыглар:
Шинчилел ажылының угланыышкыны (объектизи): тыва улустуң үлегер домактарында фразеологизмнер.
Даап бодаашкын (гипотеза): Бир эвес фразеологизмнерни чугаага шын ажыглаар болза, ол чугааны чечен-мерген, эң-не чараш болдурар.
Манап болгу дег түңнелдер: Тыва улустуң аас чогаалының бир хевири – фразеологизмнерлиг үлегер домактарга брошюра тургузуп болур. Олар:
- сөс курлавырын байыдар;
Шинчилел ажылының ужур-дузазы: амгы болгаш келир үениң уруглары фразеологизмнерни чугаага шын ажыглаары.
Ажыглаан арга-методтар:
- информаторлар-биле ажыл,
- солун-сеткүүл, номнардан материалдар чыыр,
- чыгдынган материалдарны ажылдап кылыры.
Быжыг сөс каттыжыышкыннары – бот-боттарындан чардынмас, чаңгыс лексиктиг утканы илередир болгаш домактың чаңгыс кежигүнү болуп чоруур. Олар колдуунда аас чугаага болгаш чечен чогаалга ажыглаттынар. Фразеологимзнер чугааны мерген, дээштиг болдуруп турар. Олар анаа чугаадан ылгалдыг.
Фразеологизмнерде тыва чоннуң амыдыралы, байлак дуржулгазы, чаңчылдары, аажы-чаны, культуразы, куш-ажылы синниккен. Ынчангаш фразеологизмнер - харылзаалыг чугааны сайзырадып, тыва дылдын эн-не чидиг, ханы уткалыг, чечен чараш байлаа болуп дылды каастап, байлакшыдып чоруур.
Чижээ:
№ | Үлегер домактар | Синомним фразеологизм | Утказы |
1 | Хырны тотса-даа, Караа тотпас. | Аш карактыг | Чазый, чилби, хоптак |
2 | Узун эдек бутка ораажыр, Узун дыл башка ораажыр. | Дылы бош, аксы бош, сула салыр. | Ааспырак, хопчу |
3 | Ыт аксынга кирген – ханзыраар, Кижи аксынга кирген – хиилээр. | Аас дылга кирген, хопка кирген. | Нүгүлдеткен, мегелеткен, кочулаткан. |
4 | Арга кирген кижи саат дайнаар, Аалга кирген кижи аяк эрии ызырар | - | Чемненир, шайлаар, хүндүледир |
5 | Ыт кагар ыяжы чок, Ынаныптар бүдүжү чок. | - | Куруглаан. |
6 | Аскың-биле аал көжүрбе, Дылың-биле дыт ужурба. | Дылы узун | Ааспырак, мегечи |
7 | Дүне боорга – дүктүг сыртык, Хүндүс боорга – падар-аяк. | Уйгу хавы Хырны, улуг | Уйгужу, хоптак |
8 | Көрбээн чүвези чок, Көдүрбээн хөнээ чок | Бажы каткан | Арга-дуржулгалыг |
9 | Өрге чылгаар өл чок, Чылан чылгаар шык чок | - | Кургаг, суг чок |
10 | Куйт дээр кускун чок, Сайт дээр сааскан чок | - | Шыпшың, ээн |
11 | Хырны мурнаар, Ады соңнаан | Аксы кеппес | хоптак |
12 | Өшкү чудаанын үзер | Дора көөр | базынчактаар |
13 | Холу шимчээр – хырны тодар, Хоозун чугаа хүн бадар. | Олут орбас, балдыр сыкпас | ажылчын |
Тыва дылда фразеологимзнер утка талазы-биле янзы-бүрү талаларлыг. Мээн сонуургаан темам «Үлегер домактарда фразеологизмнер». Ниитизи-биле 375 үлегер домактарны чыгган мен. Оларның иштинден 13 фразеологизмнерлиг үлегер домактар тодараттынган. Фразеологизмнер-биле ажылдаары меңээ солун, ынчангаш өске-даа уткаларында ажыглаттынып турар фразеологизмнер-биле ам-даа ажылдаар деп бодап турар мен.
Үлегер домактарда фразеологизмнер хөй деп бодааш, ажылдаан мен. Түңнелинде, фразеологимзнердиг үлегер домактарның саны эвээш болган.
Ажыглаан литература даңзызы:
Философские стихи Кристины Россетти
Рисуем крокусы акварелью
Интервью с космонавтом Антоном Шкаплеровым
Рисуют дети водопад
Дерево в снегу