К.Ч. Черлиг-оолдун "Шораан " деп тоожузунда аас чогаалынын хевирлерин ажыглааны

Тыва Республиканын ооредилге болгаш эртем яамызы

Чоон-Хемчик кожууннун ооредилге килдизи

Чыргакынын бюджеттиг ортумак билиг школазы

Тыва чогаалга шинчилел ажылы.

Темазы:

«К.Ч.Черлиг-оолдун «Шораан» деп тоожузунда

тыва улустун аас чогаалынын хевирлерин ажыглааны»

                                   Ажылды   9-ку     класстын оореникчизи

                                             Куулар Ай-Херена Суликоевна  кылган.

                                 Удуртукчузу: тыва дыл, чогаал

                                                         башкызы Ооржак Онермаа Кара-ооловна

2017ч

                                                                 Ажылдын допчузу:

1. Киирилде кезээ;
2. Кол кезээ: К.Ч.Черлиг-оолдун «Шораан» деп тоожузунда тыва улустун аас чогаалынын хевирлерин ажыглааны:

2.1.Улегер домактарны, чалгынныг состерни ажыглааны;

2.2. Тоогу, тоолчургу чугааларны кииргени;

2.3. Улустун ырларын, кожамыктарны кииргени;

2.4. Чалбарыгларны, йорээл состерни ажыглааны;

2.5. Бодалгалыг тывызыктарны кииргени;

    3.  Туннел. «Шораан»-аас чогаалынын байлак шыгжамыры.

    4. Ажыглаан литература

1. Киирилде кезээ

    Сайзыралдыг амгы уеде, аныяк оскен интернет четкизинден, телевидение, солун-сеткуулден боттарынын сайзыралынга, медерелинге  дууштур кандыг-даа медээлерни тып ап, номчуп, коруп турарлар. Ынчалза-даа оларнын иштинде бистин  бурунгу тыва чонувустун  мерген угааны-аас чогаалынын янзы-буру хевирлерин коргускен материалдар ховар. Улегер домактарны, тывызыктарны, тоолдарны, тоогу, тоолчургу чугааларны чугаалап, опей ырын ырлап,  амыдыралга хун-буру ажыглап чорааш, тыва чон уругларын чараш аажы-чанныг кылдыр остуруп, кижизидип чораан.

     Чогаал-амыдыралдын корунчуу.  Чогаалчы бурузунун чогаалдарында чоннун  амыдыралын коргускен. Ынчаарга, бистин тыва чогаалдарда аас чогаалынын хевирлерин ажыглап,  ажы-толун канчаар кижизидип чораанын база коргускен турар ужурлуг.

    Устунде бадыткалдын чижээнге, чогаалчы Монгуш Чашкымаевич Кууларнын «Шораан» деп тоожузунда тыва улустун аас чогаалынын хевирлерин ажыглап кииргенин шинчилээр деп сорулганы салган бис. Ону чедип алырда, чогаалдын созуглели-биле дорт ажылдап, кичээнгейлиг катап-катап номчуп, ушта бижилгелерни кылып, деннеп, шууштуруп, улуг назылыг улус-биле ужуражып, оларнын тайылбырын удуртулга болдуруп турдувус.

Созуглел кылдыр С.С. Сюрюн-оол, С.Б. Байыр-оол оларнын тургусканы ортумак школанын 8-ки клазынга тыва чогаал номунда Ч.Ч. Кууларнын «Шораан» деп тоожузундан эгелернин созуглелин ажыгладывыс. Номда шупту 3 кезек бар. 1-ги кезекте -3 эге; 2-ги кезекте-4; 3-ку кезекте-2 эге бар.  

Ажылывыста Ч.Ч. Кууларнын «Шораан» деп чогаалында аас чогаалынын  дараазында хевирлери : улегер домактар, чалгынныг состер, тоогу, тоолчургу чугаалар, улустун ырларын, кожамыктар, чалбарыглар, йорээл состер; бодалгалыг тывызыктарны  киирип турарын тодарадып, дараазында туннелдерни кылырын кызыттывыс.

Бо кылдынган ажыл оореникчилерге, дыл, чогаал башкыларынга, ада-иеге кижизидилге талазы-биле даяныр дузаламчы болуп болур.

2.   Кол кезээ

          «Состун уран чуулунун эге бажы фольклорда» деп, М.Горький чугаалаан.Литература бижик тургустунган соонда аас чогаалындан укталып тыптыр, ынчангаш оон чаа шынарлыг уламчылаашкыны деп санаттынар. Литература  - фольклорнун салгакчызы, а фольклор литературанын торээн иези-дир. Бижимел чогаал, ада-иенин чанчылдарын ажы-толдун салгап, сайзырадыры дег, аас чогаалынын ундезин шынарларын уктап ап, оларга чаа шынар киирип хогжудер.

      Чоннун улегер домактары, ыр, кожамыктары, тоолдар, тоолчургу болгаш тоогу чугаалары литературлуг чогаалдарнын иштинге чаа утка-бодалдарны илередиринин немелде уран аргазы кылдыр элбек ажыглаттынып турар (А.К. Калзан «Тыва литература 8-10, Кызыл-1987ч, арын 273).

Чижээлээрге, М.Кенин-Лопсаннын «Чугурук Сарала» деп романында кижилер боданырда, чугаалаарда, эпти-ле улегер домактарны сактып келгилээр: «Чугуруктун манында, чугеннин суглуунда, «Ыт аксынга саржаг чогуваан», «Оол уруг аът мунуп озер, кыс уруг ине тудуп озер», «Торга ыяштын чымчаан дилээр, кижи ажылдын чиигин бодаар» дээштин оон-даа оске.Улустун тоолдарынын маадырлары база ындыг. «Кангывай-Мерген» деп тоолда Аксагалдай-Сайын-Хавычы дунмазын дувурээзинниг медээге тоомча чогу дээш чемелээрде, улегер домак-биле мынчаар чугаалаар: «Кижи кижиден каралыг, киш-киштен каралыг, улуг чурттун курунунге чаа-дайын киирдин, Кангывай-Мерген!».

Ынчангаш, К.Ч.Черлиг-оолдун «Шораан» деп чогаалында аас чогаалынын хевирлерин ажыглаанын шинчилеп эгелээн бис.

Тыванын сураглыг чогаалчызы Куулар Чашкымаевич Черлиг-оолдун «Шораан» деп чогаалы  - езулуг  амыдыралды коргускен, номчуурга  чиик, утказы ханы, кижинин сагыш-сеткилин доюлдуруп келир чогаал. Оон онзагай талазы чудел дизе – оон дылында, уран чурумалдарында, ында эскет чокка кииргеш,  ажыглаттынып турар аас чогаалынын хевирлеринде. Олар чогаалды улам солун, сеткил доюлдурар куштуг кылдыр болдуруп турар.

Ниитизи-биле аас чогаалынын тос ангы хевирлерин: улегер домактар, чалгынныг состер, тоогу, тоолчургу чугаалар, улустун ырларын, кожамыктар, чалбарыглар, йорээл состер; бодалгалыг тывызыктарны чогаалчынын тоожуда ажыглап, кииргенин шинчилеп кордувус.

1.1.Улегер домактарны, чалгынныг состерни ажыглааны;

    Тоожунун утказын чогаалда ажыглаттынган улегер домактар-биле илередип болур. «Шораанны» кичээнгейлиг номчаан кижи ону тодарадып болур.

1. «Суг корбейн, идиин ужулба» (арын 125, 10-гу абзац);
2. «Човаланны чугле оорушку дуй базар» (арын 127, 7-ги абзац);
3. «Сутке кан кадырып болбас, сугга канны кадырар» (арын 127, 7-ги абзац);
4. «Чуу-даа чуве бодунун чаяалгазы-биле болур» (арын 127, 7-ги абзац);
5. «Човаланны ынчангаш чон ачызы-биле демнежип тургаш тиилээр силер» (арын 127, 8-ки абзац);
6. «Сагыш кижини мегелеп боор» ( арын 129, 4-ку абзац);
7. «Салым кончуг. Чашты безин чагыра бээр» (арын 129, 5-ки абзац);
8. «Танды кежии сартыктыг. Анчынын олчазын денге улежир» (арын 131, 2-ги абзац);
9. «Эр кижинин олчазы эргин артаарга-ла» (арын 131, 4-ку абзац);
10. «Киш кулаа шимченгир, кижи сеткили уян» (арын 133, 10-гу абзац);
11. «Кулаан караан болгай аан,оглум, чонун чоорганын болгай аан (арын 134, 3-ку абзац);
12. «Эмдик аътты ооредир, чаа этти чартталдырар”( арын 159, 9-ку абзац);
13. «Салымга кижи чагыртыр бе?» (арын 134, 3-ку абзац);
14. «Чер кулактыг кижи-дир ийин» (арын 140, 2-ги абзац);
15. «Чугаакыр кижинин шайы ижиртингир дээр» (арын 142, 3-ку абзац);
16. «Карангыны эртем-биле тиилеп боор» (арын 142, 3-ку абзац);
17. «Амыдыралдын оорушкузу черле ындыг, манаваанда хенертен  кээр» (арын 138, 10-гу абзац);
18. «Даай коргенде, чээн омак”(арын 138, 9-ку абзац);
19. «Алдын-монгун дадарбас, хан торел каашпас» (арын 138, 9-ку абзац);
20. «Улуг кижиге чаш кижинин уяны чедишпес, чаш кижиге улуг кижинин мергени чедишпес» (арын 146, 4-ку абзац);
21. «Эргээ ооренме, бергээ оорен»(арын 146, 6-гы абзац);
22. 2Куш-ажылга кижизидилге – кандыг-даа эртемче эге базым-дыр» (арын 146, 8-ки абзац);
23. «Эки чуве манаары-чаа оорушку»( арын 148, 2-ги абзац);
24. «Эр кижи куш-ажыл кылырга – моге-шыырак болур» ( арын 149, 5-ки абзац);
25. «Эртем чокта, эртен-даа карангы» (арын 151,, 10-гу абзац);
26. «Дириг чораан назынында динмиттиг-ле чорбас бе»( арын 154, 1-ги абзац);
27. «Кижи толу каяа-даа чоруур, куш толу каяа-даа ужар» )арын 11-ги абзац);
28. «Чечен менде, чечек черде» (арын 154, 1-ги абзац);
29.  «Аскак кижинин чанынга саа базар, селби кижинин чанынга караан базып алгаш чугаалаар»(арын 161, 1-ги абзац;.
30. «Чыланнын шокары даштында, кижинин шокары иштинде»(арын 163, 3-ку абзац);
31. «Кол-ла чуве-кижинин мага-бодунун четпезинде эвес, хамык ужур угаан-бодал культуразында болгаш мозу-шынарында-дыр» »(арын 146, 9-ку абзац);
32. «Тура-сорукту чугле куш-ажыл-биле чедип ап болур»(арын 146, 9-ку абзац);
33. «Эр кижи сураанынга албан чедер»( арын 155, 1-ги абзац);

Улегер домактар, чалгынныг состер бичии-даа, улуг-даа кижилерни бодандырар, кижизидер, эпчоксундуруптар, чамдыкта хей-аът киирип, чалгыннандырар.

           Чогаалдын база бир коску маадыры Сандак ирейнин барык шупту чугаазы чалгынныг состер болуп болур. Ол бичии Шорааннын иштики делегейинин шын хевирлеттинип келиринге аажок улуг салдарны чедирген. Ол салым-чаяанныг хогжумчу бодунун оореникчизи-салгалы кылдыр Шораанны арыг сеткилинден белеткеп, хевирлеп турар. Оон чагыг состери, бодунун хууда улегери-биле коргузуп турар амыдыралчы дуржулгазы Шораанга канчаар-даа аажок улуг дузаны чедирген.

    Сандак ирейнин дыл, домаа чечен-мерген, ханы уткалыг. Анаа Шораан «хогжумге чаяаттынган оол». Ону «салым кызаан», ынчалза-даа оолду  «моон караа кулаанда болгаш холунда арткан кижи-дир»-деп туннээр. Оон оорениичелин, хогжумге салымныын эскерип кааш: «чаяан деп чуве бо-дур!»-деп сеткили хайныгып чугаалаар база «кулугурнун куду-сузун тудар, барасканнын баарын суйбаар» аялганы манаа ооредип каайн»-деп аазаар,  «хогжум сээн чонче оруун болзун»-деп йорээр.

      Оон сургаан, чагаан чугаалары колдуу-ла улегер сос, улегер домактар болур: Шораанга бызаанчыны белеткеп кылгаш: «Кудай ойнаан ыяшты уш чыл болгаш ажыглап болур»; «чаш богбаны-даа болза, когурунге хан дужурбес дээш чоорту мунуп ооредир, чаа бызаанчыны деппиже-ле бедик уннерге албадап, хамаанчок хирээлеп болбас, чоорту эдиктирер»; «бызаанчы база дириг кижинин сеткили ышкаш дыннангыр»-деп чагыыр. Шорааннын дугайында «Азанын бичези кончуг», «Кол-ла чуве-кижинин мага-бодунун четпезинде эвес, хамык ужур угаан-бодал культуразында болгаш мозу-шынарында-дыр»-деп туннээр.

2. Тоогу, тоолчургу чугааларны кииргени;

         Чогаалда Шорааннын дунеки Чингенин бойдузунга таалап, сагыш ханып олурарын «Сыгырга дугайында» тоол илередип турар (арын 1349 абзац). «Дембилдей дугайында тоогу чугаа»( арын 143 8-ки абзац) Шорааннын медерелинге чаа ажыдыышкын болуп,оон мунгаш, чажыт амыдыралынга булургей-даа болза чырыкты тургускан. Бойдустун боду буткен тураскаалдыг черлери- Эдер-Куй болгаш Агар-Элезин оолга база бир солун ажыдыышкын болган. Шораан оон соонда хоомейнин тывылган тоогузун болгаш элезин-биле холбашкан бойдустун халавын Сандак ирейнин тоолчургу чугааларынын дузазы-биле билип алган. «Агар-Элезинге аза бойлаар» деп, «Тоол шагда чангыс борбак урезин будун ортемчейни чемгерген» дугайында,  «Товут чуртунда сам ойнаан койгулар ышкаш элезинге бирде коступ, бирде хомдуне бээр кижи баштарын» билип алыр.Бо тоолчургу, тоогу чугаалар «торээн черинге кижи  хумагалыг болур» деп ооредип турар.

3. Улустун ырларын, кожамыктарны кииргени;

      Чогаалда коску черни улустун ырлары, кожамыктар ээлеп турар. Олар чогаалдын маадырларынын бууккан, кудараан, хомудаан сеткилин тода коргузуп турар.

Оглунун чырык черде чараш чувелернин он-чузунун, оон ону ботт-боттарынга бугу назыда деннеп чарашсынып коруп шыдавазын бодап келгеш, Шорааннын адазы Багыр тыва шимени улуг улус аразынга четтирипкеш, ырынын-дузазы-биле  сеткилин ажыдып олурар:

Карангыда сылдыс караа –

Каттыраннаан карам караа.

Имиртинде сылдыс караа –

Имиреннээн карам караа (арын 133, 6-гы акзац).

     Салымынга кызагдатканы-биле хомудаан, хараадаан сеткилин Шораан база-ла ырынын дузазы-биле хозадып ап чоруур:

Согур-ла дээш орар болза,

Човаланга туттурбайн.

Согурунга чалынмаза,

Чонга чоруур кежик тыпкай…(арын 134, 4-ку абзац).

                    … Чок-ла болза болур дооста,

                        Сыгырга дег уннуг болза,

                        Согур-мугур човаланны

                        Чырыдыптар чаяан болза (арын 135, 3-ку абзац).

Кудараанда бодумну ынай,

Кужур  унген чуртумну ынай…

                        Бууранын кырынайда

                        Булут кожуп турган-на боор…(арын 136, 7-ги абзац

      Дембилдей деп ыраажынын дугайында тоогу чугаазында киирген ыры кожамык караа козулбес кижинин сеткил-хоннун тодазы-биле коргузуп турар.

…Чылар-чылбас Бора-Холду,

Чырык корбес караамайны.

Чыылганга аян тудар

Сыгырга дег боостаамны…( арын 144, 3-ку абзац).

                Ойтулаашка Дембилдей ыраажынын делег кыс-биле тыпчып алганын база кожан ырылар дузазы-биле уран кылдыр чуруп коргускен:

Иженгеним будуп болбас,

Ийи караам сенде-ле бе.

Ишкен чемим шингээл болбас,

Ишти-баарым сенде-ле бе.

                               Ийи караан менде болза,

                               Иштим ынаам бол даан, уруг.

                               Ийи хылдыг игилимнин

                               Хоону болуп чораай-ла сен.

Кулугурнун кулуксаанын

Ийи караа болу берейн,

Кулаан долгаар игилинин

Ийи хылын чуглеп чорууйн (арын 145, 4-ку абзац).

4. Чалбарыгларны, йорээл состерни ажыглааны;

    Чогаалда маадырлар чанчылын, ёзулалдарын сагып, оран-тандызынга чалбарып, аныяк оскенни чагып-сургап турарлар.

Чижээ: «Танды кежии сартыктыг»;

«Шевер кижинин холун черле актаар»;

«Эр кижи ыглап болбас»;

«Чаа барган черге чем чажар»;

           Шорааннын ада-иези Шогурге Сандак ирейнин кырынга кожуп келирге,  ирей чаа тиккен огге кирип, чалбарыын чугаалаар:

«Оршээ Хайыракан, бай Буура! Бай Урбун! Азар-Дээрим! От чаяачым! Азыраан малга, ал боттарывыска ажыг кыштын чудун, аарыг-аржыын чагдатпайн корунер! Човаланны чоттулдуруп, аарыгны ашталдырып тур, Алтай Тандым!(арын 143, 1-ги абзац).

           Эдер-Куйдан Шораанга бызаанчы ыяжы «аалдап» чорааш,           Сандак ирей оран-тандызынга чалбарыын чугаалап турар:

«Арттын улуу сенде болзун,

Артынчактын улуу бисте болду,

Аттыг-сураглыг Шогур-Тайгазы!

Бедиктернин аялгазы

Берттиг-шораан салым-чолду

Чиигедип чоруур эш болзун!

Эдер-Куйну дыннадывыс,

Эткир ыяжын алдывыс!

Ооруп четтирдивис,

Эки эдилеп каар бис.

Салым-чаяанны хогжум-биле байыткаш,

Чангыс-саарзык чоруктан ойлап,

Сая-сая кижилернин аразынга хей-аъттыг,

Сен ышкаш бедик алдарлыг чоруур бис, Эдер-Куй!»-деп чалбарыыр (арын 155, 9-ку абзац).

1.5. Бодалгалыг тывызыктарны кииргени;

        Тывызыктар – уругларнын сагынгыр-тывынгыр чоруун сайзырадыр. Бодалгалыг тывызыктар уругларнын боданыышкынын сайзырадыр. Бо чогаалда Шорааннын даайы Сотпа дунмазынга бодалгалыг тывызыктарны салып,чаа чуулдерге  ооредип турар. Шораан черле баштак, тывынгыр болгаш даайын удур тулдура бээр. Караа козулбес оол долгандыр турар чувелерни, болуушкуннарны чоок кижилеринин шак ындыг сагыш салыышкыны-биле медереп билип,  ажыдыышкыннарны хун-буру кылып турар: «Дээрбек карак дээр деже кайгады» (арын 136, 2-ги абзац); «Кок бугамнын ханы чок»(арын 139, 5-ки абзац), «Кергиекке куткан ышкаш, кезек талга аскан ышкаш» (арын 157, 5-ки абзац).

3.Туннел.

. Тыванын сураглыг чогаалчызы Куулар Чашкымаевич Черлиг-оолдун «Шораан» деп чогаалы  - езулуг  амыдыралды коргускен, номчуурга  чиик, утказы ханы, кижинин сагыш-сеткилин доюлдуруп келир чогаал. Оон онзагай талазы чудел дизе – оон дылында, уран чурумалдарында, ында эскет чокка кииргеш,  ажыглаттынып турар аас чогаалынын хевирлеринде. Олар чогаалды улам солун, сеткил доюлдурар куштуг кылдыр болдуруп турар.

1. Чогаалда маадырлар чанчылын, ёзулалдарын сагып, оран-тандызынга чалбарып, аныяк оскенни чагып-сургап турарлар. ,
2. Кожамыктар чогаалдын маадырларынын бууккан, кудараан, хомудаан сеткилин тода коргузуп турар.  Салымынга кызагдатканы-биле хомудаан, хараадаан сеткилин Шораан база-ла ырынын дузазы-биле хозадып ап чоруур:
3. Тоолчургу, тоогу чугаалар «торээн черинге кижи  хумагалыг болур» деп ооредип турар.
4. Улегер домактар, чалгынныг состер бичии-даа, улуг-даа кижилерни бодандырар, кижизидер, эпчоксундуруптар, чамдыкта хей-аът киирип, чалгыннандырар.
5. Тывызыктар – уругларнын сагынгыр-тывынгыр чоруун сайзырадыр. Бодалгалыг тывызыктар уругларнын боданыышкынын сайзырадыр.

     Ырылар, улегер домактар, чалгынныг состер, тоогу, тоолчургу чугаалар чогаалдын маадырларынын сагыш-сеткилинин байдалын шын, четче илередиринге улуг дузаны чедирген: олар уян,кээргээчел, дузааргак сеткилдиг, торээн черинге, оон байлаанга камныг, бойдузун сеткилинин ханызындан чарашсынып, унелеп коруп турар кижилер кылдыр бижиттинген. Аас чогаалынын хевирлерин  ажыглааны-чогаалды  катаптаттынмас чараш уткалыг болдуруп, чогаалдын дылын улам онзагай , чечен-мерген кылып турар

 «Шораан» деп чогаал – аас чогаалынын байлак шыгжамыры.

                                          Ажыглаан литература:

1. А.К. Калзан «Тыва литература 8-10» Кызыл-1987ч:

1.С.С.Сурун-оол, С.Б. Байыр-оол “Тыва чогаал» 8 кл, ТНУЧ, Кызыл-2001ч

     Чогаал-амыдыралдын корунчуу.  Чогаалчы бурузунун чогаалдарында чоннун  амыдыралын коргускен. Ынчаарга, бистин тыва чогаалдарда аас чогаалынын хевирлерин ажыглап,  ажы-толун канчаар кижизидип чораанын база коргускен турар ужурлуг.

    Устунде бадыткалдын чижээнге, чогаалчы Монгуш Чашкымаевич Кууларнын «Шораан» деп тоожузунда тыва улустун аас чогаалынын хевирлерин ажыглап кииргенин шинчилээр деп сорулганы салган бис. Ону чедип алырда, чогаалдын созуглели-биле дорт ажылдап, кичээнгейлиг катап-катап номчуп, ушта бижилгелерни кылып, деннеп, шууштуруп, улуг назылыг улус-биле ужуражып, оларнын тайылбырын удуртулга болдуруп турдувус.

Созуглел кылдыр С.С. Сюрюн-оол, С.Б. Байыр-оол оларнын тургусканы ортумак школанын 8-ки клазынга тыва чогаал номунда Ч.Ч. Кууларнын «Шораан» деп тоожузундан эгелернин созуглелин ажыгладывыс Ажылывыста Ч.Ч. Кууларнын «Шораан» деп чогаалында аас чогаалынын  дараазында хевирлери : улегер домактар, чалгынныг состер, тоогу, тоолчургу чугаалар, улустун ырларын, кожамыктар, чалбарыглар, йорээл состер; бодалгалыг тывызыктарны  киирип турарын тодарадып, дараазында туннелдерни кылырын кызыттывыс.

Бо кылдынган ажыл оореникчилерге, дыл, чогаал башкыларынга, ада-иеге кижизидилге талазы-биле даяныр дузаламчы болуп болур.

Ниитизи-биле аас чогаалынын тос ангы хевирлерин: улегер домактар, чалгынныг состер, тоогу, тоолчургу чугаалар, улустун ырларын, кожамыктар, чалбарыглар, йорээл состер; бодалгалыг тывызыктарны чогаалчынын тоожуда ажыглап, кииргенин шинчилеп кордувус.

1.1.Улегер домактарны, чалгынныг состерни ажыглааны;

    Тоожунун утказын чогаалда ажыглаттынган улегер домактар-биле илередип болур. «Шораанны» кичээнгейлиг номчаан кижи ону тодарадып болур.

«Суг корбейн, идиин ужулба» (арын 125, 10-гу абзац);

«Човаланны чугле оорушку дуй базар» (арын 127, 7-ги абзац);

«Сутке кан кадырып болбас, сугга канны кадырар» (арын 127, 7-ги абзац);

«Чуу-даа чуве бодунун чаяалгазы-биле болур» (арын 127, 7-ги абзац);

 «Салым кончуг. Чашты безин чагыра бээр» (арын 129, 5-ки абзац);

«Эр кижинин олчазы эргин артаарга-ла» (арын 131, 4-ку абзац);

 «Кулаан караан болгай аан,оглум, чонун чоорганын болгай аан (арын 134, 3-ку абзац);

 «Салымга кижи чагыртыр бе?» (арын 134, 3-ку абзац);

«Карангыны эртем-биле тиилеп боор» (арын 142, 3-ку абзац);

«Амыдыралдын оорушкузу черле ындыг, манаваанда хенертен  кээр» (арын 138, 10-гу абзац);

«Даай коргенде, чээн омак”(арын 138, 9-ку абзац);

 «Эр кижи куш-ажыл кылырга – моге-шыырак болур» ( арын 149, 5-ки абзац);

 «Дириг чораан назынында динмиттиг-ле чорбас бе»( арын 154, 1-ги абзац);

«Кижи толу каяа-даа чоруур, куш толу каяа-даа ужар» )арын 11-ги абзац);

«Аскак кижинин чанынга саа базар, селби кижинин чанынга караан базып алгаш чугаалаар»(арын 161, 1-ги абзац;.

«Кол-ла чуве-кижинин мага-бодунун четпезинде эвес, хамык ужур угаан-бодал культуразында болгаш мозу-шынарында-дыр» »(арын 146, 9-ку абзац);

«Тура-сорукту чугле куш-ажыл-биле чедип ап болур»(арын 146, 9-ку абзац);

«Эр кижи сураанынга албан чедер»( арын 155, 1-ги абзац);

Улегер домактар, чалгынныг состер бичии-даа, улуг-даа кижилерни бодандырар, кижизидер, эпчоксундуруптар, чамдыкта хей-аът киирип, чалгыннандырар.

5. Тоогу, тоолчургу чугааларны кииргени;

         Чогаалда Шорааннын дунеки Чингенин бойдузунга таалап, сагыш ханып олурарын «Сыгырга дугайында» тоол илередип турар (арын 1349 абзац). «Дембилдей дугайында тоогу чугаа»( арын 143 8-ки абзац) Шорааннын медерелинге чаа ажыдыышкын болуп,оон мунгаш, чажыт амыдыралынга булургей-даа болза чырыкты тургускан. Бойдустун боду буткен тураскаалдыг черлери- Эдер-Куй болгаш Агар-Элезин оолга база бир солун ажыдыышкын болган. Шораан оон соонда хоомейнин тывылган тоогузун болгаш элезин-биле холбашкан бойдустун халавын Сандак ирейнин тоолчургу чугааларынын дузазы-биле билип алган. «Агар-Элезинге аза бойлаар» деп, «Тоол шагда чангыс борбак урезин будун ортемчейни чемгерген» дугайында,  «Товут чуртунда сам ойнаан койгулар ышкаш элезинге бирде коступ, бирде хомдуне бээр кижи баштарын» билип алыр.Бо тоолчургу, тоогу чугаалар «торээн черинге кижи  хумагалыг болур» деп ооредип турар.

6. Улустун ырларын, кожамыктарны кииргени;

      Чогаалда коску черни улустун ырлары, кожамыктар ээлеп турар. Олар чогаалдын маадырларынын бууккан, кудараан, хомудаан сеткилин тода коргузуп турар.

Оглунун чырык черде чараш чувелернин он-чузунун, оон ону ботт-боттарынга бугу назыда деннеп чарашсынып коруп шыдавазын бодап келгеш, Шорааннын адазы Багыр тыва шимени улуг улус аразынга четтирипкеш, ырынын-дузазы-биле  сеткилин ажыдып олурар:     Салымынга кызагдатканы-биле хомудаан, хараадаан сеткилин Шораан база-ла ырынын дузазы-биле хозадып ап чоруур:

    Чогаалда маадырлар чанчылын, ёзулалдарын сагып, оран-тандызынга чалбарып, аныяк оскенни чагып-сургап турарлар.

Чижээ: «Танды кежии сартыктыг»;

«Шевер кижинин холун черле актаар»;

«Эр кижи ыглап болбас»;

«Чаа барган черге чем чажар»;

1.5. Бодалгалыг тывызыктарны кииргени;

        Тывызыктар – уругларнын сагынгыр-тывынгыр чоруун сайзырадыр. Бодалгалыг тывызыктар уругларнын боданыышкынын сайзырадыр. Бо чогаалда Шорааннын даайы Сотпа дунмазынга бодалгалыг тывызыктарны салып,чаа чуулдерге  ооредип турар. Шораан черле баштак, тывынгыр болгаш даайын удур тулдура бээр. Караа козулбес оол долгандыр турар чувелерни, болуушкуннарны чоок кижилеринин шак ындыг сагыш салыышкыны-биле медереп билип,  ажыдыышкыннарны хун-буру кылып турар

                                    Туннел:

     Ырылар, улегер домактар, чалгынныг состер, тоогу, тоолчургу чугаалар чогаалдын маадырларынын сагыш-сеткилинин байдалын шын, четче илередиринге улуг дузаны чедирген: олар уян,кээргээчел, дузааргак сеткилдиг, торээн черинге, оон байлаанга камныг, бойдузун сеткилинин ханызындан чарашсынып, унелеп коруп турар кижилер кылдыр бижиттинген. Аас чогаалынын хевирлерин  ажыглааны-чогаалды  катаптаттынмас чараш уткалыг болдуруп, чогаалдын дылын улам онзагай , чечен-мерген кылып турар

 «Шораан» деп чогаал – аас чогаалынын байлак шыгжамыры.