Эссе «Минии уншаһан Сэнгын Эрдэниин бэшэһэн ном»

Эссе  

«Минии уншаһан Сэнгын Эрдэниин бэшэһэн ном»

    Бидэ, залуу үе,  буряад-монгол арадайнгаа хэлэ бэшэг, түүхэ, соёл, ёһо заншал, бэлигтэй уран зохёолшодойнгоо  бэшэһэн зохёолнуудые мэдэхэ, уншаха, шэнжэлхэ ёһотойбди. Юундэб гэхэдэ, эдэ уран зохёолшоднай хадаа бидэндэ арад зондоо зорюулна ха юм.   Хүнэй наһанай ходорон үнгэрөөшье һаань, тэдэнэй хэһэн хэрэгые, ажаһууһан он жэлнүүдые мартажа яагаад бололтойб даа…Монголой гайхамшагта бэлигтэй буряад яһанай  уран зохёолшон,  Монголой гүрэнэй шангай лауреат Сэнгын Эрдэнэ хүндэтэй дээгүүр һуури эзэлхэл ёһоороо эзэлнэ. Нэн түрүүн Сэнгын Эрдэнэтэй танилсахадаа, тэрэнэй «Хойто наһандаа уулзахабди»    гэжэ роман һонирхон уншажа, нютагһаамнай  гараһан иимэ бэлигтэй уран зохёолшон бии юм байна гээд ойлгожо абаһан байнаб.  Россин габьяата артист, Буряадай арадай артист, Россин Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн Доржо Сультимов Сэнгын Эрдэниин  «Хойто наһандаа уулзахабди»  гэжэ романайнь удхаар найруулагдаһан зүжэгөө Улаан-Үдын ба  Улаан Баатарай театрнуудай тайзан дээрэ табиһан байна.

       Энэ зохёолшын романай гол удха дээрэ тогтобол,  зохёолой гол дүрэнүүд Цэвэлма Сонров хоёр энэ үйлын тамые дабажа, түбэһэн хүнэй дабашагүй зоболон, бэрхэшээлнүүдтэй ушарнад.   Мянга юһэн зуун гушаад гара оной байдал: хамалган,  хашалган,  хардалга,  гүрдэлгын үе сагта амидаржа ябаһан буряад басаган Цэвэлма монгол хүбүүн Сонров хоёрой нангин хайра дуран бэе бэедээ аргагүй гүнзэгы сэдьхэлэй харилсаатай болоод байһан үедэ дотоодые хамгаалгын яаманай түлөөлэгшэ Яндаг хоорондонь оролсожо, энэ хоёр залуушуулай гүнзэгы мэдэрэлые эмдэжэ хаяха һэдэлгэ гаргана. Сонров Цэвэлма хоёр хуби заяанайнгаа түлөө тэмсэбэшье хатуу сагые дабажа гараха аза заяагүй байһан хохи юм гү, эсэстээ хойто наһандаа уулзахабди гэһэн найдалтай Сонров түрмэ шороной оёорто ами наһанһаа хахасана. Урин дулаахан шарайтай, һайхан сэдьхэлтэй буряад яһанай басаган Цэвэлма амиды бэе дээрээ тамын зоболон үзэжэ, һүүлэй һүүлдэ ухаагаа һамууржа төөринэ.  Cэнгын Эрдэнэ энэ хоёр залуу нүхэдэй уйдхар гашуудалаар дүүрэн хуби заяан  түмэр нюдаргатай түрэ засагай түлөөлэгшэдэй хатуу, шэрүүн абари ааша уншагшын сэдьхэл доһолгожо шадана.

       Уран зохёолшын зохёохы маягай гол хадаа   бодото амидарал дээрэһээ үндэһэтэй үнэн сэхэ зураг болоно ха юм. Сэнгын Эрдэниин зохёолнуудынь  дотор удхаараа , хэлэ бэшэгээрээ, түхэл маягайнгаа хурса хэлбэреэр гансата анхарал татан, уран зохёолшын үндэр шадабариие бэлигые тодорхойгоор гэршэлнэ.

Иихэдээ үе сагай тон гол һудал барижа, энээнһээ уламжалан хүнэй образ харуулха шадабари Сэнгын Эрдэниин бэлигэй ялас гэмэ хажуунь болоно гээшэ. Үшөө нэгэ онсо тэмдэглэмээр зүйл бии. Тэрэ юун болоноб гэхэдэ, уран зохёолшын зохёолнууд өөр өөрынхеэрээ ойлгогдодогшье һаа юугээрээшьеб адлинууд.  Юундэ? Юундэб гэхэдэ, геройнуудынь үнэхөөрөө жаргалтай зон ха юм.

  Тиимэһээ жаргалтай зон юугээрээшье адли байдаг гэһэн һанамжа зүб ха. Тэрэл зуура Сэнгын Эрдэниин эдэ геройнууд тоһон соо умбажа торгон дээрэ хүльбэржэ ябаһан зон бэшэ юм.  Тэдэнэрэй жаргал бүри үргэн ехэ юумэндэ түшэглэнэ. Иихэдээ дүүрэн хүсөөрөө ажабайдалдаа нүлөөлдэг тэнгэриһээ бууһан жаргал хүлеэгээд һуудаггүй зон уран зохёолшын онсо анхарал татана бшуу. Саашадаа ажабайдалай һайн тээшээ хубилхадань жаргал тухай ойлгосо мүн лэ хубилаа юм бэзэ. Зүгөөр уран зохёолшын онсо шадабаринь юун болоноб гэхэдэ, эдэ бүгэдын бүхы дээрэнь согсолхо ямар нэгэ хүнэй образоор дамжуулан үнэншэмэ тодорхойгоор зураглан харуулха хэрэг болоно гээшэ. Иигэжэ уран зохёолшын бэлиг шадабариин үшөө нэгэ хажуу болохо юумэн тухай хэлэхээр. Тэрэ хадаа юумые үйлэ хэрэгые бүхы дээрэнь яб байса ойлгон хаража, согсолжо, шэнжэлжэ тэгшэрүүлэн, бүридхэжэ уран зохёол соогоо удхалан харуулха шадабари мүн. Тиигэхэ зуураа ушар бүхэндэ онсо таараһан уран һайханай хэрэгсэлнүүдые шэлэн ололго бэлигэйнь баһал шухала хажуу бшуу.

Сэнгын Эрдэниин зохёол соо эхэнэр хүнэй нангин һайхан образууд намда онсо һайшаагдана гээ һаа багаханьшье алдуу гарагүй. Ажабайдалай бүхы сохилтонуудые эрэлхэг зорилготойгоор бата найдамтайгаар дабадаг, ажалша бэрхэ, инаг дуранда үнэн сэхэ, налгай уриханууд эхэнэрнүүдтэй тус зохёол соо ушарнабди.

Тэдэнэр бултадаа баһал ондо ондоонууд юм. Хуби заяануудыньшье адли бэшэ. Зүгөөр тэдэнэрэй үнэн сэхэ байһаниинь бултыень нэгэдүүлнэ.  Хүбүүн эхэ хоёрой хахасалга  уншагшадай зүрхэ сэдьхэл хүдэлгэмөөр ушар үзэгдэнэ. Ямаршгүй һайн ябажа байһан аад, гэб гэнтэ эжыгүй болохо гээшэ хайшаа удхатай юм. Үнгэтэ сэнхир дэлхэй дээрэ эгээл һайхан үгэ «Эхэ». Хүн бүхэнэй сэдьхэл зүрхэн соо эгээл үнэтэй хэрэгтэй хүн гээшэл даа. «Эхын жаргал үхибүүдтээ» гэдэг ха юм.

Эгээл эндэ эхынгээ хормойн саана орожо үхибүүн бүхэн дэлхэйн үзэгдэлнүүдтэй үйлэнүүдтэй танилсан һонирхон үндыдэг гээшэ. Эхын шанаһан шэмэтэй һүтэй сайһаа,  дулаахан үгэнүүдһээ эршэ зориг юумэн дэлхэй дээрэ үгы ха юм даа. Эжы гээшэ хүнэй наһанда ори гансахан байдаг. Имагтал эгээл хайратай, эльгэ зүрхэндэ эгээл дүтын хүн хадаа үри бэеынгээ хуби заяанай одо мүшэн болоно. Эжын байбал үри бэедэ бэшэ юуншье хэрэггүй шэнги сэдьхэл соо хододоо баяртай жаргалтай байдаг. Түрэһэн эжыһээ үнэтэй юумэ алтан дэлхэй дээрэ олохогүйш.

Халаг даа, хогоосон энэ дэлхэй дээрэ мүнхэ бэшэ наһатай Базар хүбүүнэй эхын дулаахан энхэрэл үшөө үзөөдүй нарай нялха хоёрой эхэ, юртэмсын жама ёһоор халуун аминтаяа хахасадагынь харамтай. Хайрата эльгэ нимгэн эхэеэ алдаһан уйдхар гашуудал- эдэ хоёрой хуби заяан юм гү, али юртэмсын табисуур юм гү, мэдэхын аргагүй.

Юрэнхы дээрээшье уран зохёолшын хүнэй образ тон шадамараар зурагладаг байһаниие дахинаа тэмдэглэе. Юуб гэхэдэ, уран зохёол соо ажабайдал зураглахадаа, хүнөөр дамжуулан лэ үнэншэмэ сэхээр энэ зорилгодоо хүрэжэ шадаха байһаниинь  эли бшуу. Хүнэй гадаада түхэлые,  досоохи  байдалые тон зүбөөр нарин нягтаар харуулха уран зохёолшын шадабари, тэрэнэй бэшэһэн зохёолнууд соо яһала харагдана. Үшөө нэгэ зохёолой һайн хүсэ ехэтэй тала гэхэдэ, авторай бодомжолгонууд геройнуудай доторой үгүүлэлнүүд болоно. Эндэ автор өөрынгөө хараа бодолнуудтай һанаа сэдьхэлыень зобоожо, хүлгөөжэ ябаһан мэдэрэлнүүдтэйгээ уншагшадтаяа хубаалдана. Эдэ бодомжолнууд философско гүн ухаанай шэнжэтэй гэжэ тэмдэглэхээр. Сэнгын Эрдэниинь зохёол бүхы дээрээ һайн гүнзэгы  удхатай, ульгам баян хэлэтэй. Автор үшөө тиихэдэ буряад арадай бодото байдал һайнаар зураглана. Сэнгын Эрдэнэ хадаа нэгэ гүн ухаанай шугамай шэглэлтэй зохёолшон гээшэ. Арад зоной амгалан байдал, ажал хүдэлмэриин дүршэл үнэн үгын хүсэл гээд   олон үзэгдэлнүүдые гүн ухаагаар үндэһэлэн ойлгуулна. Сэнгын Эрдэниин энэ зохёол алиш талаараа жэншэдгүй һайн. Зохёол доторхи арадай шэнжэ, үнэн үйлэ хэрэг –  булта нягта холбоотойгоор гаргагданхай. Бүхы номынь гунигтай, удха түгэлдэр, хүнэй сэдьхэл бодолые, гуниг уйдхарые, шэнэ һэрюухэн һэбшээндэ таашаан абтаһые, ажабайдалай богоһо буряад басаганай яажа алхаһые харуулһан энэ зохёол хадаа буряад монгол  уран зохёолой ехэхэн амжалта болоно. Ёһотой буряад эхэнэрэй дүрые үнэн зүбөөр, али бүхы талаһаань зураглан харуулха  гэһэн һэдэлгэеэ автор дүүргэжэ шадаа  гэжэ сэхэ хэлэлтэй. Тиимэһээ Сэнгын Эрдэниин зохёол уншаад байхадаа, бурханай үршөөһэн ялас гэмэ талаан бэлигтэй, саанаһаа заяагдаһан, зэлэ татаһан өөрын гуурһатай уран зохёолшын бүтээлнүүд, минии сэдьхэл зүрхэ хүдэлгөө, саашадаа улам зохёолнуудыень уншажа ажаглахаб гэжэ найданаб.  Яагаашье һаа монголой гайхамшагта бэлигтэй уран зохёолшо Сэнгын Эрдэниин нэрэ мүнхэ. Зохёолнуудынь мүнхэ замаа олоо,  арад зонойнгоо ухаан бодол,  зүрхэ сэдьхэл соо уурхайлан һуурияа оложо, һайн һайханай үрэһэ тарина.

Үнгын олон  сэсэгүүд соо

Уян жэргэмэл дууряанал.

Үнэндэ этигээрэй

Үй хэрэгшни мүнхэл…

Сэнгын Эрдэнэ «Хойто наһандаа уулзахабди»

Эхын үридэёо хахасалга…

       Тэрэл сагай ажа амидарал…

     Базар хүбүүнэй Балжын голһоо алдын шэнээн загаһа хадхажа баряад, гэртээ ерэхэдэнь, эжынь нарайлхаяа үбдэжэ байба. Эжынгээ хүнгэрхэ сагай тулажа ерэһые хүбүүн мэдэхэ байгаа. Үглөө мүнөө болоо гэжэ хүгшэн эжынь хэлэдэг һэн. Гэнтэ гэртэһээнь уай-уай гэһэн шарьяа шанга абяанай гарахые хүбүүн газаагаа байгаад, ехэтэ гайхан, ангайтараа шагнаба. Уайг-уайг гэһэн орилоон бэлээр болихо янзагүй.. Яаһан ууртай ямар сортоотой амитан түрөө юм! Хүбүүн лэ байһай даа, хүбүүн лэ байһай!-гэжэ Базар аман соогоо дуугарба. Гэхэтэй хамта шарьяа нариихан абяанай дуулдахада хүбүүн бэшэ, басаган гээшэ ха гэжэ бодоно. Тиигэжэ байтар эжынь гэнтэ утаар ёолон гэншэхэ абяан дуулдаба. Голоо таһалуулжа байһан амитан лэ иигэжэ ёолодог ёһотой гэжэ Базар һанаад, жэхыжэ абаба.

   «Эжымни… эжымни.. гэжэ Базар зосоогоо дабтан, ямар нэгэн аюул оһолые зүгнөөгүйшье һаань, нюдыень өөрын эрхэгүй нулимса бүрхөөнэ. Эжымни яажа байна гээшэб? –гэжэ һанаагаа зобон, гэртээ гүйн орожо, эжыгээ хараад, арай шамай орилжорхин алдаба. Саһан шэнги сагаан шарайтай эжынь амилнаш юм гү, үгы гү мэдэхын аргагүй  нюдөө аняад хэбтэбэ.Эжынь хажууһаа хүйтэ дааһан шэнги болоно.

  «Эжымни юундэ дуугарнагүй гээшэб?

   Хүн амитан барандаа үхэшэһэн шэнги яагаа шэмээгүйб? Эжымнил бү үхэһэй даа…» -гэжэ Базар бодоно.

       Эжынь һэрюунш һынь, бэшэш һынь мэдэгдэнэгүй. «Эжымни нюдэеэ нээһээ даа, дуугарһай даа-гэжэ зосоогоо сэдьхэн дээрэһээнь тонгойбо. Юрэдөө эжыһээнь зааханьшье элшэ гэрэл сасархаа болиһон мэтэ байба. «Эжымни нюдөө нээһээ даа».

         Базар эжынгээ һанжаһан гарые дээшэнь болгоходонь, тэрэнь хүйтэн байба. Эжынь иигээд амияа хуряахань гү, али хүнэй хэлсэдэг тэрэ үхэл гэгшэнь дан болоод орхихогүй гү? Эжыгүй болохо гээшэдэ этигэхын аргагүй байба. Базар эжынгээ гарые сээжэдээ няагаад, дулаасуулха һанаатай хоёр альгаараа адхаад байна. «Эжымни һэрииш даа, хүбүүншни гарышни дулаасуулжа байнаб, һэрииш даа, эжымни».

      Эжынь нюдэеэ аргаханаар нээбэ. Гэрэлээ унтаршаһан нюдөөр хүбүүгээ удаан хараба. Мүнөөхи саарһан шэнги нимгэхэн зубхи дороһоонь нэгэ булангиртай дуһал монсогонон гаража, хасар дээгүүрнь унаба. Базар тэрэ ганса монсогор дуһалыень гарайнгаа араар аршаба. Эжынь уралаа долёогоод, ута гэгшээр амяа абаба. Сээжэеэ түлхылгэн байжа ехэл хүсэ гарган түбэнгеэ шэшэрүүлэн амисхаалба. Үритэйгээ хахасахынгаа урда тээ һүүлшынгээ хүсые шабхажа байһыень хүбүүниинь яажа мэдэхэб даа. Эжынь нюдөө ехээр хараад, уралаа арайхан хүдэлгэжэ, һулаханаар абяа гаража:

   -Хүбүүмни … шимни эжыдэ… эжын хүбүүн бү зобоорой… бү айгаарай … аба … абышни хүлеэжэ холо ябаа… абын һайн хүбүүн болоорой… эжышни ябабаб… дүүгээ абатаяа та хоёрни нялхаяа… яахаяа өөһэдөө мэдээрэйгты… эжынь азагүй… таанартайгаа… гомдолгүй… абадаа хэлээрэй… хүбүүмни золтой ябаарай.. хүнэй доро бү ороорой… һайн ябаарай… намда гомдол байхагүй… амиды ябаа һаа… таанартаа…

    Базар эжынгээ сээжэдэ нюураа няагаад, һугшаршаба. Эжымни мордожо байна гэжэ ухаандаа оруулаагүйшье һаа, ямар нэгэн аймшагтай юумэн боложо байна гэжэ зүнгөөрөө мэдэжэл байгаа һэн. Эжынь һүүлшынгээ үгэ хэлэжэ байна бэшэ гү? Эжы… Эжымни! Эжы!