ТАТАР ТЕЛЕ ДӘРЕСЛӘРЕНДӘ ТӘРҖЕМӘ ИТҮ ҮЗЕНЧӘЛЕКЛӘРЕ

ТАТАР ТЕЛЕ ДӘРЕСЛӘРЕНДӘ ТӘРҖЕМӘ ИТҮ ҮЗЕНЧӘЛЕКЛӘРЕ

Баландина А.С.
Баулы районы

Поповка гомумбелем  мәктәбе
Фәнни җитәкче: Габсабирова Р.К.
                           

Минем исемем-Анастасия. Мин рус гаиләсендә тудым. Туган телем – рус теле. Үз телемне мин бик яратам, ихтирам итәм. Туган тел – Ватан, туган җир, ата-ана сүзләре белән бер үк дәрәҗәдә тора торган бөек, изге һәм барыбыз өчен дә кадерле сүз. Туган телдә халыкның милли психологиясе, характеры, фикерләү һәм иҗат итү үзенчәлекләре ачыла, тарихы һәм мәдәнияты чагылыш таба. Үз телеңне яхшы белү, аны саклау, үстерергә омтылу – милли рухлы һәр кешенең изге бурычы. Мин бөек Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Маяковский теле белән горурланам, телгә булган мәхәббәтем көннән-көн көчәя, аның белән кызыксынуым арта.

1990нчы елның 30нчы августында Татарстанның мөстәкыйльлеге турында Декларация кабул ителә. Декларация нигезендә рус һәм татар телләре тигез хокуклы дәүләт телләре булып санала. Ә мин Татарстан Республикасында яшим. Димәк, татар теле дә минем өчен бик якын һәм кадерле. Өйдә без татарча аралашмыйбыз, тик мин балалар бакчасында татар кызлары, малайлар белән аралаштым, мәктәптә дә татар милләтеннән дусларым бар . Бу сөйләм миңа кечкенәдән үк үз телем кебек якын, аңлаешлы. Мин татарча җырларны да тыңларга яратам. Алар гаҗәеп моңлы һәм үзенчәлекле. Бу матур телне яхшы белүемдә укытучымның да өлеше зур. Ул миндә татар теленә кызыксыну уятты һәм телне яраттыра алды.Бүгенге көндә нәтиҗәләрем дә бар.

Минем уйлавымча,  телләр белү – зур  байлык. Фән дөньясына керергә омтылган кеше халыкара 14 телнең кимендә икесен бик яхшы белергә тиеш дип уйлыйм мин. Бер генә тел аркылы өйрәнеп бер фәнне дә төгәл итеп үзләштереп булмый. Шуның өчен без үз телебезне үзәккә куеп, шуның нигезендә башка телләрне дә өйрәнергә тиешбез. Тәҗрибә күрсәткәнчә, кеше   нихәтле күбрәк тел белсә, шулхәтле күбрәк белем алырлык сәләткә ирешә. Юкка гына халыкта “Бер тел – бер ачкыч, ике тел – ике ачкыч”, “Телләр белгән илләр гизгән”, “Телләр белгән ил ачар” кебек мәкальләр барлыкка килмәгән.  

          Берничә тел белү, күбрәк мәгълүмат тупларга, күзаллауны арттырырга ярдәм итә. Минем татар телен бик яхшы үзләштерәсем килә, шуңа күрә аңа булган кызыксынуым арта. Татар телен өйрәнүдә миңа бик күп кызыклы очраклар белән очрашырга туры килә. Бу очраклар бигрәк тә тел һәм әдәбият дәресләрендә тәрҗемә итү барышында күренә. Менә бу очракларның берничәсенә тукталып китим.

Һәрбер телнең үзенә генә хас үзенчәлекләре бар. Мәгънәләре буенча тәңгәл туры килгән сүзләр рус һәм татар телләрендә төрле мәгънәгә ия булып торалар. Һәрбер телдә бу сүзләрнең аерым ситуацияләрдә үзләренә генә хас функцияләре бар. Ф.С. Сафиуллина күрсәткәнчә, бер-берсенә якын булган татар һәм башкорт телләрендә дә сүзләрнең мәгънәләре бар очракта да туры килеп бетми. Ә инде рус һәм татар телләрен чагыштырганда, лексик мәгънәләрнең үзенчәлекләре, аерымлыклары тагын да тулырак чагыла. Бер телдәге сүзләрнең мәгънәләрен аңлату өчен башка телдә бик еш кына мәгънәләре бөтенләй башка булган сүзләрне дә кулланырга туры килә.

Мәсәлән: “Разбить” – бу фигыль татар теленә турыдан-туры тәрҗемә иткәндә “вату” дигәнне аңлата: “разбить чашу”- “чынаякны вату”. Ләкин шул ук “разбить” сүзе белән тәңгәл килмәскә дә мөмкин.

Мәсәлән: “разбить землю на участки”- җирне участокларга бүлү, “бүлү” сүзенең бу очракта мәгънәсе – “разделить”.

Разбить палатку – палатка кору.

Разбить сад – бакча өчен урын билгеләү, монда “разбить” – “урын билгеләү” – “назначить место” дигән мәгънәне аңлата.

“Буря разбила лодку” – давыл көймәне җимергән. Бу очракта “разбить” – “җимерү” фигыле белән тәрҗемә ителә, “рушит”, “крушит”.

Разбить врага – дошманны тар-мар итү (разгромить)

Разбит параличом – паралич суккан, бу очракта “разбить” – “сугу” сүзе белән тәрҗемә ителгән (ударить)

“Разбить” фигыле шулай ук татар телендә “өзү”, “кисү” мәгънәсендә дә йөри (порвать, отрезать)

Разбить чьи-то надежды – өметләрен кисү.

“Разбить чьи-то доводы” сүзтезмәсендә “разбить” фигыле “кемнең дә булса дәлилләрен юкка чыгару” мәгънәсендә тәрҗемә ителә. Бу очракта “юкка чыгару” – “уничтожить”, “искоренять” дигән мәгънәләрне аңлата.

Ә хәзер  “чаба” сүзенә күз салыйк.

Мәсәлән: “ат чаба”-“лошадь скачет».

“Кемдер печән чаба” бу җөмләдә “чаба “сүзе “косит” мәгънәсендә кулланыла.

“Кул чаба”-“аплодирует” дип тәрҗемә ителә.

“Чаба үләне”- русчасы: амарант

Ә хәзер фразеологик әйтелмәләргә тукталыйк. Фразеологик әйтелмәнең бер телдән икенче телгә сүзгә-сүз тәрҗемә ителә алмавы, башлыча, аның күп мәгънәлелеге һәм нигезендә ятучы чагыштыруларның үзенчәлекләренә бәйле булуы белән аңлатыла. Мондый очракта, без тәрҗемә ителүче телнең фразеологик әйтелмәсенә туры килә торган параллельләр эзләргә һәм контекстка туры килгәнен файдаланырга тиеш булабыз. Әгәр дә параллель фразеологик әйтелмә табылмаса, шуны аңлатучы сүз яки сүзләр кулланабыз.

Кайбер әйтелмәләр калька юлы белән тәрҗемә ителергә дә мөмкин.

Мәсәлән:

взять себя в руки - үзеңне кулга алу

смотреть сквозь пальцы - бармак аша карау

между двух огней - ике ут арасында

засучив рукава - җиң сызганып

наступать на пятки - үкчәгә басу

море по колено - диңгез тубыктан

Күп кенә очракларда фразеологизмнарның икенче телдә мәгънәләре буенча туры килгән эквивалентлары да яши.

Мәсәлән:

йөзгә бер тулмаган – не хватает винтиков

кирәкле кишер яфрагы – пятое колесо в телеге

комачтай булу- краснеть до корней волос

тормыш кайнап тора – жизнь бьет ключом

кызыл кар яугач -  когда рак на горе свистнет һәм башкалар.

Күргәнебезчә, татар теле рус теле белән чагыштырып өйрәнүдә мондый очраклар безгә бик еш очрый. Алар бездә, рус балаларында, татар теле һәм әдәбияты белән кызыксынуны тагын да арттыра һәм көчәйтә.    

Кулланылган  әдәбият:                                          

1. Әхәтов Г. Х. Татар теленең фразеологик әйтелмәләр сүзлеге, Казан, Татар китап нәшрияты, 1982
2.  Исәнбәт Н..Татар халык мәкальләре. Яр-Чаллы, «Идел-йорт»нәшрияты,2000.-14 бит.
3. Ожегов С.И. и Шведова Н.Ю. Толковый словарь русского языка.Москва,2004.-641 бит
4. Татар теленең аңлатмалы сүзлеге.IIIтом.-Казан:Татарстан китап нәшрияты,1981.-395 бит.
5. Сафиуллина Ф.С. Тел дигән дәрья бар. Казан. Татарстан китап нәшрияты, 1979.- 112 бит.
6. Сафиуллина Ф.С. Татарча-русча фразеологик сүзлек.Казан:Мәгариф ,2001.-144 бит.