Фәнни-тикшеренеү эше «Урман-быуындар байлығы, бергәләп һаҡлайыҡ уны, дуҫтар!»

Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы Муниципаль районы

Ергән ауылы урта дөйөм белем биреү мәктәбе муниципаль дөйөм белем

биреү бюджет учреждениеһы

Баш3орт теле 89м 929би9тен9н

ф9нни-тикшеренеү эше

Тема: «Урман-быуындар байлығы,                       бергәләп һаҡлайыҡ уны, дуҫтар!»

Башҡарыусыһы: 7-се а класы уҡыусыһы

Мөхәмәҙиева Әлфиә

                                             Етәксеһе: башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Хәбибуллина В.А.

Ергән-2015

Йөкмәткеһе:

1.Фәнни-тикшеренеү эшенең маҡсаты.

2. Фәнни-тикшеренеү эшенең актуаллеге.

3. Яҙыусылар өсөн урман — илһам сығанағы.

4. Урмандың файҙаһы.

5. Урмандағы һәр ағас тәбиғәткә үҙенә бер йәм биреп тора. Уларҙың файҙаһы ла төрлөсә:

        5.1. Ҡышҡы урман яланы.

        5.2. Яҙғы урман яланы.

        5.3. Йәйге урман яланы.

        5.4. Көҙгө урман яланы.

6. Урман- ерҙең үпкәһе.

7. Тәбиғәтте һаҡлау-һәр кешенең изге бурысы.

8. Тәбиғәт беҙҙән ярҙам көтә. Үткәрелгән тест һорауҙары анализы.

9. Йомғаҡлау. Тәбиғәтте һаҡлау-бөтә кешенең, кешелектең бурысы.

Ма3сат:

— урмандар2ы4 торошо тура8ында мә1л7м9т бире7; т9би19тте 8а3лау проблемаларын я3тыртыу;

— тирә-й7нде й9шелл9ндере72е4, милли байлы1ыбы22ы — урмандар2ы 8а3лау2ың һәм улар2ы 3арап-тәрбиләп тороу2ы4 мөһимлегенә т5ш5нд5р5ү;                                                                                                 —    һәр у3ыусыла «Урман айлы3тары»нда актив 3атнашыу ынтылышы булдырыу.

     Урманды һа3лау темаһы бөгөнгө көндә күп я3лы һәм актуаль булып тора. Мин ү2емдең фәнни-тикшеренеү эшемдә ошо һорауға яуап бирергә һәм был теманың бөгөгө көндә, урманды һа3һы2 рәүештә күпләп ки6еү заманында, кешеләр2ең аңында тәбиғәтте һа3лау-кешеләр2ең ү22әренең бурысы, урмандың- тәбиғәттең айырылғыһы2 бер өлөшө, ә бе22ең йәшәүебе22ең, киләсәгебе22ең ошо тәбиғәттән тороуын, тәбиғәт менән кешенең бер бөтөн булыуын тағы ла бер тап3ыр и6тәренә төшөрөү.

       Урманды кем генә яратмай икән?! Мо1айын, ундай кеше ю3тыр. Ә ша1ир2ар, я2ыусылар 5с5н урман — илһам сы1ана1ы. Яҙыусыларыбыҙ Но1ман Мусин, Кир9й М9рг9н, Али Карнай, Мостай К9рим, Ж9лил Кейекбаев, !5б9й Д97л9тшин, Ф9рит И69н1олов, Назар Н9жми, Абдлха3 Игебаевтарҙың -урман, т9би19т тура8ында1ы 969р29рен барыбы2 2а бел9бе2 89м урманды бик яратабы2. Уның гүзәллеген, й9мен, матурлы1ын ма3тар1а бере8ен9н-бере8е матур 8ү229р э2л9йбе2.                                                                                                                                         

        Матурлы1ы, т9би19тк9 й9м биреүе 56т5н9 урмандың фай2а8ы ла бик күп. Ул бе2 8улай тор1ан һауаны сафландыра, ту2андан та2арта. Шу1а күрә лә урмандың һауа8ы һәр ва3ыт саф була. Я2 һәм йәй29рен урмандар2а нинд9й генә 3оштар 8айрамай! Дарыу үләндәренең дә бик күбе8е шунда ү69. Башта урман кешеләргә тәмле-тәмле еләктәрен бүләк итә. Артабан б9шм9ксел9р2е ү2ен9 са3ыра.                                                                               

       Урманда1ы һәр а1ас т9би19тк9 ү2ен9 бер й9м биреп тора. Улар2ы4 фай2а8ы ла т5рл5с9. Ми6ал1а б52р9 япра3лы а3 3айынды алайы3. Уның 8ыуы кешелр2е ревматизм ауырыуынан дауалай. Май айында йый1ан япра1ын сәй итеп эсеү бауыр, бөй5р һәм эсәктәргә шифа була. Мунса яратыусылар 2а 3айын1а рәхмәт әйтәләр. Ә уның буй-8ыны нинд9й!                                                                                

       Урман матур 2а, фай2алы ла. Уны 8а3лар1а к9р9к!                                                         Хал3ыбы2 элек-электән т9би19т менән ты1ы2 б9йл9нешт9 й9шәгән, уны хөрмәт иткән.Т9би19тк9 бәйле икәнен һәр са3 и6батлап тор1ан, уның 3ыры6 3анундарына то1ро 3ал1ан.                                                                        

       Я21ы урман яланы.  Я2 8ауа8ы,3ояш нуры,3ар2ы морондары мен9н тишеп сы1ып килг9н т97ге с9ск9л9р-а3,8ары, з94г9р, к7к умырзаялар. *9р бере8е к722е4 яуын алып тора.                                                                                                                                                                                                                                                         

       Йәйге урман яланы. Нинд9й ген9 дарыу 7л9нд9ре 76м9й й9йге урман яланында:к7к м9тр7шк9,8ары м9тр7шк9,анды2, юл япра1ы, к9к7к с9ск98е… ( нинд9й ген9 б5ж9кт9р й7герешм9й. Ег9рле бал 3орттары с9ск9н9н с9ск9г9 3унып шифалы бал йыялар. А1ас т5пт9ренд9 тырыш 3ырмы63алар оя 3ора.

       К52г5 урман яланы. Милл9тебе2 1орурлы1ы-ете тажлы 3урай 7л9не би29й к52г5 урман яланын.                                               

       Ҡыш3ы урман яланы. Сихри 3ыш3ы урман яланы. К5сл5 айыу 3ыш3ылы33а 545нд9 т9р9н йо3о1а тал1ан. Ҡыр тауы3тары сел 89м 3ор2ар 2а 3ар а6тына й9шеренг9н.                                                                                  

       Кө2г5 урманда хал3ыбы2 моң, 8а1ышты күр89, я21ы, йәйгеләре й9ш9реү, й9шлек билд9ләрен а4лат3ан.  Ҡыш3ы урман- серле би29кт9р, 8а3лаусы,я3лаусы билд98е.               

       Имәнлекк9 ту3талайы3. Ҡарт имәндәр 8алма3 3ына шаулай2ар. Ел имән остарына 3а1ыла. Имән - тарихсы ул. Имән - урмандың тарих у3ытыусы8ы, тарихсы, быны8ы-б9х9с8е2! Й7к9, 3айын, миләш,балан - йыр, 929би9т, рәсем у3ытыусылары. Ә бына А1и2ел буй2арында й9шәгән борон1о бабаларыбы2 3айынды изге а1астар2ы4 бере8е итеп 8ана1ан. Ҡара1ай кем? Белм968е4. Ихтимал, ул - физиктыр. 3аты, конкрет, те79л, эмоциялар менән и69пл9шм9й. 

       Урманды ер2е4 7пк98е тип йөртәләр. Кеше урмандан баш3а й9ш9й алмай. Б9шм9кт9р, ел9кт9р, с9тл97ект9р2е; й9нлет9р2е4 итен кеше а2ы3 итеп 3уллана; а1астан йыһаздар, 3а1ы2 я8ай2ар, йорттар, кораблдәр т525й29р; дарыу үләндәрен медицинала фай2аланалар; й9нлект9р2е4 тире8ен9н ө6 кейеме тегәләр. Урман һауа8ын 8улау ү2е бер шифа. Урманда бик матур. Урманда нинд9й ген9 й9нлект9р ю3: тайыштабан айыуы, к5лт91ойро3 т5лк585,7ткер тешле б7ре8е, шеш3ола3 3уяны, эн9ле терпе8е, й7герек боланы, сатраш м5г52л5 мышы8ы...

       Беле7ебе2с9, урман бе2г9 күп н9м9л9р бирә ик9н.Шу1а ла т9би19тте 8а3лау-һәр кешенең изге бурысы ул. Сөнки кешенең тормошо т9би19т менән бәйләнгән. Әгәр кешеләр һауаны, 8ыу2ы а1ыулап, урманды 3оротоп, й9нлект9р2е, 3ош-3орттар2ы 3ырып б5т5р9л9р икән, тимәк, кеше ү2-ү2ен ю3 итә тигән 8ү2. Сөнки у1а й9ш9р 5с5н ерлек 3алмай.

       Кешеләр т9би19тк9 бер ва3ытта ла тейешенс9 8а3 була белм9й29р. Уны 8а3лар1а, уны 3ай1ыртыр1а к9р9клеген бик 8уң а4лай2ар.Шу1а күрә ер29ге тереклектең барлы3 т5р29рен 8а3лау ма3сатында Ҡыҙыл китап булдырыл1ан.

Кешеләргә матурлы3ты,                                                                                                   *ый-хөрмәтте биргән Хо2ай.                                                                                          Тик кешеләр т9би19тк9                                                                                                     Ни49 и1тибар8ы2 былай?                                                                                            С9тл97еге, муйылы, баланы ла –                                                                                                       *анап б5т5р5рл5к түгел...                                                                                                       Кешел9р2е4 т9би19тк9 йырт3ыслы1ын                                                              !9ф7 итә алмай күңел.

А1астар2ы тапай, ки69                                                                                          Й9нлект9р2е атып китә.                                                                                                                   Был 392әрле насарлы3тар,                                                                                     Белм9йем, ним9 менән б5т5р?

       Кеше 17мере буйы т9би19тт9н фай2алана. Т9би19т кешене ашата, эсерә, кейендерә. Т9би19т бе229н яр2ам көтә. Уның матурлы1ы һәм байлы1ы бе22е4 3улда. Үтк9релг9н тест 8орау2ары буйынса 100 у3ыусыны4 15% урманды х9ст9рл97 тура8ында уйлап та 3ара1аны ю3, 50% т9би19тк9 нисек яр2ам итерг9 белм9й29р, 25% урман1а барып 3оштар1а, йәнлектәргә яр2ам ит9л9р, улар1а 3ышын ем ашаталар.Т9би19тте 8а3лау 5с5н бе2 ү2 бурысыбы22ы үтәргә тейешбе2.

       Бе2 89р беребе2 т5рл5 «Урман айлы3тар»ында, «Й9шел патрулдар»2а, «А1ас ултыртыу айлы3тар»ында, «Та1ара3тар», «Ҡоштар2ы4 ояларын ту22ырма1ы2», «Й9нлект9рг9 яр2ам», «Умырзаялар», «Дарыу 7л9нд9ре», «Шишм9л9рг9 та2а 8ыу», «Та2а яр2ар» акцияларында 3атнашыр1а тейешбе2.

Балта, быс3ылар2ан,                                                                                           Р5хс9т8е2 ау мылты3тарынан,                                                           Ян1ындар2ан,                                                                                                                                 Сүп –сар 5й5мд9рен9н,                                                                                                    Урманды 8а3лайы3!                                                                                                              Урман –бе22е4 2ур байлы1ыбы2!

       *72емде Баш3ортостанды4 халы3 я2ыусы Но1ман Мусинды4 87229ре мен9н тамамлар инем: «Т9би19тте 8а3лау-б5т9 кешене4 бурысы. Ошо ма3сатта урмандар2ы и69п8е2 ки6е7, йыл1алар2а 89м к7лд9р29 ау мен9н балы3 тотоу, урмандар2а 3ош-3орт3а 89м кейекк9 8унар ите7 тыйыла. Й9ш а1астар ултыртыу 5с5н саралар к7ре7- кешел9р2е4 бурысы. Бындай эшт9р29 у3ыусылар2ы4 да 3атнашыуы мотла3».      

      Урман, тәбиғәт-быуындар байлығы. (й29ге2, ду6тар, бергәләп т9би19т 8а1ына ба6айы3!

Ҡулланылған ә29би9т:

1. Кир9й М9рг9н «Урманда»

2. Али Карнай «Урманда»

3. Ж9лил Кейекбаев «Айыу ни49 3ойро38о2 3ал1ан?»

4. !9б9й Д97л9тшин «Ҡыш3ы урман»

5. Ф9рит И69н1олов «Урман 8а3сылары»

6. Мостай К9рим «Урманда»                                                                            

 7. Но1ман Мусин «М94гелек урман».