Рассказ "Пайаннын хынызы" (Любовь Сафьяна")

                МБОУ Бутрахтинская СОШ

Карачакова Альбина

ЧООХ

Пайаанның хынызы.

2015 чыл

Петук тапсапча, прай чир усхунча. Кÿн Харағай паары саринаң улуғ тағлар хойнынаң сых килген. Ол прай ибіре чатхан чир ÿстÿн хызамдых öңе сырлаан. Пу аарлығ чирні чылыдып пастаан. Пайаан пызоларны сығарча, харахтарын даа маңат аспаандыр. Че  Пойзым тағны кöр салып, усхун парыбысхан. Нинҷе хати ағаа піди иртен иртöк турып хайынарға килісче, анҷох пу тағ оолахтың хайиин тартча. Полған на сай Пайаан ағаа пиктең пик аптатча. Пу тағзар нинҷе хати кöрзең, анҷа хати ол пасха кöрінер. Пÿÿн ÿс азырлығ тағ ағаа хайдағ-да Ööркі чайааннарның улуғ пизіктері чіли пілдіртче. Наа ла тöреен кÿн сустарында ол иртенгі арчада алтын чіли пызыңнапча. Пірееде Пайаан тағзар тың ÿр кöрзе, аның хараана хайдар улуғ Хан килеске чатчатханға тööй пілдіртче. Че оолах Пойзымға айлығ харааларда иң öкерсінче. Андада аның алнында узун састығ абахай хыс нанында чатчатханға тööй. Аның халын састары прай ибіре чайыл парыбыстыр. Хыс кізі позы хайдағ-да тирең сағыстар сағынча. Арса, ол Пыдырах аалны хайди чобағлардаң хыйыстыр парыбызарға тіп кöр чатча.

 - Хайдағ хайхастығ! Хайдағ сiлiг! – тапсап салған оолах, пызоҷахтарын кöнік парған чолыҷахча, Пойзымның идеенҷе, Пыдырах сууҷахтың хыринзер сÿр парчадып. Анаң олох чолҷа ибзер айланған.

Ибінзер чит килгенде, Пайаанға чиистің хайхастығ чыстары пурнына сабыл килген. Андада ла ол астапчатханын сизінген. Туразар улуғ маңзытта кире хонғанда, стол ÿстÿнде ам на пыс парған, оор пырлапчатхан яблахты паза иртен саалған сÿтті кöр тапхан. Сағынча, амох маңат азыранып алам. Че столга читкелекöк, Мареяның пасха пöліктең пеерінҷек табызы истіле тÿскен.

 - Анаң чуунынып алзаң, сосхаҷахха ла тööйзің.

Пайаан таласпин тасхар чуунарға сых парыбысхан. Ол тусха Марея тöзектерні прай чыы салыбысхан, Аля тасхар хайын килген. Анаң прайзы азыранарға одырғаннар. Азыранчатхан аразында чоох парған.

 - Син ноға іди ÿр пызоларны сÿрдең, Пайаанах?

 - Ол позының Пойзымына майыхханҷа хайхап чöрче, нізе? – хатхырып ала тіпче Аля Мареяға.

 - Эх, син! Таға хайхап чöрчезің, а таңахтарың астапчалар. Харын, Аля оларны азырабысхан. Кöр, аның ÿчÿн тÿс чиріңде таңахтарға хахлатыр чöрерзің.

 - Хайди полам за, пу Пойзым тағыҷаама тың хынчам. Ол ла мині öріндірче. Мин аннаң  пір дее чарыл полбаспынға тööй.

Пайаанах он частығ оолах, іҷезінең паза Мареянаң Аля ікі пиҷезінең хада Пыдырах аалда чуртаан. Пайаанах пабазын пілбиндеече. İҷезі чоохтаан, оолах илееде кічіг туста пабалары хысхызын аңнап парыбысхан паза айланмаан. Аннаңар прай ниме іҷезінің иңніне аар чÿкнең тÿскен, че тун хыстары öзерінең ағаа сала ниик полыбысхан. Хызыҷахтар кічіг туңмаларын кöр салчалар, иб аразында малда хайынчалар. Оларның улуғ нимес тураҷах полған, че кöп мал тударға кÿстенгеннер. İҷелері иртен иртöк тоғысха парыбысса, орай иирде ле айланчатхан. Пайаанахтың хара пасхаҷыл Пойзым таға хыныс полҷаң. Пиҷелері аның ÿчÿн удаа Пайанахты иргісчеңнер.

 - Хайда парбас синің хынызың, а таңахтар астапчалар.

Че ачых-чарых оолах оларға хаҷан даа тарынмаан. Аның істіне уламох öрініс толҷаң, хаҷан Пойзымны аның тіҷеңнер. Андада ол чалбах иде ырсайып одыр салар. Нинҷе ол позын пілче, анҷа пу тағ аны позынзар тартча. Ибде Пайаанахты чідір салзаларох, пілчелер, аны Пойзымның хазыңнары аразында тілирге кирек. Ол мында прай тöңнерні, чолыҷахтарны ойымнарны пілҷең. Мындох ол чазынған, хаҷан аалға сÿрдестіг тылаас читкен - улуғ чаа пасталыбысхан. Чир ÿстÿнде андағ ниме полчатханына киртінмин, хайди кічіг пала хорыхса, іҷезінің идегі алтына кірче, Пайаан ідöк Пойзымның идеенде чазын салған.

1944 чылда Пайаанға позының хынған чирінең чарылызарға киліскен. Он сигіс час толдырып, пасха оолларох чіли Илбек Адалығ чааға хаптырған. Оңдай пар полған полза, ол аныңох алнында чааға пос кöңнінең парыбызарҷых. Аның кÿннең кÿнге чÿрее ачыпчатхан: ыырҷы пістің чарых, часкалығ чирібісті типсепче. Че чазы хоостыра албинчатханнар, анаң іҷезін паза пиҷелерін айастығ полған. Пабазы чох пол парғаннаң олар Пайаанға тыыдынчатханнар.

Чааҷыларны апарҷаң машина Пыдырах аалзар чит килген. Аны Пайааннаң пасха илееде чиит оол хадарған. Оларның кем-де мöңіс турған, кем-де уламох ачых-чарых тудынчатхан. Че прайзының пір ле сағыс полған полар: паза чағыннарынаң тоғазар ни, паза тöреен аалынзар айланар ни? Ÿдесчеткен чон хайди-да прай пір тиңе тымыл парған.

 Пайаанах  позының сöбірезінең анымҷохтасча. Чиит оол позының істіндегі сағыстарын пілдіртпеске полып, чалахай ла кізілерінзер кöрчеткен. İҷезі амыр ла турчадып, Пайаанның холына тыыныбысхан. İҷенің чÿрее нинҷе дее пазынза, улуғ сыытнаң сых килген. Аны исте, чон аразында анда-мында ылғас истіл сыххан. İҷезі аны салбин, хысхырған:

 - Пайаанах, позытпаспын сині пір дее чирзер, позытпаспын!

 - Хайран іҷем, мағаа кирек парарға. Прай ыырҷыларны сÿребізерге кирек, чидер оларға пістің чирде хайын чöрерге, я, нанҷылар? - сурған Пайаан машинада одырчатхан чиит ооллардаң.  

 - Я, я. Орта! – ооллар кöдіре кöңніліг ÿндескеннер.

Пайаанның іҷезін кöріп, аны айап парып, машинаа одырғалах ооларның аразынаң пір чиит оол пастыр килген. Ол пöзік сыннығ, сарығ састығ паза öрчіліг от кöк харахтығ полған.

 - Син, іҷең, хорыхпа. Палаңны піс арачылирбыс.

 - Кöрзең, іҷем, хайдағ маңат кізілернең хада парчам! Позыдыбыс мині, мин сағаа сöс пирчем, айланарбын, - теен іҷезіне Пайаан.

Ол іҷезінең паза пиҷелерінең  анымҷохтазып, машиназар одырған. Машина тибірепче, аннаң хада пу чииттернің чуртастарында пілдізі чох ниме чағдап сыххан. Пайаан кöзенексер ле пахлапча, позының Пойзым тағынаң анымҷохтасча. Харанға харах частары ахча.

 - Кöрізербіс пе паза, тағыҷаам? - ағырин сыбыранған Пайаан.

Ағбан городха читкенде, оларны поездке одыртыбысханнар. Поезд чааҷыларны хайдар-да ырах апарчатхан. Нимее удур? Кÿнöрте кöзенек хыринда иртчеткен хоостарны кöре, сағынмассың даа – сағам хайда-да кізілер öлче, кем-де палығлығ чатча, танк аалыҷахтарны типсепче, палалар ылғапча тіп. Аннаңар ам даа чиит чааҷыларға пу хайдағ-да киртізі чох ойын чіли пілдірчеткен. Прайзы махалығ тудынчалар. Вагонда кÿлкі-хатхы истіл парча. Вагонның соонзар кем-де гармоньны ылғатчатхан.

Чолда кöп оолларнаң, иреннернең танысхан. Орыстар аны Сафьян тіп адааннар. Анзына Пайаан тарынмаан, Сафьян ат аның кöңніне кірген. Пу чолда Сафьян  сын нанҷы таап алған. Ол тігі сарығ састығ оол, ады аның Сережа полған. Иирде чааҷылар хайдағ-да чирге чидіп алғаннар, оларны кічіг аалзар ÿс кÿнге ызыбысханнар. Мында оларны сыныхтааннар, кем мылтых тудып оңнапча паза тудызарға пілче. Сафьян харбазарға паза аттарға пілген. Ибде ол удаа аңнап чöрҷең, аны мылтыхнаң чахсы атарға Егор апсах ÿгрет салған. Аннаңар аны паза нинҷе-де ааллардаң килген чааҷыларны ÿгренерге дее ыспааннар, ÿс кÿн пазынаң чааға парарзар тееннер.

Иирде чааҷылар азыранып алып, узирға чадарға тимненгеннер, ікінҷі тöзектең Серёжа  нанҷызының ÿні истілген:

  - Сафьянах, чиис сағаа татхыннығ пілдірген ме?

  - Татхыннығ. Че минің іҷемнің паза пиҷелерімнің иткен чиистері прайзынаң артых. Эх, ам амзап кöрерҷікпін іҷемнің чарба ÿгрезін.

  - М-м. Мин дее позымның ууҷамның татхыннығ талғанын чіп аларҷыхпын. Минің ууҷам хайхастығ кізі. Ол мині чалғысхан кічігдең сығара öскірген. Пілбинчем, хайди іди пол парған, мин аның чалғыс ла чағын кізізі халғам. Паза минің хынызым пар. Оларның ла ÿчÿн пу хорғыстығ чаада хазых халам. А синің хынызың пар ба?

  - Минің хынызым - минің тöреен чирім, - ырсайып нандырған Сафьянах. - Че узу, таңда ирте турарға кирек полар.

  - Син чи хайдар парирзың?

  - Амох килем, пу ибіҷекте мағаа ізіг. Узу.

Сафьян тасхар сыххан. Ибіре харасхы, амыр, пірее ле ибіҷектерде от кöйче. Чиит оолның сағызы тöреен чирінзер учух парыбысхан. İҷем ам даа узубинча полар. Пиҷелерім кÿн тооза майых парып, тадылығ тÿстер кöрчелер, неке. Ол пазын кöдіріп, чылтыстарны кöр сыххан. Тигірдегі чылтыстар пÿÿн хайди-да уғаа пасхаҷыл чарыпчалар. Таң пасха чирдегідеңер бе, таң ниме-де чоохтирға сағынчалар ба.

 - Хайдағ сілігдір! - хайхаан ол.

 - Хайхастығ полбин за, Пайаанах, - öрчіліг нандырған хыс табызы.

Сафьянзар чағын хыс пастыр килген. Аның алнында кÿрең харахтығ, кÿрең састығ, пöзік нимес хыс турыбысхан. Хакас хыс полар пу: хакас тілінең чоохтанча паза омазы хоостыра даа тööй.

 - Син кем полчазың? Хайдаң минің адым пілчезің?

 - Минің адым Пöкла. Мин Ағбан городтаңмын, сині поездте кöр салғам. Адыңны нанҷың чоохтап пирген.

İди олар танызып алғаннар. Чоох-чаах аразында пілінмин дее халғаннар, хайди хараа иртіп парыбысхан. Тöрт частарда Пöкла позының хонығынзар парыбысхан, Сафьян ідöк позының ибіҷегінзер парған. Ол узубаан, Пöкладаңар сағынған.

Пöкла даа узуп полбаан. Ол Сафьянны поездте кöр салып, аның чÿреенде кööленіс тöреен. Сафьян позы осхас кÿрең харахтығ паза састығ пöзік сылағай сыннығ оол полған. İди олар ÿс кÿн тоғасханнар. Пу кÿннернің аразына Сафьянның даа чÿреенде кööленіс оды  тöреен. Ол Пöклаа позының іҷезінеңер, пиҷелерінеңер паза хынған Пойзымынаңар ÿзігі чох чоохтаан. Пöкла аны пір дее чоох ÿспин тыңнаан. Ағаа Сафьяннаңар прай ниме пілерге хынығ пілдірген.

Чааға парҷаң тус читкен. Поезднең уғаа ÿр фронтсар парғаннар. Фронтха читкелек полған, хараа немецтер поездті бомбаларнаң тастап сыхханнар. Нинҷе-де вагонға орта тееп партыр, олар прай ибіре чарыдып кöйчеткеннер.  Вагоннарда кізілер суум-саам тÿзірчелер, кемнің-де ханы ахча, кем-де ағырина сыдабин öстепчеткен, прайзы сығара сегіріп, чағындағы арығларзар чазынарға чÿгÿрчелер. Ыырҷы самолеттары, аны ла хадарған чіли, кізілерні пулеметнаң сÿрізіп атчатханнар. Мында ла сизінгеннер чиит чааҷылар ниме андағ чаа.  Сафьяннаң Сережа, талаан тартып, арығларға пÿдін читкеннер. Командирлер мында чахааннар, мылтыхтар алып, ыырҷы самолеттарын атарға. Пу хараа хакас оолларына чаа чолы пасталған. Хайдағ даа сидік, хорғыстығ нимелерге тоғассалар даа, хакас чирінің палалары  позын матыр кöзіткеннер, пір дее нимедең туртухпас полғаннар. Командирлер Сибирьдең килген чааҷыларны хаҷан даа улуғлаҷаңнар, удаа мирген атығҷылары ÿчÿн паза кöйтік микелер ÿчÿн оларны махтап салчалар. Сережанаң хададаң хада чааласханнар. Пöкла даа ырах парбаан, мындох медсестра полған. İди тоғыс ай ирт парған.

Пірсінде армия, суғ хазында тынанып аларға тимненген. Командирлер прайзына чахағлар пирчеткеннер. Чааҷылар андар-мындар öткін ойлас чöрчелер. Кем-де от хамысча, кем-де одыңа парча, кем-де азырал тимненче. Сафьяннаң Пöкла кип-азахтарын суғ хазынзар чайарға ин парыбысханнар. Мында олар кöк отта чадып, тигірнің тиреңін сыныхтааннар. Пу ікöлең мындағ пос тус киліссöк, піди амыр чуртастаңар сағынып одырыбысчалар. Алнындағы чуртасты пöк сыхчалар.

 - Чаа тоозыл парза, миннең хада Пыдырах аалзар парарзың ма, Пöкла?

 - Парам, синің хайхастығ Пойзымыңа ідок хынам!

 - О, Пöкла, хайди мин сағынчам ағаа, хайди ол тағда пас чöр килерім килче. Килзебіс, тағның пазынзар сығарбыс. «Хынчам сағаа, тöреен чирім! Хынчам сағаа, Пöкла!» хысхырарбын, - хатхырысчалар.

Кинетін Сафьянның харахтарының алнында харасхы пол парған. Харахтарын асханда, прай ниме ибірілчеткен, анда-мында снарядтар чарылчалар, сырайға ізіг чир учухча, кемнер-де хайдар-да чÿгÿрчелер, ибіре прай хара тÿдÿн-ыс, че ағаа прай ниме суғ алтындағы чіли пілдірче, пір дее ниме истілбинче. Паза кöмес оңарылза, Пöкла хыринда сағызы чох чатча. Ыырҷылар бомба тастабыстырлар. Сафьян Пöкланың ÿчÿн хорығыбысхан, арса, палығлығ. Чох, хол-азаа пÿден, сағызын на чідіртір.  Ол хысты паза палығлығ чааҷыны табырах окопсар апар салған. Ыырҷы таппас иде оларны ағастарнаң чаап салған. Пасха чааҷылар хыринда чааласханнар, ол андар хапчығай чÿгÿрген. Ыырҷының чааҷылары кöп полбаан, аннаңар пістіңнер оларны ÿр ниместің не аразына сÿр сыхханнар. Сафьян хылчаңнабысса, немец автомадын Серёжазар улап салтыр. Амох аның нанҷызын ат салар. Ÿр сағынарға тус чох полған. Серёжаның алнына ла турарға маңнанған. Арғызына теңҷең ух Сафьянның кöксін öтіре сапхан, че пістің чааҷы удура ух позыдарға маңнанғанох.  İди олар ыырҷынаң ікöлең тиңе аңдарыл парғаннар.

 - Сафьян! Ниме ит салдың, харындазым?! Ноға мині арачыладың позыңның чуртазыңнаң? Ниме іҷеңе ам чоохтим? – харындазын хуҷахтап ылғапча Сережа. Сафьян харахтарын аспин нандырған.

 - Сережа, пыроланма, мин позым андағ чуртас таллап алғам. Сöбіреме чоохтирзың,  мин тың оларға хынчам.

 Сафьян харахтарын аспаан. Ол хорыххан, пу чарыхты кöрібіссе, аның істіне ачырғас тол парар, пу чир ÿстÿн артызарға хынмас, уламох нанҷызының пыросыныстығ кöрізін кöрерге аар полар.

Аннаңар пос алынҷа чоохтанған:

 - Хайдағ хорғыстығ чаа. Полбазын пу чир ÿстÿнде паза чаалар. Кöрбезін кізілер паза мындағ чобағларны. İҷем, мағаа тарынма - сöзім тут полбаам. Че мин пір дее нименің ÿчÿн хомзынминчам. Мин пу чаада сын нанҷы тапхам паза позымның хынызыма тоғасхам. Хайди идер зе, чуртас піди киліс парған. Хомзынчам пір ле нименің ÿчÿн, тöреен чирімні паза кöр полбаспын. О, минің чирім, тарынма мағаа, хайди мин сағаа хынчам...

Ÿс кÿн пазынаң чаа тоозылған. Сережа ибізінзер айланған, позының харындазын пір дее ундутпаан паза пасхазына ундирға пирбеен. Чонға Пайаанның матыр хылығынаңар кöп чоохтаан. Пöкла, тізең, чоохтасхан чоох хоостыра Сафьянның тöреен чирінзер килген. Мында аның іҷезінең хада чуртирға халған. İҷезі позының оолғын матырға санаан, Пöкланаң хада, кирек полза, ылғап алчалар, хынза, хуҷахтасчалар. Соонаң Пöкладаң артых кізі ағаа чох полған, Пöкла ағаа сыйых иткен - ікінҷі Сафьянах тöреен...