«Хоңһр – хальмг улст хамгин хәәртә баатр» (эссе)

Мадн хөвтә улсвидн. Юңгад гихлә? Доладгч классас авн, «Җаңһрин» эклцәс авн Бумбин орн мана зүркнд ик гидг орман эзлнә. Багшнрин нилчәр сурһульч болһн эн хальмг амн урн үгин зөөрлә таньлдад, бүкл җирһлиннь туршарт чееҗдән хадһлад йовх,- гиҗ би санҗанав.  «Җаңһрин» бөлгүд умшсна хөөн күүнә седкл байсад, бахмҗар  дүүрнә. Чик хот уга болвчн, ээмдән өмсх сән хувцн уга болвчн, күнд көдлмштән даргдад йоввчигн, мана өвкнр иим чик ухан-тоолвран, сәәхн седклән эн дуулвртан орулсмн.

Мини найн нас күрсн ээҗм ода чигн Бумбин орна баатрмудиг күләһәд,- шулмин цаг давхла, цагнь ирхлә, мана маңһс баатрмуд босч ирәд, җирһлтә Бумбин оран өндәлһх,- гиҗ иткнә. Ээҗин келсәр күн болһн биидән болвчигн, күүкдтән чигн сәәхн җирһл дурдад бәәхлә, тиим җирһл ирх гиһәд иткхлә, Деедс Бурхд тиим җирһл өршәдмн.

«Жаңһр» - хальмг улсин келнә билгин нер һарсн нег үүдәврнь.

 «Җаңһр» - хальмг улсин келнә билгин зөөр. Хальмг әмтн «Җаңһртан» йир дурта. Кесг зун җилин туршарт үйәс үйд хадһлад, тодлҗ авад йовсмн. «Җаңһрин» сурһмҗин чинринь келҗ болшго ик. Эн эпост кесг төр хаһлгдҗ гихлә буру болшго: түрүн төрнь – орн-нутган харслһн.

Бумбин орна эзн - Җаңһр. Җаңһрин түшмл болдгнь – баатрмуд. Тедн дунд Җаңһрас даву Арслңгин Арг Улан Хоңһр.

Басңга Мукөвүнәс бичҗ авсн «Җаңһр бийиннь түрүн төрән авсна бөлгт» Җаңһрин эцк Үзң-Мала гидг хан төрин дөрвн хаанла бәәр болад, маңһснрт бәргднә. Хортд: «Эдү дүңгә ик хан үртә-садта боллго бәәх»,- гиһәд, эрк биш үрн-садынь хәәһәд һарцхана. Арвн хойрта Җаңһр һунта Хоңһртаһан уулта һазрт бултцхана. Маңһснр хойр көвүг олад ирцхәнә. Маңхн-Цаһан уулыг эдн дола дәкҗ бүсләд авчкна. Җаңһр эднә өмнәс зөрхәр седҗәхш. Тус уга гинә. Хоңһр болхла: «Эн уулын ора деер үзлций, эвәр орҗ өгхин ормд, эвдрлдий», - гиҗәнә. Юмна түрүнд Хоңһр Җаңһртан зандн модар ширә кеһәд, өөрнь арминь хатхад, иштнь альчур бооһад, орн-нутгин туг кенә. Җаңһран ширә деер залад, Бумбин орна толһач кенә.

-Эн җилин, эн сарин, эн өдр

Эн өндр Маңхн-Цаһан уулын ора деер

Дугтргсн хурдн Зеердтә

Дуут Җаңһр гидг хан болвл!

Дуут Җаңһр нернь

Һурв сааҗ дуудад…

Хоңһр бийинь йөрәһәд, ү-түмн хортнла бәәр бәрлдәд, эврәннь орн-нутган хәрү дәәлҗ авад, далн долан маңһсин хаадудыг Җаңһрин көлднь мөргүләд орулҗ өгсн болдг. Энүнәс авн Бумбин Орна өслт күч авна.

Хөөннь Ээлән Овлан «Арслңгин Арг Улан Хоңһр Догшн Маңна хаанла бәәр бәрлдсн бөлгт» хортн сурсн тавн юмиг Җаңһр өгх болҗ һарна, зуг Хоңһр энүнә үг хәрү цокад, һазрасн өсрҗ босад иигҗ келнә: «Хәр һазрт оч, арһсн, түләнә күн болҗ заргдхин ормд Хар булгин көвәд ааһ цусан асхлцнав».Эн  Җаңһрин нер һуташгоһар һанцхарн дәснлә ноолдхар йовна.

Дәәсн ямаран күчтә болвчигн Хоңһр сүрдҗ әәхш. Хоңһр эврә бийиннь нер хәәхш.  Эн зөргтә, чидлтә, эв-арһта баатр. Хоңһр кергтә болхла Бумбин орна төлә, Җаңһриннь төлә әмән өгхдән чигн әәшго баатр. Богд Җаңһр Хоңһрт йир дурта. Эн Җаңһриг магтад иигҗ келнә:

Хурдн цаһан итлг минь,

Алта дотран

Алтн сәәхн бахн минь,

Нотлад номһрулсн

Һәрдин көвүн минь

…Түрх дәәснд

Төмр җидин үзүр минь,

Түмн хөөнд довтлдг

Түүкә улан чон минь!

Хоңһрин тускар Санл баатр иигҗ келсмн:

Дегц бум җид чичв гиҗ

Һанц көлән дәәвлдг уга болдг.

Хәрүд цергин ард йовдг,

Йовуд цергин өмн йовдг,

Далн негн бум цергин

Өңгвч болдг юмн…

Җаңһрин баатрмуд әмтнд үлгүр-үзмҗ болна, эдн зөргтә, омгта. Тедн дунд мана өвкнр  Хоңһртан йир дурта.

Төрскән харсгч Алдр дәәнд хальмг цергчнр Хоңһран дураһад, зөргтә кевәр дәәснлә ноолдад, Төрскән харсч йовсмн. Одгә цагт «Хоңһрин ачнр» гидг дун бәәнә:

Хоңһрин ачнр, уралан,

Хүрүләд чашкарн чавчий!

Хортна хогинь таслҗ,

Холванднь өшәһән авий!

Хоңһр оньдин бөрвн цагт мтнд үлгүр болҗ йовна.

Бум болв гиҗ

Буцл уга орна.

Түмн болв гиҗ

Түдл уга ордг Хоңһр гидг баатр.

Хоңһр хальмг улст хамгин хәәртә баатр. Хоңһр хальмг әмтнд оньдин дөрвн цагт үлгүр үзмҗ болҗ йовата. Хоңһрла әдл зөргтә баатрмудтаһан Җаңһр дәәсән дарна. Өдгә цагт баһ наста экнр шин һарсн көвүдтән Хоңһр гидг нер өгәд, күүкдән зөргтә болтха, олнд туста болтха, орн нутгтан кергтә күн болтха гиҗ санҗахнь сән йор. Арслңгин Арг Улан Хоңһрла әдл баатрмудта орн-нутгт үкл уга.  

Ик Царңга дундын 1-гч тойгта школ

Районный фестиваль

«Җаңһрин ачнр»

Секция «Эрудит»

«Хоңһр – хальмг улст хамгин хәәртә баатр»

(эссе)

                                      Күцәснь: Ик Царңга дундын

                      1-гч тойгта школын

                        11 классин сурһульч

                                                                     Цернә Даша.

Ик Царң

2011җ.