Эртем шинчилел ажылыныӊ темазы «Маадыр - ие» - Маспык-оол Анай Тюлюшевна

Тыва Республиканыӊ Улуг-Хем кожууннуӊ Муниципалдыг бюджеттен хандырылгалыг өөредилге чери Шагаан-Арыгныӊ дугаары 2 ниити билиг ортумак школазы

Эртем шинчилел ажылыныӊ темазы

«Маадыр - ие» - Маспык-оол Анай Тюлюшевна

Муниципалдыг бюджеттен хандырылгалыг

 өөредилге чери Шагаан-Арыгныӊ дугаары 2

ниити билиг ортумак школазы 11 «в» класс

Очур-оол Олча Олеговна,

 удуртукчузу: тыва дыл, чогаал башкызы

Ажы Чойгана Васильевна.

Шагаан-Арыг- 2014

Киирилде.

Шинчилел ажылыныӊ темазы «Маадыр-ие - Маспык-оол Анай Тюлюшевна», ынчангаш шинчилелдиӊ объектизи маадыр-ие – Маспык-оол Анай Тюлюшевна.    Маадыр-иениӊ допчу намдарын бижиири шинчилел ажылынын предмеди болур.             

Шинчилел материалынга төөгү материалдары, бадыткап турар документилер база фоточуруктар, информаторлардан интервью хамааржыр.

Тывада маадыр-иелерниӊ дугайында каксы статьялар бар. Ынчалза-даа оларда  маадыр–ие кижи бүрүзүнүӊ дугайында тускай тайылбыр шуут чок азы чүгле каксы медеглелдер бар. Ынчангаш Тыва маадыр–иелерни  чедир шинчилевээнинден бо талазы-биле ажыл чорудары чугула болуп турар.

            Тывада маадыр– иелерни каксы бижээн статьяларда чүгле каш ажы-төлдү өстүргеш, кижизиткенин бижип турар, а каяа ажылдап, чүнү канчап чораанын,  өөнүӊ ээзи кымыл дээн хевирлиг айтырыгларга харыылар чок болуп турар. Азы кысказы-биле намдарыныӊ дугайында ажылдар шуут чок деп болур. Ынчангаш бо маадыр-ие – Анай Тюлюшевнаныӊ кыска намдарын шинчилел ажылыныӊ чаа чүүлү кылдыр санап, допчу намдарын тодарадырын оралдашкан бис.

             Шинчилел ажылын бижип тура, Шаалы А.С., Монгуш В.Б. «Кыстыӊ бүдүжү» - Кызыл,2007 деп өөредилге ному, «Ава» 2014чылдыӊ №7, «Тываныӊ херээженннери» 2002 чылдыӊ №2 деп солуннарда статьяларга даянган бис. Ынчангаш олар шинчилел ажылыныӊ теоретиктиг үндезиннери деп санаттынып турар.

Шинчилел ажылыныӊ сорулгазы –  маадыр-ие бистиӊ аравыста чок-даа болза оларныӊ кыска намдарын факты-барымдаага даянып, бадыткап турар документилерин, фоточуруктарын, ажы-төлүнден авазыныӊ дугайында сактыышкыннарны чыып, тургаш тодарадыры.

Сорулгазын чедип алырда, кылыр ажылдар:

1. «Маадыр-ие» деп орденниӊ тывылганыныӊ дугайында төөгүзү-биле таныштырар.
2. Маадыр-ие – Анай Тюлюшевнаныӊ допчу намдарын бадыткап турар документилерин, фоточуруктарын болгаш уругларыныӊ сактыышкыннарын дамчыштыр допчу намдарын тургузуп бижиир.

Практиктиг ужур-дузазы: Бо шинчилел ажылы тыва дыл башкыларынга, өөреникчилерге база тыва дыл болгаш чогаал салбырында өөренип турар студентилерге, дыл талазы-биле сонуургалдыг кижилерге ажыктыг ажыл бооп болур.

Шинчилел ажылыныӊ тургузуу киирилдеден, ийи эгеден, түӊнелден, литература даӊзызындан тургустунган.

I эге. « Маадыр- ие»  деп орденниӊ тывылган  төөгүзү.

Дайын чылдарында (1944ч) хөй-хөй кижилерниӊ амы-тынын дайын алган болгай. Хөй кезии эр хиндиктиг аныяк болгаш ортумак назылыг улус фронтуга чок болуп турган. Чурттуӊ чизези көзүлдүр-ле бада берген. Ооӊ чылдагааны-биле бүдүн делегейниӊ удуртулгазы «Маадыр ие» деп хүндүлүг атты тыпсырыныӊ дугайында  СССР-ниӊ Дээди Совединиӊ Президиуму  бодунуӊ чарлыын 1944 чылдыӊ июль 8-те үндүрген турган.Ол ышкаш Иениӊ алдары деп орденни болгаш  Ие болуру (байдалы) деп медальды киирген турган.

Маадыр-ие деп  атты «дээди чаданыӊ тергиини»кылдыр демдеглеп турган.  Ол атты он болгаш ондан хөй  ажы-төлдү чүгле бодарап чаяаган эвес, а доруктурган, кижизиткен херээжен чонга тыпсып турган. Кажан хеймер төлү бир харлапканда база ол-ла  үеде 9 ажы-төлү дириг турда, маадыр ие деп атты ие кижиге тыпсыр турган. Ол ышкаш хоойлу ёзугаар уругну азырап алган болгаш дайын азы шериг албаныныӊ хүлээлгезин күүседип тура чок болган ажы-төлдү база саннаар турган. Маадыр – ие деп атты тывыскан иелерге «Маадыр - ие» деп орденни болгаш СССР-ниӊ Дээди Совединиӊ Президиумунуӊ грамотазын тыпсыр турган. Ол орденни хөректиӊ солагай талазынга астыр турган.

Бир онзагай солун чүүл  «Маадыр - ие» деп орденниӊ авторун  Ганф Ивасив (Иванович) Александр дээр.

Ол орден бээр үндүр достак, алдын беш адыр артында мөӊгүн херелдер база-ла беш адыр хевирлиг тарай адырлы берген, а төнчүзү алдын беш адырныӊ уштары-биле деӊнежи берген.

«Маадыр- ие» деп орденден аӊгыда, СССР-ге «Иениӊ алдары» деп 3 чадалыг (7, 8, 9 уругларлыг) орденни болгаш «Ие болуру» деп 2 чадалыг (5,6 уругларлыг) медальды шаӊналдар кылдыр  база тыпсып турган.

Маадыр иелерге совет эвилели бүгү талазы-биле чиигелделерни көргүзүп турган. Дузаламчы акшаны, кадыкшылга-дыштанылга черлеринче халас путевкаларны болгаш эӊ-не кол чүүл – чурттаар бажыӊнарны ээлчег чок тыпсып, чөпшээреп  турганнар.

Амгы үеде бо дег чүүлдер шуут чок, харын-даа «Маадыр -ие» деп ат безин чогу хомуданчыг.

Ынчалза-даа 2013 чылдыӊ февральда Күрүнениӊ Думазынче «Маадыр - ие» деп орденни катап тургузарыныӊ дугайында саналды киирген турган. Аӊаа беш болгаш бештен хөй ажы-төлдү төрээш, кижизиткен херээжен чонга тыпсырын демдеглээн. Маадыр – иелерни оода-ла  пенсияже хуусаа бетинде үндүрерин херээжен чоннуӊ хөй кезии дилеп турар. Амдыызында бо саналды депутаттар ам-даа өөренип көрүп турарлар.

 Эӊ баштайгы «Маадыр - ие» деп хүндүлүг атты СССР-ниӊ Дээди Совединиӊ Президиумунуӊ чарлыы-биле 1944 чылдыӊ октябрьныӊ 27-де үндүрген турган. «Маадыр - ие» деп атка төлептиг 14 херээжен чоннуӊ аразындан эӊ-не бир дугаар «Маадыр - ие» деп орденни болгаш эӊ-не бир дугаар СССР-ниӊ Дээди Совединиӊ Президиумунуӊ Грамотазын Москва облазыныӊ Мамонтов деп суурнуӊ чурттакчызы, 12 ажы-төлдү кижизиткен ие - Алексахина Анна Савельевнага 1944 чылдыӊ ноябрьныӊ 1-де Кремльге тывыскан.

Ооӊ 12 уругларыныӊ ону оолдар, ийизи кыстар. Дөртү Ада-чурттуӊ Улуг дайыныӊ үезинде чер-чуртун камгалап, тулчуп тургаш мөчээн.

Шак ындыг Маадыр – иелерниӊ саны Тывавыста база кайы көвей.

Чижек кылдыр бөгүн бис силерге дараазында хүндүлүг атка төлептиг Маспык-оол Анай Тюлюшовна деп иениӊ допчу намдарынын дугайында таныштырарын чөпшээреп көрүӊер.

IIэге. Маадыр-иениӊ допчу намдары.

1. Маадыр-иениӊ өг-бүлези, ажыл-ижи.

Маспык-оол (Чамбал) Анай Тулушевна 1935 чылдыӊ  декабрь 12-де Улуг-Хем  кожууннуӊ Эъжим деп черге малчын өг-бүленин дөрт ажы-төлүнүӊ эн улуг уруу болуп төрүттүнген. Аажок аар-берге үелерниӊ бирээзи - дайын чылдарыныӊ үези турганын билир бис. Чеже-даа берге турган болза, ол Эъжим школазынга 4 классты дооскан. Оон шору апаргаш, Хайыракан суурнун фермазынга ажылдай берген.1952 чылда мал эмчизинге Туран хоорайже бир чылдыӊ курстарынга өөренген. Дооскаш келгеш, Хендергеже ажылдап чорупкан. Аӊаа ажыл-ижин эгелээн болуп турар.

1952-1953 чылдарда дедир-ле бодунуӊ төрээн черинче, Хайыракан совхозунга мал эмчизиниӊ лаборантызы кылдыр ажылдай берген.

1953 чылда Маспык-оол Серээ Ондарович-биле өгленип, амыдыралдын агымынче шыпнып кирипкеннер. Ынчан Серээ Ондарович совхозка чылгычылап ажылдап турган. Ооӊ ажылыныӊ  аайы-биле олар  Алдыы-Шынаага чурттай бергеннер. Ажы-төлүнүӊ саны сес. Бежи уруглар, үжү оолдар. Оларныӊ эӊ улуг уруу 1955чылда, а эӊ хеймер оглу 1975 чылда төрүтүнген. Оларныӊ үжү башкы эртемниг, эӊ улуг уруу Барнаулда демир орук черинде ажылдап турар, бирээзи уруглар садында повар, экономист,  чолаачы, тудугжу болуп турарлар.

2. Маадыр-иениӊ шаӊнал-макталы

Аныяанда ажы-төлү чеже-даа хөй болза, ниити ажылдарга идекпейжи киржир чораан. База бот тывынгыр уран-чүүл көрүлделериниӊ киржикчизи, ырлаарынга,танцылаарынга база тоол ыдарынга ынак чораанын уруглары сактып, чугаалап орарлар. Шак мындыг идепкейжи болганындан аӊгы-аӊгы шаӊналдарга төлептиг чораан. Ол шаӊналдарыныӊ бирээзи 1976 чылдыӊ ноябрь 30-де «Иениӊ алдары» деп орденниӊ 2-ги чадазын  алган турган. Кандыг-бир чылдагаан-биле орден боду кадагалаттынмайн барганы харааданчыг, ынчалза-даа ону бадыткап, шынзыдып турар орденниг номчугажы бар болганы өөрүнчүг.

 Ам оларныӊ уйнуктары 14, а уйнуктарыныӊ уруглары 10.

Хүндүлүг маадыр-иевис-даа, ооӊ өөнүӊ ээзи-даа бистиӊ аравыста ам чок. Чеже-даа аравыста чок болза уруглары, уйнуктары чанында дег чоргаарланып, сактып чугаалап орары солун болган.

3. Маадыр-иениӊ эдилеп чораан эдилелдери

Анай Тулушовнаныӊ эдилеп чораан эдилелдери ам-даа уругларында кадагалаттынып артып калган, олар ам-даа эдилеп чоруурлар. Чижээлээрге, уур, бала, деспилери, аптаралары, ижик-дөжээ дээш оон-даа өскелерин адап болур. Ынчалза-даа ол эдилелдериниӊ аразында бир онзагай төөгүлүг эди биске солун болган.Шаанда херээжээн кижи бүрүзүнге турган дээр болза чазыг эвес деп бодаар бис. Ол болза  даараныр машина. Ол машина дорт ол иеге чедип келбээн, а кунчуузундан келген . Ынчан кунчуузу шыырак кижи чораан, ол машинаны 1940-1941 чылдарда экспедицияга келген орустардан бир инек-биле садып алганын, ол садыглажып турда эдилеп каан турган деп авазыныӊ чугаалап органын Людмила Серээевна деп уруу биске сактып чугаалап берди. Ол машинаныӊ ачызында өөнүӊ ээзинге хол-хаптарны  уругларынга дөмей-дөмей ситец пөс-биле платьелерни даарап берип чораанын уруглары боттарыныӊ фоточуруктарын тудуп алгаш, хүлүмзүрүп чугаалап олурдулар. Ам-даа ол машина эдилелде бар, ону амгы үеде ажы-төлү ажыглап турарлар. Бо маадыр-иениӊ даараныр машиназындан шаандагы эдилелдерниӊ быжыг, шынарлыг чораанын билип ап болур бис.

ТҮҢНЕЛ

Тыва чон шаандан тура ажы-төлге ынак, эриг баарлыг, эвилеӊ-ээлдек болганындан  хөй ажы-төлдүг, өөр-өнер чоннарныӊ бирээзи. Ылангыя, аваларныӊ ынакшылы ажы-төлүнде сиӊниге берген чоруур. Үстүнде чугаалаанывыс ышкаш чурттуӊ удуртукчулары анаа эвес аваларга хүндүлүг «Маадыр-ие» деп атты тыпсып чорааннар.

Бистиӊ шинчилел ажылывыста бижип турарывыс, хүндүлүг Маадыр-иевис ажы-төлүнге, уйнуктарынга ынак, барык шуптузун эртем-билигге чедирип, бут кырынга тургузуп, бодунуӊ ат-алдарын чедип алганы шын-даа, чоргааранчыг-даа.

Литература даӊзызы:

1. Шаалы, А.С., Монгуш, В.Б. Кыстыӊ бүдүжү. - Кызыл,2007. – 107с.
2. «Ава» 2014чылдыӊ №7
3.  «Тываныӊ херээженннери» 2002 чылдыӊ №2
4. http://www.mig.com.ua/news
5. http://vk.com/topic