Чогаадыг. Мээӊ авам.

Муниципалдыг бюджеттен хандырылгалыг өөредилге чери Шагаан-Арыгныӊ дугаары 2 ниити билиг ортумак школазы

Чогаадыг

«Мээӊ авам»

Муниципалдыг бюджеттен хандырылгалыг

өөредилге чери Шагаан-Арыгныӊ дугаары 2

ниити билиг ортумак школазы11 «в» класс,

 Бичиш Начын Анатольевич,

 удуртукчузу: тыва дыл, чогаал башкызы

 Ажы Чойгана Васильевна.

Шагаан-Арыг-2014чыл

Чогаадыг.

Мээӊ авам.

Ава кижини чер кырынга бодарадып, амыдыраар кылдыр чаяап каан…

Ава, эне – бо ийи ханы уткалыг сөстер кижиниң төрүттүнүп, чер кырынга чурттаарынга салым-чолу болурунуң ук дөзү болур. Чер чурттувустуң ады Эне-Сай, Енисей дээрге-ле ава-ие дээн уткалыг . Чаш кижиниң бир дугаар адаар сөзү «авай» болгай.

Ава дугайында чеже-чеже чогаалчылар бижип, эки сөстерни, өөрүп четтиргенин илеретпээн дээр! Ылаңгыя, ие кижиниң эриг чымчак сеткилиниң, ажы-төлүнге ынакшылының, ооң чагыг сөстериниң, ажы-төлүнүң аңаа эгиттинмес өрезиниң дугайында бижип турарлар.

          Аныяк оолдар, уруглар аал-оранындан үнүп, ырак хоорайларже өөренип азы шериг албанын эрттирери-биле аъттангаш, авазының чылыг-чымчак холундан, ооң эргелиг хоюг үнүнден, чемзиг чеминден ырай бергеш, ынчан кээп авазын чоктап, ол дег үнелиг, хүндүткелдиг, эргим кижи чок деп билип каар. А кажан кижи чанынга хүн бүрүде чурттап чорааш, ажы-төлүн өстүрер дээш, ооң кайы хире кызып чоруурун, шупту-ла чүвеге четтигип турарын барык эскербес.

                 Ава – чер кырында эң-не хүндүткелдиг кижилерниң бирээзи. Ава деп сөс чер кырында эң-не үнелиг сөс. Ол сөстү кандыг-даа дылга чугаалаарга, дөмей-ле эргим, чымчак, эң чоок кылдыр дыңналыр. Кижи өөрээнде-даа, кортканда-даа «авай!» дээр.Ава кижиниң ажы-төлүнге ынакшылы кажан-даа эстип төнмес. Аңаа кайы-хире-даа улуг назылыг ажы-төлү ам-даа бичии ышкаш сагындырар. Ава кижи аа сүдү-биле эмзирип, чассыдып , эргеледип өстүрүуп каарга , аңаа төлептиг болуру , ону эгидип , харыылаары бистиң эң-не улуг харыысалгавыс болур ужурлуг.

             Миннип , шору апарганымда-ла  авам ышкаш эргим, чылыг, чоок, кижи чок деп бодаар мен. Доңа-даа бергеш, аштай-даа бергеш чүгле авамны сактыр мен. Мээң авам дээрге меңээ эң-не эргим, эң-не хүндүткелдиг кижим. Авамны мен чылыг хүн дег, чырык ай дег көрүп чор мен. Ие-дээрге аа сүттүң эгези-дир . Авам мени чаяагаштың эртен, кежээ дүнекиниң чайнап турар шолбаны дег карактап, көрүп чоруур. Кижи багай, коргунчуг чүүлге таварышкаш, авазын дүвүретпезин кызыдып, черле бодум ажып эртиптер боор мен деп бодап чорда-ла, дөмей-ле билип каар. Шак ол хамык багайларны чаңгыс бодум чүктезимзе ажырбас деп бодунче тыртып , ажы-төлүн өөрүп чорзун дээш кызып чоруур болгай.

           Авамдан ырай бергеш, ыглаксаам кээр, авамайны сакты бергеш, чассыксаам кээр, алдын холун ,хоюг үнүн чоктаар-дыр мен. «Авам күжүр, кадык бе?» - деп бодум безин човай бээр мен. А кажан авамны көрүп аарымга, өртемчейниң чечектери чазылган дег , сагыш-сеткил ол-ла дораан чырый-ла бээр. Ол хамаан чок улгады берген улустуң ада-иези кызыл-дустай бээрге безин, олар авазының сүмелерин сактып, авазын чоктап олурар боор. Ава кижи төлүнге ол хире уттундурбас болуп артып каар. Ындыг болганда, аас-кежик сөңнеп берген иемни, кымдан артык хүндүлеп, үнелеп, камгалап, карактаар мен. Канчалдыр-даа мактаарымга, үндүр черле сөглеттинмес сөстер бар-дыр. Ажыы-биле чугаалаарга, авамга  деңнепки дег чүве чок-тур. Чүге дизе , авам мени чаяагаштың өстүрүп каан. Ием эвес болза, мен шак бо мындыг кайгамчыктыг өртемчейге турбас боор мен. Ынчангаш кел чыдар авалар хүнүнүң байырлалынга, ынак авамга дараазында одуругларны тураскааттым:

Ава кижи хүн дег чылыг,

Ава кижи ай дег чырык,

Аваларның ынакшылы

Ажы-төлде сиңе берген.

Авамга мээң чассыксаам кээр.

Ала чайгаар сеткил безин чылып келир.    

Ам-даа чүс чыл чурттазын деп,

Алгап-йөрээп күзээр-дир мен.

 «Сен, сен, авай»

Сөзү Юрий Давааныы

Хары черже өөмден ырап чорупкаш-даа,

Хайыралдыг авам сени сактып кээр мен.

Караӊгыда, уйгу келбес дүнелерде,

Карактарга көстүп кээр сен, күжүр авай!

Төлдериӊни доруктуруп өстүрер дээш,

Түрег, човаг, чүнү черле көрбедиӊ дээр.

Кыштыӊ соогун, чайныӊ изиин тоовайн,

Кылыр иштен чалданмаан сен, эргим авай!

Авам сен дег эриг баарлыг, чырык черде

Авалар-ла көвей болгай, ынчалза-даа

Аа сүдүн ээп өскен, эӊ-не эргим,

Авыралдыг кижи чүгле сен, сен, авай!

Чырык черде авам ышкаш сеткили ак,

Чырыткылыг херээжен чон дыка көвей.

Арбын санныг шак кол чоннуӊ аразында

Авыралдыг кижи чүгле сен, сен, авай!