Тыва бижиктиң чогааттынганын Кызыл-Эник Кудажының чогаалдарында көргүскени

Тыва республиканың мунипипалдыг бюджеттиг ниити өөредилге чери

Таңды кожууннуң Балгазын суурнуң ортумак ниити өөредилге школазы

Тываның Россияга каттышканындан бээр 100 чыл болган оюнга тураскааткан «Келир үеже базым» деп эртем-практиктиг конференция  

                Тема:

Тыва бижиктиң чогааттынганын Кызыл-Эник Кудажының чогаалдарында көргүскени

                                                     Кылган: Балгазын ортумак  школазының  

                                                     11 «б» клазының өөреникчизи

                                                     Деспилдей Сайлаш Хереловна

                                                    Удуртукчузу: Балгазын ортумак школазының

                                                     тыва дыл болгаш чогаал башкызы

                                                     Чанзалай Оюмаа Николаевна

Балгазын-2014

Допчузу

Киирилде..............................................................................................................................................3

Кол кезээ

I.1. Тыва бижиктиң төөгүзүнден кол-кол болуушкуннар...............................................................4

I.2. Тыва бижиктиң тыптып келгенин Кызыл-Эник Кудажының чогаалдарында көргүскени................................................................................................................................................6

Түңнел.................................................................................................................................................15

Ажыглаан литература даңзызы........................................................................................................16

Кызырылдалар даңзызы....................................................................................................................17

Капсырылга

Киирилде

Шинчилел ажылының темазы — Тыва бижиктиң тывылганын К.Кудажының чогаалдарында чуруп көргүскени

Ажылдың объектизи — тыва бижик.

Предмеди —  тыва бижиктиң тывылганын чечен чогаал сөзүглелинге даянып алгаш, база бир улуг төөгүлүг болуушкун кылдыр сайгарып көөрү.

Материалы – тыва бижик дугайында бижээн чечен чогаалдар.

Ажылдың чугулазы: Тываның төөгүзүнде тыва бижиктиң тывылганынга хамаарыштыр ажылдар бар-даа болза [Татаринцев, 2000], [Бичелдей К.А., 2010], а тыва бижиктиң тыптып келгенин чечен чогаалда көргүскенин шинчилевээнинде.

Ажылды чорудар кол сорулгавыс – тыва бижиктиң тывылганынын чечен чогаалда чуруп көргүскенин сайгарары.

Ону чедип алырда, дараазында айтырыгларны шиитпирлээр:

- тыва бижиктиң төөгүзүнүң кол-кол болуушкуннарын өөренип көөрү;

-тыва бижикти араттар кандыг арга-биле өөренип турганын тодарадыры.

Ажылдың чаа чүүлү: тыва бижиктиң тывылганын чечен чогаалдарда чуруп көргүскенин сайгарган ажылдар чок болганы.

Ажылдың теоретиктиг үндезиннери: тыва бижикти шинчилээн ажылдар болгаш чогаал сайгарылгазынга тураскааткан  Б.И.Татаринцевтиң «К истории создания тувинской письменности» [2000], К.А. Бичелдейниң «80 лет тувинской письменности: становление, перспективы и развитие» [2010], С.В. Душкун-оолдуң «Владимир Серен-оолдуң «Хээлиг истер» деп чечен чугааларында көжүрген уткалыг сөстерниң ролю» [2003] деп ажылдар хамааржыр.

Ажылдың практиктиг ужур-дузазы: тыва дыл болгаш чогаал башкылаашкынынга,  тыва лексикологияга, тыва литература сайгарылгазынга практиктиг материал бооп болур.

Ажыглаан арга-методтар: чыыр болгаш тайылбырлап бижиириниң методтары.

Ажылдың тургузуу: киирилде, кол эгеден болгаш литература даңзызы, капсырылгадан тургустунган.

Кол кезээ

I.1. Тыва бижиктиң төөгүзүнден кол-кол болуушкуннар.

Бистиң бурунгу өгбелеривис – шаанда Тываның девискээринге чурттап чораан түрк дылдыг чоннар эрте-буруну үелерде демдек бижиктерлиг турганын шинчилелдер көргүзүп турар. Ук түрк бижикти тываларның өгбелери ажыглап турганын эртемденнер бадыткап турарлар. Төп Азияга моол дарлалдың түңнелинде эртеги түрк бижик чоорту уттундурган. 1930 чылга чедир Тываның албан-ёзу дылы кылдыр эрги бижиктиг моол дылды ажыглап турган, а хүрээ-шажын черлери мөргүл-чүдүлгени төвүт дыл кырынга чорудуп турган [Тыва дыл, 2006]. Шак мындыг чорук үндезин тыва чоннуң бурунгаар сайзыралынга улуг-ла идиг бербейн турган. Чүге дээрге бижикти чүгле албан ажылы кылыр кижилер билир ужурлуг эвес, а кижи бүрүзү бижиктиг болурун үе негеп келген.

Ынчангаш 1923 чылда ТАРН-ның II съездизи тыва чонну үжүк-бижикке өөредириниң сорулгазын салган. Ынчалза-даа үндезин тыва бижик чогунуң хараазындан, ол ажылды амыдыралга боттандырары берге турган. Оон соонда чылдарда тыва бижикти чогаадып кылырының ажылы дорт эгелээн.

1926 чылда Брюханов (Сотпа) биле Бузыкаев (Бузук аяк) башкылар “Тыва” деп үжүглелди чогааткан. Ындыг-даа болза ол ССРЭ-ниң эртем ажылынга деткимче албаан.

Тыва алфавит чогаадылгазы-биле шыңгыы ажыл 1927 чылда эгелээн. ТАРН-ның удуртулгазы ийи аңгы черге – шажын талазындан Чадаанада  Үстүү-Хүрээниң ламазы Монгуш Лопсан-Чимитке, а эртем талазындан совет профессорлар Н.Поппе биле Е. Поливановка чагыг киирген.

1928 чылда Чадаанада  Үстүү-Хүрээниң ламазы Монгуш Лопсан-Чимит алфавитти немец бижикке үндезилеп чогааткан. Ол 1929 чылда удуртулганың деткимчезин алган, ынчалза-даа ол үеде лама-хамнарга күрүнениң хамаарылгазы өсерилгени-биле ол алфавитти ойталаан [Дарбаа, 100]. ТАРН-ның сески хуралынга «Тывадан дыл айтырыын шиитпирлептер кандыг-даа күш чок» деп меге түңнел үндүрүп, ВКП(б) Төп Комитединден тыва бижикти чогаадырынга дуза дилеп, «Лама кижи үжүк чогаадырга, чүгле мораль талазы-биле эвес, а политикага шуут таарышпас чүве-дир» деп түңнел үндүрген. Ооң уржуундан эртемниг лама Лопсан-Чимиттиң ажылдарындан-даа, ооң ады-даа тыва бижиктиң тургустунганының төөгүзүнден уштунуп калган [Байыр-оол, 54].

Ынчан шоолуг деткимче албаан турган Н.Н.Поппе биле Е.Д.Поливановтуң латинчиткен вариантызынга катап эглип келген. Ону ажылдап кылырынга А.А.Пальмбах, С.Е.Малов, Н.Ф.Яколев дээш, өске-даа эртемденнер киришкен.

Удатпаанда алды айның 20-де Кызылдың Хүрең-Бажыңынга Тываның Араттың Революстуг Намының Төп Комитединиң хуралынга тыва бижиктиң үжүглелин бадылаан. Ол-ла хуралдың киржикчилеринге тыва бижиктиң бир дугаар кичээлин эрттирген.

1930 чылдың июнь 28-те ТАР-ның Чазаа ону күрүне бижии кылдыр чарлаан. Шак ынчалдыр тыва чон бодунуң төөгүзүнде бир дугаар тускай бижиктиг апарган [Дарбаа, 101].

Культураның күштүг чепсээ, эртемнерниң эге дөзү – тыва бижик чогааттынган. «Бижикти өөренгеш, кожаңга дузала!», «Бир бижик билир кижи, бижик билбес ийи кижини өөрет!» дээн кыйгырыглар бүгү Тываны шыва алы берген [Шактаржик, Биче-оол, 64]. Тыва бижик өөренир школаларны чоорту ажыдып, солун-сеткүүлдерни, номнарны үндүрүп эгелээн [Байыр-оол, 50].

1941 чылда кириллицага үндезилеп, немелде үжүктерлиг тыва чаа алфавитти А.А.Пальмбахтың удуртулгазы-биле чогааткан.

Тыва бижиктиң тургустунганындан бээр 80 чыл оюнда, 2010 чылда, «Тыва бижиктиң тураскаалы» деп мөңгүн субурганны чоннуң өргүлделери-биле туткан [Дарбаа, 102].

I.2. Тыва бижиктиң тыптып келгенин Кызыл-Эник Кудажының  чогаалдарында көргүскени.

Тываның үндезин чурттакчылары болур тыва чоннуң узун төөгүзүнде бижиктиң аңгы-аңгы хевирлерин: бурунгу түрк, эрги моол, тибет, латинчиткен алфавитти болгаш кириллицаны ажыглап чораан [Бичелдей, 2010]. Баштай бурунгу түрк бижимелдер, ооң соонда 17-18 вектерде, барык 20 вектиң 30 чылга чедир эрги моол бижикти албан-ёзу дылынга ажыглап чораанын үстүнде айыткан бис. Ук бижикти чүгле лама, башкы ийикпе азы албан-хаакчыт кижилер билир турган. Ынчангаш национал тыва бижикти чогаадып тургузары үениң чугула негелдези апарган. Бо айтырыгны үзе шиитпирлээри-биле, ол үениң бижик-билиглиг кижилери, эртемденнер боттарының тус-тус төлевилелдерин ажылдап кылганының түңнелинде, латинчиткен алфавитке үндезилээн тыва бижик чогааттынган. 1930 чылдың июнь 28-те ТАР-ның Чазаа латинчиткен алфавитке үндезилээн бижикти күрүне бижии кылдыр чарлаан. Бо хүн Тываның төөгүзүнде эң-не уттундурбас төөгүлүг хүн болган.

Ынчангаш тыва бижик – Тываның төөгүзүнде база бир улуг төөгүлүг болуушкун бооп арткан болгаш артар-даа ужурлуг. Ол хүнден эгелээш Тываның чурттакчы чонунуң амыдырал-чуртталгазы бир аңдарлы бергени-биле дөмей болган. Кижи бүрүзүнүң чугаазындан «бижик» деп хуулгаазын сөс дүшпестээн. Бижик билбес чорукту узуткаар дээш, ТАР-ның Чазаа күжениишкинниг ажылдаанының түңнелинде, улуг-даа, бичии-даа назылыг, эр-даа, кыс-даа хиндиктиг кижи бүрүзү боду номчуп бижип турар кылдыр эң-не кыска үе дургузунда чоннуң үштүң бир кезии өөренип шыдапкан. Ону төөгү болгаш архив материалдарындан аңгыда, тыва чечен чогаалдан көрүп болур бис.

Чижээ, К.Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп 4 томнуг роман-эпопеязының мөңгүн томунда[Кудажы,114], «Кызыл-Бөрттүг" деп чечен чугаазында, С.К.Токаның «Араттың сөзүнүң» «Чаа Тыва» [Тока, 1981 а.380] деп үшкү номунда, Ш.Кууларның «Баглааш» (ыяш) [Куулар, 2002] деп романында дээш оон-даа өске чогаалдарда чуруп көргүскен.

Ынчалза-даа ук  төөгүлүг болуушкунну чечен чогаал сөзүглелинде канчаар чуруп көргүскенин сайгарган тускай ажыл чок бооп турар. Ынчангаш бис ажылывыска тыва бижиктиң тыптып келгенин болгаш ону чон эге дээрезинде канчаар өөренип ап, бижик-билиг чок чоруктан уштунуп турганын К-Э. К.Кудажының чогаалдарынга даянып алгаш, сайгарарын оралдашкан бис.

К.Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп 4 томнуг роман-эпопеязы авторнуң чогаадыкчы ажылының дээжизи, сүүзүнү, тыва чечен чогаалда база бир шилиндек чогаалдарның бирээзи деп дидими-биле чугаалап болур бис.  Чүге дээрге роман ХХ векте тываларның амыдырал-чуртталгазының бүгү талаларын чуруп көргүскен уран-чечен энциклопедиязы апарган. Бо чогаал бүгү талазы-биле аажок байлак, уран-чечен бижиттинген. Ында дылдың дыка хөй уран-чечен аргалары (троптары), төөгүлүг болуушкуннар, албан-херек бижиктери, документилер, доктаалдар дээш оон-даа өске чүүлдер хөй.

“Уйгу чок Улуг-Хем” төөгүлүг болуушкуннар-биле онза байлак чогаал. Оларның иштинде тыва бижиктиң чогааттынганы база кирген. Мөңгүн томнуң бирги номунуң он алдыгы эгези солун, бир онзагай болгаш номчукчунуң сонуургалын хаара тудуп турар. Ында тыва бижик чогааттынганының соонда, Улуг-Хем кожууннуң Буянды Бай-Даг сумузунуң араттарының бижик-биле баштайгы таныжылгазын, ону кандыг арга-биле өөренип турганын онза-солун байдалга чураан. Ону көргүзерде, автор троптарны, ылаңгыя деңнелгелерни хөйү-биле ажыглаанын тодаргай чижектерге көөр бис.

А деңнелге дээрге троптарның хевириниң бирээзи, бир болуушкунну азы кандыг-бир чүүлдү өскези-биле дөмейлештиреринге үндезилеп тургустунган поэтиктиг дылдың нептереңгей хевири болур [Хализев, 1999, 171]. Кыдыындан хайгаарап турар субъект ийикпе, азы тоожукчу, бир болза персонаж ийи чүүлдүң аразында дөмейлепки дег чүүлдер чок-даа болза, бодунуң фантазиязы-биле, сагыштап азы даап бодап алганы-биле база оларны дөмейлештиргенинден деңнелгелер тургустунар [Душкун-оол, 2008].

М.И.Черемисинаның [1971, 7] санап турары-биле, ЭТАЛОН — деңнээр элемент, ПРЕДМЕТ — деңнеп турары чүүл болур, деңнелгениң көргүзүкчүзү, деңнелге модулю (признак) – оларның дөмей чүүлү [Душкун-оол, 2008]. Маңаа даянып алгаш, дараазында деңнелгелерни деңнеп турар предмедин болгаш эталонун тодаратпышаан, тайылбырлаарын оралдашкан бис.

Бо эгеде деңнелгениң предмеди кылдыр колдуунда тыва бижик, саннар а эталонунга  бойдустуң болуушкуннарын, дириг амытаннарны, мал-маганны, эдилелдерни шилип тыпкан. Ооң чижээнге ук эгениң баштайгы сөстеринден алдынган чижек болгаш тайылбыры:

Тыва бижик!

Бо хуулгаазын сөс 1930 чылдың августа Таңды Тываның бүгү девискээрин күскү куу сигенде өрт дег, Улуг-Хемде часкы үер дег, булуттуг дээрде чаңнык дег дүрген, шапкын, кызаңнадыр эргий каапкан. Кожуун, суму, арбан бүрүзү, улуг-даа кижилер, бичии-даа кижилер ол элдептиг солун сөстүң илби-шидизинге туттурган араттар хувискаалга ынчаар алзып турганнар, ам тыва бижикке хүлүдүп алганнар. Чугааны сөстү чүгле дыңнаар болгай, карак-биле көөр деп чүү адам чоор?! [КК УЧУХ,115]

Мында предмет – тыва бижик; эталон - өрт, үер, чаңнык. Бо одуруглар тыва бижиктиң чогааттынганы ниитилелге, хувискаалдың өөскүп үнгени ышкаш, онзагай солун болуушкун болуп, чоннуң кичээнгейин хаара тудупканын херечилеп турар.

Тыва бижикти хуулгаазын сөске дөмейлевишаан, Таңды-Тывазынга ол сөстүң тарай бергенин эң-не дүрген болу бээр болуушкуннарга: күскү куу сигенде өртке, Улуг-Хемниң часкы үерлээн суунга, булуттуг дээрде чаңнык, кызаңнаашкынга деңнээни онзагай. Ук деңнелгелер чүгле чогаалдың дылын байыдып турар эвес, а авторнуң номчукчу кижиге бо чүүл ол үеде кайы-хире дүрген чон аразынга нептерей бергенин көргүзер сорулга-биле бижээн дыңнадыы болур. Деңнелгелер-биле чергелештир бижиктиң овур-хевирин тургузуп, ону символ уткалыг кылдыр хереглээш, ол үениң культура революциязының шапкын хөгжүп эгелээнин дамчыткан.

Бижик шапкын хөгжүп эгелээнде,  кызыл пөстерде «Тыва бижик делгерезин!», «Араттар! Тыва бижикке өөрениили!» - деп баштайгы лозунг, кыйгырыглар чер-черлерге, сумуларга көстүп эгелээн. Ону шуушкан хой дег элдептиг шыйбактарга Улуг-Хем кожууннуң Буянды Бай-Даг сумузунуң араттары дөмейлеп турган:

Суму төвүнде садыг-коржаа бажыңнарының кырында кызыл пөстерде бижиктер деп шуушкан хой дег элдептиг шыйбактар көстүп келгилээн. Ону көргеш, араттар чыглып, магадап, сонуургап, чугаалажып турганнар [КК УЧУХ,115]

Бижиктер деп шуушкан хой дег элдептиг шыйбактар дугайында чон аразынга мындыг чугаалажыглар чоруп турган:

- Ол ак шыйбактарны үжүктер дээр.

- Ол үжүктерни кожуп тургаш, сөстер бижиир. Ол сөстерден домак кылыр.

- Кайгамчык-ла болган шаг-дыр оо[115].

Мындыг хевирлиг огулуг тайылбырларны Кызыл, Шагаан-Арыг хоорай чедип чоруп турган араттар чорудуп турган. Бо кайгап-магадаан утка-шынарлыг диалог ол үениң араттарының бижикке сонуургалының деңнели бедик турганының барымдаазы-дыр деп болур.

А ол тыва бижик деп хуулгаазын сөске өөренирде, кайы-хире үр үе негеттинерил, аңаа кайы-хире улуг күш үндүрерил дээрзин араттар боттарыныы-биле аразында сайгарарын оралдажып турганнар.  Ону хүн бүрүде кылып турар ажыл-агыйы-биле, чижээ, ширтек сырыыры-биле деңнеп турганын көөр бис:

- ...Бижикке өөренири ширтек сырыырындан берге боор аа, дарга?

- Сен дөрге чадар ширтекти каш хонгаш доозар сен?

- Ай чыгады бээр болдум бе?        

- Ол-дур. Мен кожуунга он шаа хонук өөрендим. Ам номчуп, бижип турар апардым. Шупту үжен шаа борбак үжүк ышкажыл. Бир хүн кижи канчап беш-алды үжүк доктаадып албас боор. Канчап малыңарны шээжи-биле билир-дир силер...[КК УЧУХ, 115].

Бо бүгүнү удуртуп баштап, чонну бижикче хаара тыртып турарларның бирээзи – Буян. Буян дээрге романның эгезинден сөөлүнге чедир доктаамал көстүр болгаш чогаалдың идейлиг утказынга эң-не чугула рольду ойнаар кол маадыр. Ол ядыы арат Сүлдемниң биче оглу. Бүдүжүнден окпаң-чикпең, орлан-шоваа. Бүгү мага-боду, сагыш-сеткили-биле хувискаалга бердинген, нам чазаа дээш кызып ажылдап чоруур төлептиг маадыр. Буян чонунга бижик дээрге чаа амыдыралдың дөзү-дүр дээрзин дараазында сөстер-биле тайылбырлап турар:

- ...Шуптуңар удавас бижиктиг болур силер. Бижик чокта чаа амыдырал тургузуп шыдавас бис. Ынчангаш Шагдыржап дарга совет чазакка дилег киирген. Совет эртемденнер бижик чогаатканнары ол-дур [115].

Шак мындыг хевирлиг суртаалдар чүгле Буянды Бай-Даг сумузунуң араттарынга эвес, бүгү бижик чок чонга хүн-бүрүде чоруттунуп турган.

ТАР үезинде тускай школалар хамаанчок, бижик өөредир тускай эртемниг башкылар-даа чок, ону канчаар өөредириниң методиказы-даа, өөредилге херекселдери-даа чок. Ынчалза-даа бурунгаар депшилге, караңгы бүдүүлүк чоруктан уштунары негеттинип келген турганындан, думчукка тулганда бызаа сугжу дээни ышкаш, кожуун төптеринге сумуларның нам даргаларын чыггаш, кыска үениң дургузунда номчуп-бижип, кадып-казып, үлеп-көвүдедип турар кылдыр белеткээш, бижик билбес араттарны өөредири-биле сумуларынче аъткарып турган. Ук кичээлдерни нам кежигүннери кожуун төптеринге барып өөренип алгаш, араттарга эрттирип турган. Шак ындыг кичээлдерниң бирээзи Улуг-Хем кожууннуң Буянды Бай-Даг сумузунуң араттарынга нам кежигүнү Буян дарганың баштайгы эрттирген кичээли болур. Ук кичээл онза солун байдалга эрткенин көрээлиңер.

• Бо  билзек дег төгерик үжүктү чүү дээрил? –деп, аныяк кыс айтырган.
• «О» дээр.
• Бо шыйлашкын дег үжүктү?
• «S».
• Кудуруу база бар-дыр аа, дарга?
• Кудурук чок чүве чок харын. Аът, инек, хой,өшкү. Теве безин чолдак кудуруктуг. Шаг шаанда кижи база кудуруктуг чораан. Бо «n» деп үжүк-түр. База кудуруктуг – дээш, Буян айыткан.
• Бо турган теве дег үжүктү чүү дээрил, дарга? – деп, база бир арат айтырган.
• «m» дээр. Ол болза «М» деп үжүктүң бичиизи-дир.
• Шынап-ла, чаш бодаган ояар. Артында-ла мөгеннерлиг.
• Үжүктер база улуг, бичелиг болур-дур аа?
• Кижилер-даа, мал-маган-даа канчап улуг-бичелиг болур-дур. Үжүктер база ындыг.
• А бо кудурук чок чылан дег үжүктү чүү дээрил?
• «S».
• Бо хураган хырнында чөкпек дег үжүк?
• Бичии «а» ышкажыл.
• Өг дүндүү аан, тогана дег үжүктү?
• «О».
• Октапкан сыдым дег үжүктү?
• «Р».
• Дедир баштыг дузак дег үжүктү  ?
• «Ь» дээр [КК УЧУХ, 116].

Үстүнде одуруглардан демдеглээривис болза, Буян дарганың бирги кичээли бедик деннелге эрткен деп болур. Чүге дээрге араттар кичээлге идепкейлии-биле киржип, боттарының бодалдарын база солчуп, башкызынга дузалашканнар. Ук кичээл ажык дээр адаанга, кандыг-даа өөредилге херексели чокка эрткен. Чиңге баштыг ыяш-биле үжүк бүрүзүн черге шыярга-ла, оларны бир-ле чүүлге дөмейлеп, деңнеп турганы солун. Чижээ, «о»-ну шыйлашкынга, «s»-ты кудурукка, улуг «М»-ны тевеге, бичии «м»-ны чаш бодаганга, бичии «а»-ны хураган хырнында чөкпекке, «о»-ну өг дүндүүнге, «Р»-ны октапкан сыдымга,  бичии «Ь»-ти дедир баштыг дузакка дөмейлеп, деңнелге аргаларын кончуг чедимчелиг  болгаш тывызык ажыглаан. Үжүктерден аңгыда саннарны база «1»-ни хан аксы дээр шишке, «8»-ти кымыскаякка, «6,9»-ту өрү, куду баштаны берген дузакка, тикти билзекке, ийини сугда олурган каска дөмейлеп турганнар. Мында деңнелгелерниң предмеди чаа чогааттынган алфавиттиң үжүктери, саннар, а эталону кылдыр мал-маган, аъш-чем, эдилелдерни шилип тыпкан. Буянның бо аргазы араттарның ортузунга эң чедингир болган. Ынчаар өөренирге, чиик болгаш сактып алынгыр, хөглүг, доктааттынгыр-даа болган.

Оон аңгыда ол-ла кичээлде боттарының хар-назынын, аттарын база шыйып өөренип турганын көрээлиңер:

• Баштай хан аксы дээр шиживисти борта тыртып алыыл, оон соонда үзүк-боолук кымыскаякты кожа салыптаал. Ол-дур он сес деп сан: бир шиш, бир кымыскаяк.
• Ам аныяк эр боду шыйган:
• Мээң харым чээрби. Ону бижиирде, демги сугда казымның мойнунга кыстың билзээн кедирип алырымга ол-ла ышкажыл, дарга? [117].

Хар-назынындан аңгыда Маша дээр орус аттыг Борбак дээр уругнуң адын шупту

идепкейлии-биле черге шыйганнар:

- Бодаган дег мөгенниг үжүк, хураган хырнында чөкпек, кудуруктуг шыйлашкын, хураган хырнында чөкпек «М-а-ш-а».

Шак ындыг янзы-биле араттар көзүлбес сөстү бир дугаар черге шыйган. Чөкпек, теве, шыйлашкын ышкаш үжүктерни кымыскаяк, шиш, куш ышкаш саннарның дузазы-биле херек кырында көрген.

Үстүнде чижектерден алгаш түңнээрге, деңнелгелерниң объектизи  - чаа чогааттынган алфавиттиң үжүктери, саннар, а эталону кылдыр курт-кымыскаяк, мал-маган, аъш-чем, эдилелдерни автор шилип тыпкан бооп турар. Ук деңнелгелерни анаа-ла таарыштырып салбаан, а ол үеде тыва чоннуң амыдыралынга чоок чораан чүүлдерни дилеп тыпкан.

Буян дарганың бирги кичээлинден Буянды Бай-Даг сумузунуң араттары кырган-чалыызы чокка, чаа амыдыралче бурунгаар көрүштүг, идепкейлиг дээрзин, быжыг тура-соруктуун, бурунгаар депшилгеже чүткүлдүүн эскерер бис.

Культура революциязы кидин түлүк чоруп, сумуларга шак мындыг хевирлиг бирги кичээлдер эрткен соонда, чаа бижик башкыларын түр сургуул черлеринге Кызылга, Шагаан-Арыгга белеткээш, суурларга ликпунктулар (бижик билбес чорукту узуткаарының өөредилге пунктулары), кызыл-булуңнар ажыткан. Аңаа белеткел эрткен башкыларны арбаннарже, аалдарже, хонаштарже чорудуп турган. Бо чүүл үстүнде айыткан чогаалдарывыста база авторларның дылының онзагайы-биле тус-тузунда номчукчуну чайгаар-ла хаара тыртып кээр кылдыр бижиттинген.

Шак ындыг белеткел курузу эрткен кижилерниң бирээзи, Буянның эң тергиин өөреникчизи, бир дугаар адын черге шыйган аныяк кыс Борбак-Маша. Ол ам бижик өөредир талазы-биле Буянның оң холу, арбанның улуг башкызы апарган. Борбак-Машаның өөреникчилери болгаш өөреникчилериниң өөреникчилери чиртиледир номчуп, бижип, харын-даа аразында чагаалажып турар апарган. Аас-биле харылзажыры эвээжээн, а чагаалажыры ол үениң модазы апарган. Ол чүл дээрге чоннуң бижик билир апарганының демдээ болур.        Оон ыңай ол үеде тускай өөредилге херексели-даа чок турган. Бижик чогааттынган, ам ону каяа бижиирил деп айтырыг тургустунуп келген. Бо чүүл араттарга улуг-ла моондак болбаан. Эң-не тывызык болгаш эң-не бөдүүн баштайгы өөредилге херексели кылдыр үс-биле чаап каан калбак ыяш болгаш сүүртүп каан ыяш – ол-ла. Бети дизе кара черге-даа, ак харга-даа, үжүк шыйыпкы дег чер болганынга бижиптер. Ону дараазында одуруглардан көрүп болур:

Өөреникчи кижиниң бижик херексели нарын эвес: үс-биле чаап каан калбак ыяш, сүүртүп каан шиш ыяш – ол-ла. Калбак ыяшты хүлге булгапкаш, силгип кааптар, ынчангаш орта бижип кириптер.  Балаары мырыңай эптиг, калбак хүлге булгаптар... А башкының улуска үжүк бижип көргүзер деспи дег улуг шуугайы база бар [120].

Бо-ла чүүлдү ол-ла авторнуң «Кызыл-Бөрттүг» деп чечен чугаазындан база көрүп болур.

Турум болгаш делгем черлерге, одагга сугжулар бо-ла бөлдүнчүп кээр турган. Ында үс-биле чаап каан шуугай бар. Ону хүлге борай шаапкаш, кактап каапкаш, орта үжүктер бижип, адаар, элдеп-эзин кижи сагыжынга кирбес ыргак-шоргак  чүвелер бижип турганнар [КК КБ, 160].

Ук чечен чугаада үстүнде сайгарганывыс ышкаш, үжүктерни кандыг-бир чүүлге дөмейлевээн, бижикке өөрениринче эвилелдээн кыйгырыглар, лозунгулар астынгылаан дугайында айыттынмаан. Ынчалза-даа база-ла бижик дугайында “дидир-дидирлер”, баштайгы кичээлдер болгаш тускай өөредилге херекселдерин солаан баштайгы калбак шуугай, шиш баштыг ыяш, чоннуң бижикке сонуургалы дээш ниитилешкек чүүлдер хөй.

«Кызыл-Бөрттүгнүң» кол маадыры - Кызыл-Бөрттүг деп кыдыг-кызыгаар Хүт чурттуг бичии оол. Ол ачазы чок апаарга, соңгу адазынга өжүнүң тевиинден, ачазының өөредип чорудар деп турганы кайда-чүде сургуулдар өөренир Кызыл деп черже эртем чедип аары-биле чоруптар. Ооң сорулгазынга Хүттүң улуг ужары-даа моондак болбаан.

Ооң баштайгы кичээли Кызыл безин четпейн чыда, сугжулар-биле эгелээн. Баштайгы онаалгага «а» деп үжүктүң улуг-бичезин кежээге чедир өөренир даалга алганын адаанда одуруглардан көөр бис.

Кызыл-Бөрттүгнүң сагыжындан калбак шуугай ыравастаан. Чай кадында-ла ында баар. Оон база бир арга тып алган. Одагдан хөмүр тып алгаш, чудуктарда кайда-ла балды-биле чонуп каан чер бар болдур, аңаа «а»-ны бижип-ле чораан. Ындыг янзы-биле Кызыл-Бөрттүг шылгалданы дүъште-ле тудуп каапкан. Сугжулар ону аажок мактааш, кежээге чедир база бир үжүк берип кааннар [КК КБ, 161].

Кызыл-Бөрттүг ол-ла чоруткаш, бижикке өөренип алгаш, өскен-төрээн аалынга дөрт чыл болганда, эртем-билиглиг аревэчи башкы болуп эглип келир. Кызыл-Бөрттүгнүң овур-хевири-биле автор ол үениң эртем-билигже, бурунгаар эки чуртталгаже чүткүлдүг чаа салгалдың кижизиниң бир-мөзүлеш овур-хевирин тургускан.

Үстүнде адаттынган чогаалдардан алгаш көөрге, ол үеде бижикке чоннуң сонуургалының улуг болгаш кончуг хей-аът көдүрлүүшкүннүг, бир демниг чаңгыс үн-биле өөренип турганы билдинер. Ук чогаалдарны номчуп олурарга, бижиттинген бүгү болуушкун кижиниң караанга ала-чайгаар-ла көстүп келир. Автор ону эпитеттерни, деңнелгелерни чедимчелии-биле ажыглавышаан көргүскен. Олар чогаалдың утка-шынарын бедидип, чогаалда болуушкуннарны, шынарларны, чүвелерни тайылбырлаарынга ужур-дузалыг болган.

ТҮҢНЕЛ

Түңнеп чугаалаарга, тыва бижиктиң тыптып келгени Тывага база бир улуг төөгүлүг болуушкун болуп, араттарның амыдыралынга чаа-чаа өскерлиишкиннерни эккелген деп чүүлдү К. Кудажының тыва бижикти көргүскен чогаалдарын сайгарарын оралдажып тура көрдүвус. Ооң түңнелинде ук чогаалдарда тыва бижик дугайында кирген эгелер төөгү-биле дүгжүп турарын эскерген бис. Тыва бижикти, алфавиттиң үжүктерин, саннарны чон янзы-бүрү деңнелгелерниң дузазы-биле шиңгээдип ап турган бооп турар.

 Башкылаашкын үезинде деңнелге методун амыдырал-биле холбап, кончуг тывызык ажыглаан Буянның арга-методу бижик билбес чонга сактып алырынга  болгаш оларның сонуургалын чаалап алырынга улуг салдарлыг болган. Бо бүгү чүүл араттарның чуртталгазынга кандыг солун ужуралдарны, чаа чүүлдерни эккелген чүвел дээрзи тодаргайы-биле чуруттунган. Ону дамчыдарда, автор маадырларның овур-хевирлерин бир-мөзүлеш кылдыр чураан.

Ынчангаш ада-өгбелеривистиң төөгүзүн билип алыр дизе, чүгле төөгү материалдарынга даяныр эвес, а чечен чогаал база ужур-дузалыг деп түңнелге келдивис.

Ажыглаан литература даңзызы

1. Бавуу-Сюрюн М.В., Ондар О.М. Тыва дыл талазы-биле сургуулдарның эртем-шинчилел ажылдарының методиказы болгаш үлегерлери. – Абакан: Изд-во Хакасского государственного университета им. Н.Ф.Катанова, 2007. – 122 с.
2. Биче-оол М.Д., Монгуш Д.А., Бавуу-Сюрюн М.В., Ойдан-оол А.К. Тыва дыл. 8-9 класс. – Кызыл: ТывНҮЧ, 2001.
3. Бичелдей К.А. 80 лет тувинской письменности: становление, развитие, перспективы. – Кызыл, 2010
4. Дарбаа Ю.К. Тыва дугайында 99 айтырыгларга харыылар. – Абакан: «Журналист», 2010. – С. 100-102.
5. Доржу К.Б. К-Э.Кудажының «Ыы» деп чогаалының лексиктиг онзагайы // ж. «Башкы». – Кызыл, 2000. - № 1. – С. 69-72.
6. Душкун-оол С.В. Владимир Серен-оолдуң «Хээлиг истер» деп чечен чугааларында көжүрген уткалыг сөстерниң ролю. – ДКА, 2008.- 71 с.
7. Калзан А.К. Тыва литература. 8-10 класс. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1982.
8. Татаринцев Б. И. К истории создания тувинской письменности. Н. Н. Поппе // ж. Башкы. № 2., 2000. С. 71–77.
9. Татаринцев, Б. И. 75-летие создания тувинской национальной письменности // Гуманитарная наука Тувы на стыке веков: история, проблемы и перспективы. – Кызыл, 2005. С. 17–20.
10.  Хализев В.Е. Теория литературы. – М.:«Высшая школа», 1999. – 398 с.
11. Черемисина М.И. Сравнительные конструкции современного русского языка. – Новосибирск: «Наука», 1971. – С.5-10.
12.  Шактаржык О.К., Биче-оол В.А. Тыва дугайында чугаалар. – Кызыл: ТывНҮЧ, 2004. – С. 63-64

Чечен чогаал с=з\глели

1. К-Э. К.Кудажы «Уйгу чок Улуг-Хем». М=ңгүн том. – Кызыл: ТывНҮЧ,1989. 325 с.

2. К.-Э.К.Куждажы. Кызыл-Бөрттүг// Төрээн чогаал. 7 класс. – Кызыл: ТывНҮЧ, 2005. С. 149-166.

Хурааёгайлаашкын даёзызы

1. КК УЧУХ – Кызыл-Эник Кудажы «Уйгу чоу Улуг-Хем»;
2. КК КБ – Кызыл-Эник Кудажы «Кызыл-Бөрттүг».