Ю.Ш.Кюнзегештиң сонеттери

Тыва  Республиканың  ѳѳредилге яамызы.

Ю.Ш.Кюнзегештиң

баштайгы бижиттинген

сонеттериниң сайгарылгазы

Ажылды Тоора-Хем ортумак

 Школазынын 9-ку клазынын

ѳѳреникчизи Кол Чаяна белеткээн.

Ажылдын удуртукчу башкызы:

 Алгыяк У.У.

Ю.Ш.Кюнзегештиң баштайгы сонеттериниң сайгарылгазы

Ю.Ш. Кюнзегеш – тыва сонеттиң эге кокпазын изеп үндүрген шүлүкчү. Ол оон аңгыда амгы үениң Тывазының эң-не улуг сураглыг, билдингир шүлүкчүзү.

  Ю.Ш. Кюнзегеш тыва шγлγк чогаалынга делегей поэзияның алдаржаан шγлγк хевири сонетти, балладаны, ожук даштарын, эпитафияны (орнукшудулга мѳргулдерин) бир дугаар γлегерлеп ажыглаан шγлγкчγлернин бирээзи болур. Ынчангаш , Ю.Ш. Кюнзегештиң тыва шγлγкке чаа киирген хевир-жанрларындан сонет хевиринге бижиттинген шγлγктеринге доктаап кѳрээлиңер . Чγнγң-даа мурнунда баштай сонет деп сѳстун утказын филология эртемнериниң кандидады С.С.Комбунун чыып тургускан болгаш эге сѳзун бижээн «Тыва сонеттин антологиязы» деп номундан тайылбырны киирейн.

   «Сонетто» деп  итали сѳсту билбес национал литература-даа чок апарган. «Сонет» деп сѳс «сонетто» деп  итали сѳстен укталган. Тыва дылче очулдурарга, ол «эткир» дээн уткалыг.

   Сонет – поэтиктиг мерген угаанның бодаралы. Сонет – узун эвес, хевири тодаргай, утказы чарт чогаал.

   Тыва поэзияда сонет – лириктиг, философчу  бодалды чогумчалыг илередир бир хевир болуп, сайзыралды алган.

   Сонет бижиири шγлγкчγден бедик мергежилди негээр. Бодунун дазыл-дамырында эвес жанр-хевирни шиңгээдип алганы  шγлγкчγлерниң чогаадыкчы ажылында бурунгаар чγткγлγнγн бедииниң, делегей литературазын эки билириниң бадыткалы болур.

   Тыва поэзияда сонет – онзагай тывыышкын.

   Баштайгы тыва сонетти 1949 чылда шулукчу Ю.Ш.Кюнзегеш бижээн. Ону «Сагжынга кирип чор боор» деп ат-биле бодунуң бирги ному «Ховунуң аялгаларында» киирген. Ынчангаш 1949 чыл – сонеттиң тыва поэзияга тѳрүттүнген чылы болур.

   Ук жанр ынчангы γеде бодунуң кымга-даа билдинмези-биле, хевир-утка талазындан нарыны-биле аныяк чаш тыва поэзияга дораан хѳгжуушкун албаан. Ѳскээр чугаалаарга, 1957 чылга чедир сонет жанрынга тыва шγлγкчγлер бодунуң кγжγн шенеп кѳрбээннер.  

  1957 чылда Ю.Ш.Кюнзегеш номчукчуларга «Суузун харны каш арт ажыр сывыртааштың», «Циркке чордум», «Бичии капитан» деп сонеттерни бараалгаткан. Ооң соонда чыл эрткенде, «Хирээ ышкаш бизеңнерлиг», «Чедип келдиң» деп сонеттерни бижээн.

   Ю.Ш.Кюнзегеш тыва сонеттиң эге кокпазын ынчаар изеп γндγрγп келген.

   Ынчангаш дараазында Ю.Ш.Кюнзегештин  баштайгы бижиттинген сонеттеринге доктаап, оларнын ужур-утказын, дыл-домаан бодум хуумда сонуургап, сайгарарын оралдаштым.

   «Сагыжынга кирип чор боор» - шγлγкчγнγн эң баштайгы бижээн сонеди. Ында чалыы шаанда душтуу кыс- биле катай бот-боттарынга ѳѳруп, кежээлерде кожа хѳглеп, хѳѳрежип чораанын чогаалчы каш чыл эрткенде безин чырык чараш сактыышкын, таалал-биле кайызынын-даа сагыжындан эрткен чараш γелерниң γнмейн, сагындырып кээрин онза чараш кылдыр бижээн. Ынакшылынын эгезинде дег чараш арыг кем чок сеткилинин чалыы назанында душкан эжи-биле кады чуртташ, каш чыл эрткенде безин ѳскерилбээнин сѳѳлгу одуругда  «Ѳѳскуп кыпкан сеткил оду ѳшпейн чор» деп туңнеп бижээн.

    Ю.Ш.Кюнзегештиң «Улуг-Хем дугайында баллада» деп тема аайы-биле бѳлγглешкен сонеттери солун – дѳрт ѳѳрлешкек сонеттен тургустунган: «Эртенги сонет», «Хүндүскү сонет», «Кежээки сонет», «Дүнеки сонет».

Оларда чугле бойдустуң– Улуг-Хемниң чурумалы эвес, а философчу идея – бодал кирип турар. Ол чүл дээрге тѳрээн чер-чурт, ѳргээвис чараш- каазы, амыдырал-чуртталганың ангы-ангы ѳңнери.

   «Хирээ ышкаш бизеннерлиг». Бо сонете чолгаалчы дылдың чурумалдыг аргалары: метафора болгаш деннелгени кончуг чараш кылдыр ажыглаан. Мында кѳгерерген бедик сынны бодунуң «хѳлчүнүнүң» аржыылынга дѳмейлеп, «салгын-биле сымырашкаш, хѳлбеңейнип кээр» деп номчукчу кижиниң караанга тодазы-биле кѳстүп кээр кылдыр бижээн. Шынап-ла, ыракта кѳргерерген сынны кичээнгейлиг кѳрүп олурарга, чиик торгу (шифон) аржыылзыг. Ол бир-ле салгын-сырын аайы-биле сенче хадып келги дег. «Салгын-биле сымырашкаш, хѳлбеңейнип кээр дег болду» - деп метафораның ажыглааны база хѳлчок чараш: салгын биле аржыылды бир-ле тенек, ылчын чаңныг эжишкилерге дѳмейлээнзиг.Оон аңгыда сонетте автор бодунуң ынак эжин ѳске чогаалчылар дег «эргимим», «сарыым», «чаражым» дээн хевирлиг сѳстер-биле эргелетпейн, «хѳлчүнүм» дээни база бир онза кылдыр дыңналыр.

«Чедип келдин… Чылыг хоюг» - бо сонетте улуг Россиянын тѳву Москва хоорайга акы-дуңма улус-чоннуң аразынга найырал ужуражылгазының дугайында бижээн. Чогаалчы чурттуң кайы-даа булунунда кижини деткип, холун сунар эки эш-ѳѳрнуң барынга ѳѳрүп, ол дугайында чогаалчы байырымныг сеткил-биле чоргаарланып бижээн.

   «Чааты биле Хеременин агымы дег…» - деп сонетте Тыванын ховар дээн оолдарынга санаттырып чоруур Оскал-оолга баштаткан цирк бѳлүүнүң кѳрүкчүлерни ботттарының салым-чаяаны-биле кайгадып, магадаткан автор улуг ѳѳрүшкү, сагыш-човаашкын-биле бижээн. Ол дугайында «Хѳлүнде-ле болчуп орар хѳңнум билген кѳрүкчүлер адыш часкап диңмиттелди»  деп одуруглардан билип алыр бис.

    Бо сонетте автор деңнелге биле метафораны эге одуругларда дес-дараалай ажыглаанын сонуургап чарашсындым. «Чааты биле Херемениң агымы дег, чажымдан-на таныырым ыр саарлып келди». Ырының аялгазын ийи хемниң агымының даажынга дѳмейлээн болгаш агым саарлып келди деп, ырга хамаарыштыр ажыглааны метафора чараш кылдыр тургустунуп чогааттынган: «Таныырым ыр саарлып келди…». «Саарлып келди, саарар» деп сѳстер суук будумелдер хем, суг оон дора дизе шайга, сутке хамаарыштыр ажыглаар болгай бис. А бо удаада одуруглар сонеттиң дылын каастап, онзаландырып турар.

   Бо-ла сонеттиң үшкү одуруунда кѳрүкчүлерниң адыш часкаашкынын «Боралгактын шоолаажы дег диңмиттелди» деп деңнелгени ажыглаан. Мында база-ла хем, сугга  хамаарыштыр ажыглаар сѳстеривисти «кѳрүкчүлериниң адыш часкаашкынынга» дѳмейлеп, деңнээни база тускай утка-шынарлыг. Сонеттиң эгезинде «Таныырым ыр саарлып келди» дээни цирк үезинде кѳрүкчүлерниң магадаанын, кайгаашкынын кѳргүзеринге ажыглаан болза, сонеттиң тѳнчүзүнде ол бугу кайгап хараашкынның түңнелинде кѳрүкчүлерниң сагыш-сеткилиниң ѳѳрүп хайнып келгенин «боралгактың шоолаажы дег диңмиттелди» деп деңнелге-биле күштүг кылдыр кѳргүскени онзагай солун.  

    «Бичии капитан» - ынай чаштарга тураскааткан сонет. Ооң утказы бичии чаш шаанда ажы-тѳл, ылаңгыя бичии оолдарнын ынак оюну хѳѳлбек сугга саазын хемежигеш-биле ойнааш, чуну-даа уттуп, кедерезе шалбаа сугнун малгажын сузуп, сагыш ханып ойнаарының дугайында чогаалчы чаптаан, үнелээн сеткил-биле бижээн. Ийе, чаш оолдуң идик-хевин малгашка борап, кѳк мѳѳн болганынга чогаалчы сеткил ханып, бичии кижиниң ынчаар ойнаарынга анчыгзынмайн, оларны чемелевейн, бичии кижилернин делегейинче кирип, ону үнелеп, чаптап бижээни анаа эвес. Бо сонетти болгаш ѳске-даа сонеттерни кижи номчуп оргаш, авторнуң амыдыралга кичээнгейлиг, эскериичел деп чүвезин магадап, аянзынар. Улуг улус болганчок-ла бичии кижилерниң боттарының сеткил ханып ойнаар оюннарынче бо-ла киржип, хоруй бээр болгай. Чижээ: кым-бир кижиниң уруу азы оглу шалбаа суг сузуп, бодунуң шаа-биле ойнап, малгашка боражырга аажок кончуттунуп хорадаар. А чогаалчы бо сонединде кѳңгус дедир, улуг кижилерни ажы-тѳлдүн мурнунга буруузунар, эпчоксунар сеткилди оттурар сѳстерни дорту-биле биживээн-даа болза, бодандырыптар кылдыр чажыт утканы киирген.

    Ынчангаш, бо каш сонеттернин утказын-даа, дылын-даа эки билип, сайгарып олурарга, Ю.Ш.Кюнзегештиң амыдыралга ынаа, ѳске кижилерниң эскербейн баары хире чүүлдерже кичээнгейлии, оваарымчалыы, эскериичели, уран-сѳске элбекшилдии, камныы, сагыш-бодалынын байлакшылдыы болгаш бодүүн бүдүштүү номчукчу кижиге чогаалчы-биле хол тутчуп танышпаан-даа болза, чоок, эргим апаар сеткилдерни оттуруптар чогаалчы деп, бедик үнеледим.  

Ажыглаан литература:

1. «Улуг-Хем» Тыва чогаалчыларның сеткүүлү.2003ч№1. Л.Мижит «Шүлүкчүнүң оруу

Арын - 137

2. С.С.Комбу «Тыва сонеттиң антологиязы» Кызыл – 2002ч