С.А.Сарыг-оолдуң «Белек» деп тоожузунуң дыл-домааның онзагайы

С.А.Сарыг-оолдуң «Белек» деп тоожузунуң дыл-домааның онзагайы.

С.А.Сарыг-оолдуң бодунуң «Белек» деп тоожузунуң кол маадыры Илдирмааны ТАР-ның профессионал эвилелдериниң Тѳп човүлелиниң даргазы тургаш, Хараал алдын уургайының ажылчыннары-биле таныжып тура, чугаа кадында тып алган дээрзин бистер шупту билир болгай бис.

«Белек» -  бижиттинген уезиниң аайы-биле бирги тыва тоожу.

«Белек» - байлак, чечен улусчу дыл-биле бижиттинген чогаал. Белектиң маадырлары – кожуун тѳву Тоора-Хемден безин ыракта муңгаш эзимде кырган чадырның ээлери болуп турар. Тоожунуң ады кандыг-даа номчукчуну хаара тыртып, «Ол чуу, кандыг белек боор?» деп айтырыгның харыызын тып, чогаалды сонуургай бээр. Ѳскээр чугаалаарга, «Белек» - боду-ла номчукчуларны бодунуң тывызык белээ-биле сорунзалаптар.

Белек – эки тура-биле халас берип турар чуул. («тыва дылдың тайылбыр словары» Новосибирск «наука» 2003).

«Белек» - айыыл-халапты чондан, чурттан чайладып, амы-тынын харамнанмайн тулчуп турган совет шеригге тыва араттарның акы-дуңма дузаны чедирген белээниң дугайында чогаал.

Тоожуну номчуп олурарга, ында шупту болуушкуннарны, овур-хевирлерни, бойдустуң чурумалдарын каракка кѳступ, кулакка дыңналып турар кылдыр бижээни онзагай. Тоожуну номчуп оргаш, кижи, шынап-ла, Тожу черниң агаар-бойдузун тынып, маадырлары-биле таныжып, оларның чанынга хайгаарыкчы болуп, чогаалды сагыш-човаашкын-биле номчуп, тоожуже чайгаар-ла дулну бээр.

Чогаалдың дылында хереглеттинип ажыглаттынган сѳстер маадырларның чер-чуртунуң ажыл-агыйын, оран-девискээринде бойдус чурумалын чедингир кылдыр бижип дамчыткан. Ында чоннуң ажыл-агыйының, амыдырал-чуртталгазының бойдус чурумалының онзагайын кѳргускен сѳстерин бѳлуктеп кѳрээлиңер:

1. Тожу черниң аң-мен-биле бай-байлаан бадыткаан аңнар аттары: алды, чараш-аң, киш; дииң, тош-булан, хайыракан, койгун, кырза-кузен, ас, дилги, сыын-мыйгак.
2. Куштар аттары: хараачыгай, эзин, угу.
3. Тожу чоннуң бир онзагайы иви болгаш аңныыр ажыл-агыйлыын кѳргускен сѳстер:

а) аңнаар-меңнээринге эргежок чугула ок-чепсектиң аттары; какпа, дузак, адыр-дуурге, хола, сый-тудар, сыгыр-октуг, те мыйзы сыптыг улуг кош бижек.

б) эт-сеп идик-хеп аттары: мыйгак кежи дѳжек, аң кежи барбажыктар, иви кежи дожек, бышкак идик, чекпе кежи моюндурук, кара агардан кылган кидис идик, чараш-аң кежи тон, алгы тон, анай кежи борт, дѳртегер аң кежи тон, дуктуг тон, аът бышкаа-биле хап каан хаакчыгаш, элик бышкаандан кылган саадак.

4. С.А.Сарыг-оолдун бо чогаалында ономастиканың адырлары-биле холбашкан сѳстер бар. Чогаалда кирген Тожуда черлер аттары утка, дыл тургузуг талазы-биле база онзагай бооп болуп турар.

а) Топонимнер

Аргыштыг-Хем – эриин дургаар артыш хѳйу-биле үнген хем.

Адыглыг-Пѳш – ол кезек черниң пѳштеринге адыглар хѳйу-биле таваржыр.

Хаялыг-Каът – хая-даштарлыг каът.

Устуу-Ужарлаг – ужарның хем уу-биле кайы талазында турарын айыткан.

Туралаар-Ѳзен – аңчыларнын аңнап, туралажыр ѳзени.

б) Зоонимнер – дириг –амытаннарнын шола аттары: Хургул чары, Хокаштар, Буланак, Эзирек.

в) Антропонимнер – кижилер аттары: Илдирмаа, Хаяжык Адыгжы, Ондарай, Салдыма.

Илдирмаа – илер, илдир деп сѳстерден укталган. Оларнын кайызының-даа утказы кандыг-ла бир чуулду иле тыртып алыр. Чогаалдың маадырынга хамаарыштыр алыр болза, амыдыралга таварышкан моондак бергени бичии-ле идегелди оттуруптар чуулду иле тыртып ап, айыылдан чайлай бергени маадырның адынга толептиг.

 Хаяжык – хая-даш дег быжыг тура-соруктуг. Бодунуң адын ажыл-ишке быжыын коргузуп бадыткап турар.

Адыгжы – часпас адар эрес кашпагай келир уениң шыырак анчызы.

Илдирмаа, Хаяжык, Адыгжының аттарын берип кааны тоожуда болуушкуннарга онза таварышкан болуп турар.

Чогаалдың дылында будун хуннуң уе-шак илередир состерин кииргени база тускай. Тывалар хун дуртун алды бѳлукке чарар. Саналга дун ортузундан эгелээр. Ону допчулаарга мындыг:

1. уш дун ортузунда дан бажында чедир уе;
2. даң бажындан хун унуп келген уе;
3. хун унуп келгенден бээр дал дуъшке чедир уе;
4. дал дуъштен кежээге чедир уе;
5. кежээден эгелээш, караңгылаан уе;
6. карагылаандан бээр уш дун ортузунда чедир уе;

Бо «Белек» деп чогаалда хун дуртунуң календарынга хамааржыр состерни устунде бердинген 6 болуктуң кезектери кылдыр аңгылап бижиирге мындыг;

Уш дун ортузундан дан бажынга чедир уе:

даң карангызында;

даң адарын бодап кээрге;

Даң бажындан хун унуп келген уе;

Даң агара адып келген;

Хун унуп келгенден бээр дал дуъшке чедир уе;

хун таптыг-ла даг бажынга олуруп турда;

дуъш четкелекте;

таптыг-ла дуъш хиреде;

хундус;

Дал дуъштен кежээге чедир уе:

кежээ;

чырык имир;

чырык, карангы имирниң аразында;

караңгы имир;

Кежээден эгелээш, караңгылаан уе:

караңгылаалакта;

дыка орайтай бергенде

Караңгылаандан бээр уш дун ортузунга чедир уе:

орайтаан;

караңгы мырыңай чуве козулбес апарганда;

дунекиниң шимээн-дааш чок апарган ыржымында;

дуне;

Оон ангыда автор тус черниң онзагай чугаа аянын элбек болгаш ойунде ажыглаан. Чижээ:

- Шымбай чылыгзымаар чимел (чувел)

Домактарның онзагай будуштуун коргускен

- Боларлар кайыын бээр келди ыйнаа? (Силер кайыын келдинер?)

- Дииңни та чеже хирени олурген чуве. (Дииңни чеже хирени олурдунер?)

- Уштеп-бештеп чордувус дег болчук. (Уштеп-бештеп чордувус ийин.)

- Мону аккып бээр дээш бээр чедип келдивис иен.

- Пох, хейт. Сээң унун танып чадааш, йоону берген хайдыл?

-Хоорткуйну ыңай.

Чиме бо

- Буруй ча чаңгыскаан, багынчыг, ядаарда, щоң ба.

Чогаалчының тоожузунда бойдус чурумалын илереткен состер кайы кѳвей болуп турар. Езулу арга-арыгнын чурумалы кижиге чуруттунуп келир. Чижээ; Эрте бурунгунуң кыраа, хѳлчок чоон пѳштери кыжын, чайын онмас саглагар ногаан баштарында чаш харнын оваалай чаап турары; хуннун кааны хѳлчѳк; кончуг улуг харлыг, шыргай аргалыг каскактарны, чингир чингир ак менги харлары, кыргындылыг хоо кара чыткылаар ѳжеш аажылыг дѳкулдер, ажай-буурул сыннар баштары болгаш каъттар баштарынын хаажызы, хемнер баштарынын хээзи болган ужу-кыдыын козулбес кылын арга-далайлар, карангы имир, чырык имир, чингис кудурээзи кылыннап келген; ирий берген куу ыяш, дунеки салгынга улуг пѳштер бажынын оожум шиинейнип турары, чангыс ѳзенге ѳру-куду хап, бир улуг кырлан, шырыш ишти дээш оон-даа ѳске.

Оон ангыда бойдус чурумалын бижип тургаш автор кара, чырык ѳннерни чогаалга ажыглааны бир тускай болуп турар. Чижээ; кончуг кара-кара ѳзеннерни, кырларны ажылдыр; карангы имир; карангы дужуп, кайнаар-даа кѳѳрге, мурнунда мунгаш кара эзимден ѳске чуве кѳзулбес; хунзедир чем ишпээн аш ижин угаанны улам крангыладып; долгандыр кылаштаарга, ѳнгер кара ут чыткан; хѳѳ кара чыткылаар ѳжеш аажылыг дѳкулдернин безин улуун херечилеп чыдар ажай-буурул сыннар; чодур кара поштер; мунгаш кара эзим; кончуг шырыш кара шивилер, думбей кара арга; арганын ынай ханы ишти мырай хоо кара болу бергилээн.

Илидрмаанын аннап чорупканындан эгелээш-ле автор мында кара – карангы деп сѳстерни хойу-биле ажыглааны кижини чайгаар-ла коргуушкунче киире бээр. Карангы дужуп келгени-биле катай айыыл-халап болуп, Илдирмаанын аза бергеш, сагыш-сеткилинин кара бодалдарга алзып, карангылай бергенин кѳргускен. «Ѳнгер кара ут чыткан, хаагын уштуп кааш, олче кире берип-тир…»

Онгер кара утче киргенинин соонда, Илдирмаа удумзурай бергенде, чаш уруг ыглай бээр. Отту чаштап кээрге, дазылдын алдында, мырынай чанында, чаш уруг ыглагылаан. Ол уеде Илдирмаа авазын сактып, иези ынатпайн турда-ла унгенин дораан бодап, кайгай бээр.

Бо таварылгада авторнун чаш уруг ыглааны биле аванын сѳзун сактып, бодап келгенин чергелештир бижээни анаа эвес. Чаш уругнун алгызы кандыг-даа ие кижиге чаа чуртталганы сѳннээни дег Илдирмаа оон-биле катай бодунун иезин бодап, ам чаа-ла оон сагыш-сеткили бургеп алган турган коргуушкунну ойладып, амыдырал дээш демисежирде улам дидимненип, куш кирер. Оон чоорту бугу-ле кара чуве чидип, янзы-буру чуртталганын чырык оннеринче шилчип, сеткилди чырыдар. Ам дем чаа-ла шупту бойдус, бодал кара ѳн-биле шыптынган турган болза, ам кѳк ѳн кирип, Илдирмаанын амы-тынныг болурунун идегели бар дээрзин кѳргузуп, кѳк от коступ келир. Кѳк от кѳруп кааш, Илдирмаа анаа-ла хоруй берген олурбайн, «дуурээн херек» дээш дуургезин адып дужурер. Оон соонда ам «бичии кызыл от» кѳступ келген.

«Бичии кызыл от» мында амы-тыннын камгалакчызы деп чуулду улаштыр тоожудан номчуур бис. Чогаалчы мында оттун кижиге кайы хире ажыктыын, ам чаа-ла диргелип орган айыыл-халаптын сенден чайлап ырай бергенин онза чараш кылдыр бижип кѳргускен.

Бичии кызыл от – кончуг чалар от кылдыр, оон ыңай улуг от – хатка, дувуге-даа куш четтирбейн, хат хадаан тудум, улам-улам дендеп хып турган. Оон соонда-ла шупту долгандыр турар бойдус айыыл чок ышкаш кылдыр сагындырып, крангы арганы улуг от чырыдып, демин думбей кара арга, мунгаш кара эзим, кончуг шырыш кара шивилер, чодур кара пѳштер, угаанны карангыладып келген аш ижин, бугу карангы арганы от чырыдып, хамык чаш ыяштарны хѳглуг, дириг кылдыр чырыткылап, суук чараш чойганнарнын поштернин эмге санчок сырый кызыл-хурен уннарын, оларнын кырында чингир ак кадак торлгулар шып каан ышкаш ожук-харларнын чаражын кѳруп оргаш, Илдирмаанын сагыш-бодалында багай кара бодалдары арлып дуже хонар. Бо чогаалда автор айыыл-халапты кара ѳн-биле, а айыыл-халап ѳлумден чайлай бергенин чырык ѳннер-биле – кѳк, кызыл, кызыл-хурен, ак ѳннер-биле кѳргускени онза тускай.

С.А.Сарыг-оолдун бо тоожузунун дылынын онзагайын шинчилеп бижиир болза, моон-даа хѳй солун чуулдерни билип тывар. Бети дизе сѳстернин словарьлыг тайылбырын кылыры безин улуг солун ажыл. Бо бичии дыннадыгда дылдын чурумалдыг аргаларынга доктааваан бис. Чуге дизе ол база бир улуг шинчилел ажылы деп бодаар-дыр бис.

Тоора-Хем ортумак школазы

Ажылды Тоора-Хем ортумак школазынын

                                            ѳѳреникчизи: Серен Саглаш кылып

    күүсеткен.

                                                          Ажылды удурткан болгаш хынаан башкы:

       Алгыяк У.У.