Тыва дылда кижинин овур-хевиринге хамаарышкан фразеологизмнер"

Тыва   Республиканын  Ниити   болгаш  Профессионал

                                   ооредилге  яамызы .

          Тыва  дыл  эртеминге  илеткел:

Темазы: «Тыва  дылда  кижинин  овур- хеви-

        ринге  хамаарышкан фразеологизмнер.»

Кылган:Бай- Тайга  кожууннун Тээли  ортумак

              ниити билиг  школазынын 11«б»клазынын

              оореникчизи  Олег уруу Саяна  Салчак.

Удуртукчузу:Е.М.Салчак.

                                 2004-2005 ч.

 Ажылдын  планы:

1.Тыва  дылдын  фразеологиязы-  эртем  ажылында.

2.Фразеология  деп чул ?

3. Тыва  дылда  фразеологизмнернин  онзагайлары.

4.Кижинин  мага  бодунга  хамаарышкан  фразеологизмнер.

5. Кижинин  овур-хевиринге  хамаарышкан фразеологизмнер.

6.Фразеологизмнернин  ужур-дузазы.

7.Фразеологизмнерге  тайылбыр  оюн- тывызык.                                                                                                              

         Аас  болгаш  бижимел чугаада  хой кезиинде   хостуг    сос каттыжыышкыннары  таваржып  турар.Чижээ:школа баар, онаалга  кылыр,

ном  номчуур.Оон  ангыда    быжыг  сос  каттыжыышкыннары  база  бар.

      Хостуг   сос  каттыжыышкыннарын   синтаксиске   ооренир, а  быжыг  сос

каттыжыышкыннарын    лексикалогиянын  бир  адыры   фразеологияга  ооренир.

     Ук  адырны  ниити  дыл   эртеминде   аралаш  адыр ( промежуточный  

ярус) деп  санап, лексика  биле   морфологиянын    ортузунда   коруп  турар.

     Тыва  дылдын  фразеологизмнерин   тыва  дыл   эртемдени  Яков  Шанмакович   Хертек   болгаш  оске-даа   дылдын   шинчээчилери   ооренип,

шинчилел   ажылдарын  бугу  талалыг  корген.Ынчалза-даа  ук  ажылды   ам-

га  чедир  шинчилеттинмээн  деп  санап  турар. Анаа  хамаарыштыр   Я.Ш.

Хертектин  мындыг   ажылдары  бар: «О  семантической  структуре  фразео-

логизмов  тувинского  языка ».Устунде  адаттынган   ажылдарда  Я.Ш.Хертек

тыва  фразеологизмнернин    ниити  дурумун, ол  дугайында  билигни,  тур-

гузуг   болгаш   утка  талазы- биле   болуктээшкиннернин  база  ажыглалын,

дылга  ужур- дузазын  коруп,  орус-тыва  болгаш   тыва- орус  фразеология

словарьларын   тургузуп, улуг  шинчилел  ажылын  кылган.

       Фразеология  деп  адырынын  ниити   шинчилээн   чангыс  эртемденнин

ханы  коруп  келгенин  демдеглевишаан,  ук  адырнын   шинчилээнинин  

туннелинде   эртемденнернин   бодалдары  ангы-ангы.

      Фразеологизм  деп  чул  ол  деп   айтырыгны  эртемденнернин  ооредилге  

номнарындан    болгаш   шинчилел   ажылдарындан   ооренип    коорге   мындыг.

    Быжыг  сос  каттыжыышкыннарынын   онзагай   демдектери  кылдыр    

чамдык   эртемденнер    оларнын   дылда   белен  барын, чамдыктары    

оске  дылче   очулдурттунмазын, оскелери   чангыс  ниити   уткалыг   апар-

ганын, утка  талазы- биле   чангыс  соске  дугжурун  база  бир  оскелери    

сос  каттыжыышкыннарынын  доора  уткалыын,  тускай    аянныын  барым-

даалап   турар.

    Академик  В.В.Виноградов  быжыг  сос   каттыжыышкыннарынын   кезектеринин   утка  талазы- биле   тутчу  бергенин   кол  ундезин  кылдыр  санап  турар.

     Профессор Н.М.Шанский   быжыг  сос  каттыжыышкыннары    чугаа уезинде  тывылбас,  дылда  белен бар  каттыжыышкыннар  болур, ынчангаш  белен   бары  быжыг  сос  каттыжыышкыннарынын  кол  демдээ  кылдыр  

санап  турар.

    Оске  эртемденнер  быжыг  сос  каттыжыышкыннын    кол  демдээ  кылдыр  оон  долу   уткалыын, ынчалза-даа   домакка   бодаарга ,  ук  утка   тонмээн  

болурун, доора   уткага   ажыглаттынганын   база  немелде  утка  аянныын

онзалап  демдеглеп   турарлар.

    Эртемденнернин  хой  нуурузу  чугле  кайы  бир   чангыс  эвес, а  элээн   каш  кол  демдектерни  барымдаалап, быжыг  сос  каттыжыышкыннарын  

тодарадып  турар.

  Я.Ш.Хертек. Тыва-орус  фразеологтуг  словарь. Кызыл  1975.  

 Фразеология дээрге дыл  эртеминин  быжыг  сос  каттыжыышкыннарын   шинчилеп, ооренип   коор  аралаш  адыры.  Быжыг  сос  каттыжыышкыннары   кезектерге   чардынмас,  доктаамал  составтыг  болгаш  чангыс     уткалыг болур.Чижээ: Кара  баары  кадар  деп  сос каттыжыышкынын   корээлинер, мында  состер  эвес, а  чангыс  дыка-ла   сеткилинден   каттырып   турарын   азы  кижинин  эмоционалдыг   шынарын  коргускен   уткалыг  ажыглаттынып  турар.(Ол   ышкаш  суг   курту  дег,  озу кара  дээн  ышкаш   каттыжыышкыннарны  адап  болур.)

    Ынчангаш  фразеология  дыл    талазы-биле  эн   чугула   болгаш  нарын

эртемнернин   бирээзинге   хамааржыр. Анаа  фразеологизм  дээр  оюскан  

уткалыг   турум  сос  каттыжыышкыннарын   шинчилээр.Фразеологизм-

нер  анаа  чугаадан  ылгалдыг ,  аас  болгаш  бижимел  чугаага   улуг  ужур-

дузалыг.Олар  чечен  чогаалдын  дылын  каастап,  байыдар  болгаш  оон

откут, чидиг, чечен  болурун  куштелдирер. Чоннун  амыдыралчы   байлак

дуржулгазы, чанчылдары, аажы-чаны, куш-ажылы   болгаш  культуразы

фразеологизмнерде илереттинген. Ынчангаш  фразеологизмнерни          шинчилээр   ажыл   эртемге     болгаш   практикага,  ылангыя  чугаа  куль-

туразын  сайзырадырынга  чугула.

    Тыва  дылда  бар  хой  санныг  быжыг  сос  каттыжыышкыннарын, ке-

зектерин,  тудушкан     чадазын ,  оларнын    баштайгы   утказы  амгы  нии-

ти   чангыс  утказынга   кайы  хире  чоогун   азы   ыраан  барымдаалап, ийи

  болукке  чарып   болур:

1. Идиомалар.
2. Фразеологтуг  каттыжылгалар.      

Чамдык   сос  каттыжыышкыннарынын   кезектери   холчок сырый  тудуш-

кан,  тус- тузунун  уткалары   оларнын  ниити   чангыс  утказынга   шуут   дуушпес  апарган  болур.Оларны  идиомалар  дээр.Чижээ:бажы   каткан –

дуржулгалыг, мергежээн.Карак  кызыл –кызымак. Бажы  эъттенген- туразы

улуг.

    Идиомалар  бир  дылдан  оске  дылче очулдурттунмас .Оларны  чугле  утказын  барымдаалап  очулдуруп  болур. Фразеологтуг  каттыжылгаларнын  

ниити   утказы   кезектеринин   баштайгы  утказы –биле    холбаалыг, доора

уткалыг  кылдыр   ажыглаттынган  болур.Чижээ:карак  кызыл  дээрге кызы-

мак  кижи  дээн, ону  орус  дылче «глаза  красные»  деп  очулдуртунмас, ону  

«упорный»,  «старательный», «трудолюбивый» деп  болур.Ие  кижинин  баа-

ры   эриг  дээн  болза, «У  матери   печень  талая »  деп  очулдуртунмас, ону  «У  матери  душа  мягкая»  дээр  болгай.

    Быжыг  сос  каттыжыышкыннары   дылды  уран- чечен   болдуруп  турар.

Фразеологизмнерни  амыдыралда  хойу- биле  ажыглып  турар бис.Чижээ:

Бичии дунмам   авамдан: «Даштыгаа  бичии  ойнапкаш  келийн» - дээрге, ол:

«Бажын- биле  бардын, бар  че.»-дээр.Класс  удуртукчузу   башкы: «Эртен  

школа  девискээри   аштаар  бис,  хол- даян  келбес  силер.» - деп  чагыыр.

Ш.Ч.Сат,Е.Б.Салзынмаа. Амгы  тыва  литературлуг  дыл. Кызыл  1980  а 65.

Тыва  дылда  фразеологизмнернин  онзагайлары:

  1.Олар  грамматиктиг   хевирлерге   таваржып  турар.

  2.Фразеологизмнернин  кезектерин  солуй  ажыглап  болур.Чижээ:Мойну  

чоон, чоон  мойуннуг.

 Чамдыктары  лексиктиг  вариантыларлыг.Чижээ:дылын  тыртар- аксын  тыртар.Грамматиктиг  утказынын  аайы- биле:

 1.Наречие  уткалыг:ижин  кара  чокка.

 2.Деннелге  уткалыг:отка  кагган   сиир  дег.

 3.Аян  созу   уткалыг :ийи  караам   соглур  дээш   оон-даа  оске   уткаларны  

илередип   турар.Тыва  фразеологизмнернин   лексиктиг  онзагайларынга тыва  чоннун   кошкун  амыдыралын, дириг  амытаннар  база   аннаашкын  

дугайында, чанчылдар  дугайында  билиглерин   коргускени-биле  онзагай:

аът  кулаа  козулбес- шуут   карангы  дээн   уткалыг.

  Фразеологизмнерни  семантикалыг   тургузуунун  талазы- биле  Я.Ш.Хер-

тектин   ажылында   оларны  вариантылыг  кылдыр  коруп  турар.Тыва  фра-

зеологизмнер  биртээ   дылдын  эге  кезээ   болганда, утка  талазы – биле  до-

мейлешкек-даа  азы  удурланышкак- даа уткалыг  база  хой уткалыг-даа бооп

болур.

   Синоним  фразеологизмнер:

         Сос  былаажыр

         Аксын  коргузер                маргыжар

         Огун   караннадыр.

 Олар   тыва  дылда  чедир  шинчилеттинмээн, а оске  узбек,  башкир  дылдарда   ханызы-биле  шинчилеттинген: оду  чарлыр- ишти   соктур, чер  дуву-оран  дуву.

  Антоним  фразеологизмнер:

     Багын  базар-эки  коор.

     Дылы  бош- аксы  быжыг.

  Хой  уткалыг  фразеологизмнер:бажы  ыжар- ур  дилээр, сактып  чадаар.

                                                         Бажын  билир-шыдаар, чагыыр.

  Хой  уткалыг  фразеологизмнер   амгы  тыва  дылда  эвээш.Тыва  дылда    

Фразеологизмнер  кижинин  ажыл -херектеринде, аажы- чанында, культуразында  хойу- биле  кирген.Ынчангаш    фразеологизмнер  кижинин

эмоционалдыг  хевирлерин, тус-тус  аажы- чанын, социал  байдалын,  арын-

шырайынын  дурзузун  илередир  онзагай  сос  каттжыышкыннары.

  Тыва  дылда  чугле  сос  кижиге  болгаш  оон   овур- хевиринге   хамаарышкан  быжыг  сос  каттыжыышкыннарын   бодумнун  тыпканым- биле болгаш тайылбырлааным-биле киирдим..Эн-не  эгезинде  кижинин  кол  органы  башка  хамаарышкан быжыг  сос  каттыжыышкыннары:

   Баш-бажы  каткан-мергежээн, бажы  сиилен-халымак, бажы  хос-мелегей, бажы  ыжар-ур  дилээр, бажы  эъттенир-туразы  улгадыр,бажы –биле  алыр-

шуут  алгаш  баар,  бажы-биле  баар-олчаан  баар, бажы-биле  кылаштаар-

бажы-биле  харыылаар, бажын  билир-кынчыктырбас, бажын  каккан  инек-ле-ынавас, бажын  салыр-бердинер,бажын  силгиир-тениир, бажын  сукпас- барбас,бажын  чиир-багын  халдадыр, бажынга суг  кудар-бакка кирер, бажынын  дуктери  адыш  дээр-хорадаар, бажынын  мээзи   сарыг суглаар-мелегейленир,бажынын  суун  ижер-ыглаар, баш  кодурбес-чай  чокталыр, баш  сугар  чер  тыппас-ыядып  човаар, башка  халдаар-багай  чувеге  боражыр.Чамдык  ада- иелер чуге  уругларынын  ооредилгезин  сонуургавас, школаже  бажын  сукпас,башкылары-биле-даа   чугаалашпайн  турар.

Холга  хамаарышкан  быжыг  сос  каттыжыышкыннары:

       Хол  аралаар-чудукаралаар, хол  дашты- биле кылыр-чалгаарап  кылыр, хол бажында-чагыртып  турар, хол-даян-херексел чок, хол дегбес-кылбас, хол  кодурер- шашкыланыр,хол  куруг-ажыл  кылбас, хол  чедер-эттээр, холга алыр-кижизидер,холга  киирер-аайынче киирип  алыр, холу бош-карбан,  холу  быжыг-харам,  холу  кадыг-аашкылыг, холу  кара-багай,холу  салды-нар-хонну  калыр, холу  чадагай-харам  эвес, холу  чемзиг-амданныг чем  кылыр, холу  тыртым.-харам.

Каракка  хамаарышкан:  карак ажыт-билбээченнээр, карак албайн-кичээнгейлиг, карак  кызыл-кызымак, карак  мегелээр-чудукаралаар, карак  огу-кадагалаар,  карак  соглур-ур  коор, карак  чаар-мегелээр,  карак  чивеш  аразында-бичии када,карак  шокараннаар-ковей,  каракка   илдигер-коску,  карак –кулак  чок-кичээнгей  чок, харам  кижинин  караа куду-харам.

Дылга  хамаарышкан: дыл  ажырыпкы  дег-амданныг, дыл  бажынга баар-  эвээш,дыл  одура  ызырып  каа дег-чаагай,  дылы  агарып  каар-ыыттаар  чуве  тыппас, дылы  бош-хопчу, дылы  сынар- ааш  кынныр, дылы  узун-хопчу, дылы  чидиг-багай  чуве  чугаалаар,дылы  караннаар-ааспыраар, дылын  тырттар-тула бээр, дылын уштур-тенек, дылым тос одурлур-мегелевес,дылын  ызырып   алыр-чаагайсынар.Чижек: узун  эдек  бутка  ораажыр.

Ааска хамаарышкан:аас ажар-чугааланыр, аас ажыттырбас-чуве  чугаалатпас,  аас  айыылы-артык  чуве  чугаалаары, аас дээр-амзаар,  ааска  сынмас-уен-даян  чуве  чугаалаар,  ааска   эптешпес-багай  сос  чугаалаары, аксы  бак-  кара  сагыш,аксы дус  дег-анчыг  состер  соглээри, аксы  кара-каргыштыг, аксы улуг-хооремик, аксы  хак  дээр-чугаалаар  чуве  тыппас,аксы  чангыс- созунге   ээ  боор,аксы  чымчак-ээлдек, аксы  шимчээр-химиренир, аксы-  созун  алыр-очуун  алыр, аас   кевирбес-узук  чок  чемненир, аас  ашпас-чуве  ыыттавас,аас  этпес-артык  чуве  чугаалавас, аас-биле  будурер-аксы-биле  чуве кылыр,  аас-дыл  кылыр-маргыжар, аас-дылга  кирер-хопка  кирер, аас  кадарар-манаар, аас  туттунар-човаар, аксын  ээлээр-шынчы  болур, аксында  суг  пактап  алган  дег-чуве  ыыттавас, аксында  чуректиг-кортук, аксынын  кежиин  кузуп  алган-боду  буруулуг. Ыт  аксынга  кирген – ханзыраар, кижи  аксынга  кирген  -хилээр.

Информатор Кокеш Серин-ооловна Серен-Чимит

                       Арина Араптановна Хертек

1.Кижинин  тускай  аажы- чанынга  хамаарышкан  быжыг  сос  каттыжыыш-

 кыннары :

      чурээ  бош –сырбаннааш,

      чурээ  аксынга  кээр   -  кортук.

      Эриг  баарлыг-сеткили  эки,

      Сеткили  чымчак   -  кээргээчел.

Бажы   каткан- хойну   билир, чыткан хой   тургуспас- томаанныг, далган  

 мээлиг-  мелегей, дон  баарлыг, кара  сагыштыг- багай, бажы  эъттенген-

туразы  улуг, дуву  чок  доскаар  ышкаш- хоптка, мойну  чоон- туразы улуг,

аксы  достунмес- шыданмас,кок  шой- чуве  тоовас,биче  сеткилдиг-хундулээчел,суг  курту   ышкаш- шимченгир, чазык  арынныг- чымчак, думчуу  чыттыг- кайда-даа  чувени  тып алыр  кижи, думчуун  боралаар- бо-

растаар, холу  бош- карбан, оду  чарлыр, огу  турлур- хорадаар.

    Домакка  ажыглаан  чижектерни  коруп  корээлинер:

       Эриг  баарлыг  мээн   авам

       Эргеленип  ханмас –тыр  мен.  

Маадыр   черле  ындыг   кижи , башкылар  айтырыглар  салырга, ак  хар  ашпас, алыс  боду  черле  чыткан  хой  тургуспас.

2.Кижинин  угаанынга  хамаарыштыр:

   соок  баштыг-  угааныг,

    биче  баштыг

    суг  мээлиг        мелегей,

    бажы  каткан – мерген  угаанныг.

 Чамдык  суг  мээлиг  оолдар   бистин  аравыста  хой, олар  кичээлдерден  дезе  бээр  болгай.Чижээ:Суг мээлиг  болур  болза, частырыгларны   амыдыралынга   хойну  кылыр  сен.Ол  талазы-биле  бажы  каткан  кижилерден  арга- суме  алыры  чугула-дыр.

3.Кижинин  социал  байдалынга   хамаарышкан   быжыг  сос  каттыжыышкыннары: кырган  бору- дуржулгалыг, бут  кырынга  туруп  кел-

ген- сегий  берген, балдыры  дынзыг- бай, шыдалдыг, карангы  кижи-

амыдыралдан  чыдып  калган  кижи, кудуруу узун- хой  чыыштыг, балыы

кадар- олчаан  баар, олуруп  чораан – шииттирип  чораан, холу  салдынар-

ажылдаар  хоон  чок, хырын  каастаар- янзы- буру  чем  чиир,баш  суггар

чер  тыппас-девидээр,бажы  ыжар- боданыр, балдыр  сыкпас- узук  чок

ажылдаар, ооргазы  хондурлур- ажыл- агый   кылыр, ээгизинге  хун  дегген-

амыраан.

 Чижээ: Аар-оолдун   кудуруу  узун, ол  хирезинде  карангы  кижи  боор.-

Адар-оол   хой  улус-биле  аралажып  чоруур, ол  хирезинде уеден  чыдып  каан.Кижинин  багай  талаларынга ,  аажы-чанынга  хамаарыштыр  быжыг  сос  каттыжыышкыннары:

       Оду  чарлыр- хорадаар, уйгу  хавы- уйгужу  кижи, ак  чалгаа- чалгаа,

иштинде  диштиг- сагыжы  багай, ийи  арынныг- мегечи, дуктуг  арынныг-

ыядыр  чуве  чок,човаар  сеткил чок, дылга  багай- орустап билбес, озу  кара-

багай, бажын  дергилээр- арагалаар, таваан  карартыр- оорлаар,ошку чудаа-

нын  узер- ыялаар, лыжа  кедер- дезер, мыкылааш  чиир-эттэдир, ог  барааны  

корпес-дезер, думчуу  чыттыг- кайда-даа  чувени  тып  алыр  кижи, тынын

соорткен- чалгаа, холу  салдынар- хоон  чокталыр, хос  хоректиг- турамык,

эрни  чирик – чем  тогер, улуургак  кижи  угулза  чок  идиктен  дора, бардам бак, шалдан  соок.

4.Оске  бир  кижиге  хорадаанда, хомудаанда  ажыглаттына  бээр  быжыг  сос

каттыжыышкыннары:огу  караннаан- согленген,  дижин  шалыыр- дурбунген,

хонну  улуг- туразы  улуг, дора  коор- дорамчылаар, аксы  дус-  ааспырак, ко-

дур  ошку  ышкаш- огенир, бажынче  суг  кудар- бакка  сугар, эгээ-дурбуу

ышкаш- корушпес, нерв  чиир- улус  ажындырар.

5.Кижинин  аажы- чанынын  эки  талаларын  коргузер  быжыг  сос  каттыжыышкыннары:

    а) куш-ажылга  хамаарышкан: карак  кызыл- кызымак, ажылчын аът- кежээ, кара  дерин  тогер- бугу  кужу-биле  кылыр,  эр  чуректиг-дидим,

молдургажык  кижи- биче  дужаал  эдилээн   дарга,чырык  баштыг-  

угаанныг.

б) эки  кузээшкиннерлиг, эки  сеткилге   хамаарышкан:ак  сагыштыг- эки,

аксы  чымчак- ээлдек, эриг баарлыг, чымчак  сеткилдиг- дузааргак.

6..Кижилернин  найыралынга, демниг  болурунга  хамаарышкан  быжыг  сос  

каттыжыышкыннары: аразындан  суг  акпас- быжыг  найыралдыг, бир  баг  апарган- домей  аажы- чанныг, чангыс  хемнин  суун  ижер- кады- кожа

чурттап  озери,оннуктежири.

   Фразеологизмнерде  тыва  чоннун  амыдыралы, байлак  дуржулгазы,  чан-

чылдары, аажы- чаны, культуразы, куш-ажылы  синниккен.Ынчангаш фра-

зеологизмнер- харылзаалыг  чугааны  сайзырадып, тыва  дылдын  эн-не  

чидиг, ханы  уткалыг, чечен  чараш  байлаа.Олар  дылды  каастап, байлакшыдып   чоруур.Ниитизи-биле  алырга, тыва  дылда  фразеологизмнер

онзагай  черни  ээлеп, дылды  уран- чеченчидип  турар, лоарны  хойу- биле  

ажыглап, чугаанын   чеченинден  ангыда,  утка -шынар  талазы- биле  ажыг-

лап, чугааны  номчуп  турар  азы   дыннап  турар  кижиге  чедингир   дээш-

тиин  чедип  алырынга  улуг  ужур- дузалыын  хой- хой  чижектерге  ба-

дыткап  болур

 Сеткуул «Башкы»  №1  1995  ар. 52-53.

               Ажыглаан   чогаалдарнын  данзызы:

   1.Ш.Ч.Сат,Е.Б.Салзынмаа.  Амгы тыва  литературлуг  дыл Кызыл.1980.

   2.Б.Ондар. Фразеологизмы  в  романе  К.Кудажы  «Улуг-Хем  неугомон-

      ный »,связанные с понятием  «человек» Ж.-Башкы 2000-№-3 а.74-76

  3.Фразеологический  словарь   русского  языка. Под редакцией   А.И.Молот

      кова М.,1978

   4. Д-Х Ооржак. Быжыг сос каттыжыышкыны деп теманы тайылбырлаары.

       Ж.,Башкы-1995 №-1 а.51-54.

  5.М. Ооржак.Амгы база чооку уенин фразеологизмнери. Ж., Башкы-1996

      №-2 а.68-69.                  

 Оюн- баштак   айтырыглар:

1.Ыглаан  кижи   оон  суун  ижер ; туразы  улгатканда     оон-биле  кылаштай  

   бээр; олче  суг-даа  кудуптар; читкен  чуве  дилээрге, ыжа-даа  бээр; ырак    

   чер  чораанда  чиде-даа  бээр.Чул ол ? Тывынар.(Баш)

2.Кортуктун  аксынга  келир, бош-даа  болур, атпаш, сырбаш-даа дээр.Чуу-

   дур?(Чурек).

3.Коргарга, сиринейни  бээр; ядараарга  кошкай  бээр,  байыырга чооннаар;

   амыр-дыш  чок   ажылдаанда  сыкпас.Чуу-дур?(Балдыр.)

4.Ур  чуве  манаарга, узай  бээр, баксыраанда, чингелээр; улуургаарга,чоон-

   наар, хорадаанда , долгай кааптар; чамдыкта анаа оске  кижи-даа    

   олуруптар. Чул ол?(Моюн.)

5.Кээргээрге  эрий  бээр; каттырарга  када  бээр, донгун-шириин  болурга,

   дона  бээр.Чул  ол?(Баар.)

6.Чигеш  дээртир,уен-даян  сос  эдерге сынмастай  бээр,чамдыкта  дус-даа  холужа  бээр, бир  чамдыкта  карара-даа, агара-даа бээр, улгады-даа  бээр,

хагдына-даа бээр,чамдыкта  чангыс-даа  апаар,чымчай-даа  бээр,чамдыкта

ууле-херек-даа  будурер, чамдыкта  кадарчылыг-даа  апаар,ыт  аксынче  ки-

ре-даа  бээр,теве-даа  тепкен  болур, аал-даа  кожурер; аразында былаажы-даа  бээр,а чамдыкта   бош-даа  болур.Чуу-дур  ол?(Аас.)

7.Чедишпейн  барганда  бажынга  баар,четчип  амданныг  апарганда  ызырар,

аграр-даа,карарар-даа, бирде  узай  бээр, чидиг-даа  апаар,башка-даа ораажы

бээр.Чуу-дур?(Дыл).

«Башкы» №1  1995 ч     ар. 52.Д.Х.Ооржак.