Аялган абяанууд тухай домог

Оролто үгэ

Һүүлэй үедэ түрэл буряад хэлэндэмнэй анхарал табигдажа, буряад хүн түрэбэл, өөрын түрэл хэлэн дээрэ хөөрэлдэжэ шадаха ёһотой гэжэ эрилтэ табигдана. «Түрэл хэлэеэ алдаһан арад – арад бэшэ, угаа алдаһан хүн – хүн бэшэ» гэжэ арадай аман үгэ тон сэсэн ха юм.

Энэ онтохон манай үеын хүүгэдтэ буряад хэлэеэ ойлгоходонь туһатай гэжэ  һананабди.

Би хоёрдохи классай һурагшаб. Түрэл хэлэндээ дуратайб. Буряад хэлээр диктантын мүрысөөндэ хабаадажа, район соогоо түрүүшын, округ соогоо гурбадахи һуури эзэлээб.

Аялгантай танилсуулхадаа багшамнай эрэ, эмэ, эрсэ аялган тухай һонирхолтойгоор хөөрөө. Тиигэбэшье, манай класста Улаан-Үдэ хотоһоо ерэһэн буряад хүбүүн һурадаг. Маанадтай адли үзэгтэ ороо, уншажа һураа, гансал буряадаар бэшэхэдээ, дүрим хэрэглэхэдээ ядалдадаг. Теэд ганса тэрэ хүбүүн бэшэ, олон буряад зон буряадаараа хөөрэлдэжэ шададаггүй.

Эндэһээ проблемэ гарана: Юундэ буряад лэ аад түрэл хэлэеэ мэдэнэгүйб, ямар аргаар дүримдэ анхарал табюулхаб?

Гипотезо:

                                   Үльгэр түүхээр, һонирхолтой аргаар буряад хэлэнэй дүримдэ анхарал табюулжа болохо.

Зорилго: Аялган абяанууд тухай онтохон зохёожо, үетэн нүхэдтөө буряад хэлэнэй дүримүүдые ойлгуулха.

Түсэбүүд:

1. Һонирхолтой үльгэр зохёохо;
2. Аялган абяануудые шэнжэлжэ, шанарыень элирүүлхэ;
3. Түрэл буряад хэлэеэ гамнажа, зүбөөр хэрэглэжэ һураха.

I

Аялган абяанууд тухай онтохон

Урдын урда сагта, уһан голой тогтоогүй байхада, буряад хэлэнэй дэлгэрээдүй байхада, аялган абяанууд амгалан тэнюун ажаhуудаг байба ха. Гоё hайхан аялга гаргажа, дуулажа, хашалган абяануудтай элдэб янзын үе боложо наадажа, зугаалжа байгаа. Тиимэ һайн, эбтэй эетэй һуужа байтарынь, буряад хэлэн дэлгэржэ, элдэб шэнэ үгэнүүд бии болобо. Эдэ үгэнүүд абяануудһаа бүридэнэ.

        Нэгэтэ Буряад хэлэнэй хаан аялгануудай хоорондо мүрысөөнэй зарлиг буулгаба.

Түрүүшынхинь һур харбаан байба. «Харбаан» гэжэ үгэ соо орохо байраяа аялган абяанууд мэргэнтэнэй мүрысөөндэ буляалдаба. Эндэ гансал эрэ аялганууд илаба.

         Хоёрдохи мүрысөөн бүхэ барилдаан байба. «Бүхэ» гэжэ үгэ соо орохо байраяа буляалдаба. Энэ мүрысөөндэ эмэ аялганууд илаба.

Гурбадахинь – мори урилдаан байба ха. «Эмниг морин» гэһэн үгэнүүд байба.  Эдэ үгэнүүд соо эрсэ аялганууд байраяа оложо, эрэтэйшье, эмэтэйшье тааража байрлаба.

Тэрэ сагһаа хойшо аялган абяануудай үүргэ ехэ боложо, улам саашаа болоходоо, үгэ соо орохо байраяа буляалдажа, эрэ, эмэ аялганууд эблэрхэ аргагүйгөөр хэрэлдэбэ, анги боложо таһарба.

        Нэгэ ангинь «Эрэ» аялганууд гээшэбди гэжэ, томо гэгшын һэеы гэр барижа байрлаба. Эдэнь хадаа табан бүлэ байба.

«А» - тан гэжэ бүлэнь а, аа, ай аялганууд болобо.

«О» - тон гэжэ бүлэдэнь о, оо, ой аялганууд ороно.

«У» - тан гэжэ айлынь у, уу, уй аялганууд.

«Я» - тан гэжэ айлынь үсөөн - хоёр аялганһаа  бүридэнэ: я, яа.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                         

«Ё» – тон баһал хоёр аялганһаа бүридэнэ: ё, ёо.

        Нүгөөдэ ангинь «Эмэ» аялганууд боложо таһарба ха. Энэ анги соо дүрбэн бүлэ байба. Баһашье, «Эрэ» аялгануудһаа дортохоор бэшэ, гоё һэеы гэр барижа оробо.

«Э» - тэн бүлэнь э, ээ, эй аялган абяанууд гээшэ.

«Ү» - тэн бүлэдэ ү, үү, үй ороно.

«Е» - тэн гэжэ айлынь баһал үсөөн: е, еэ.

«өө» - тэн ори ганса бүлэ байбашье, хаанашье таһардаггүй эхир хоёр.

        Гурбадахи ангинь - «Эрсэ» аялганууд, яахашье аргагүй, хүндэлэндэ хүлөө шэхэнгүй, нэгэ борохон һэеы гэр соо  байрлаба ха. Эдэ аялганууднай зохид ульгам зантай, хэрэлдэжэ дэмы бэеэ зобоодоггүй ха. Бэерхэнгүй, «Эрэ» тэйшье, «Эмэ» - тэйшье тааража, нэгэ үгэ соо бэшэгдэжэ ябадаг аялганууд байба.

«И»-тэн бүлэдэ и, ии аялган абяанууд ороно.

«ы» -  гансаарханаа ябадаг, үгын эхиндэ бэшэгдэдэггүй, аргагуй  түбшэн аялган.

«Ю» - тэн гэжэ бүлэ байха, хоёр абяанһаа бүридэнэ: ю, юу.

II

Аялганай тааралдал:

Эрэ эмэ аялган нэгэ үгэ соо бэшэгдэдэггүй, харин эрсэ аялган алинтайншье бэшэгдэдэг

Жэшээ: Ошобо (булта эрэ аялганууд),

Хонин (эрэ, эрсэ аялган таараад байна),

Үнэгэн(ганса эмэ аялганууд),

Хэлтэгы (эмэ, эрсэ хоёр таарана)

Үгын эхин үедэ байһан аялганиие дахуулжа, саашанхи түргэн аялгануудые бэшэхэ гуримые аялгануудай һубарил гэдэг.

Исключени: гүзээн, гүбээ, һүбээ, бүтээхэ, үһээ

Үгын дунда ороһон уу, үү, юу ялгануудые дахуулжа, саашанхи аялгануудые бэшэхэ дүримые аялганай нугарал гэдэг.

III

Иигэжэ аялган абяануудай эбээ таһараашье һаань, буряад хэлэн өөрын онсо дүримүүдтэй боложо, улам саашаа хүгжэжэ байдаг. Аялгануудые һубарилай, нугаралай, тааралдалай ёһоор хэрэглэжэ, тоосооень зүблэрүүлэн байдаг, эгээл сэсэн, эгээл баян, эгээл нугархай буряад хэлэн болонхой. Буряад аялгануудай дүрим тухай онтохонииемнай һонирхон ойлгожо, алдуугүйгөөр бэшэхые оролдоёл даа. Эртэ сагһаа хойшо байдаг «Бэшэг мэдэхэгүй хүн малгайтай мал шэнги» гэһэн арадай аман үгэ хэлэһыемнэй батална.