Ш.Д. Кууларнын «Ыяш баглааш» деп романында маадырларнын овур-хевирлеринде эпитеттернин ажыглалы

Кожуун чергелиг эртем-практиктиг конференция

«Шомаадыр Дойлуевич Кууларнын 70 харлаан юбилейи»

Ш.Д. Кууларнын «Ыяш баглааш» деп  романында маадырларнын овур-хевирлеринде эпитеттернин ажыглалы

                                                          .

Ажылдын автору: Сарыглар Аурина

Алдан-Маадыр ортумак школазынын

 9-ку классчызы.

Ажылдын удуртукчузу: Ондар З. С-Д.,

Алдан-Маадыр ортумак школазынын тыва дыл,

чогаал башкызы

Сут-Хол кожуун, Алдан-Маадыр суур, 2013 ч

План

1.  Киирилде.
2. Шомаадыр Кууларнын чогаадыкчы намдары.

3. «Ыяш баглааш» 1-ги ному. Шаг шаа-биле турбас деп 1-ги кезээнде маадырларнын овур-хевирлеринде эпитеттерни ажыглааны.

4. Туннел сос.

Киирилде

Сорулгалары:

1. Чогаалчынын чогаадыкчы намдарын шинчилээр.
2. «Ыяш баглааш» деп номда эпитеттернин ажыглалы.
3. Шинчилел ажылынга сонуургалды сайзырадыр, чогаал ажылынга болгаш номчулгага ук теманы дамчыштыр сонуургадыр.
4. Дылдын уран аргаларын чогаадылгага ажыглап, чугаа культуразын бедидип, чугаазын сайзырадыры.

Шинчилээр чуул:

Шомаадыр Кууларнын « Баглааш» деп романында маадырларнын овур-хевирлерин чуруп коргузерде эпитеттерни ажыглааны.

Шинчилээр объектизи - романда маадырларнын овур-хевиринде эпитеттер.

Ажылдын сорулгазы: эпитеттернин ажыглалы чогаалдын дылын уран-чечен болдуруп, сос курлавырын байыдып турары.

Ажылдын практиктиг ужур-дузазы: Ажыл ук  теманы улам хандыр шинчилээринге сонуургалды оттурар болгаш темага хамаарыштыр шенелде шинчилел ажыл болуп турар.

Ажылдын туннели чуу бооп коступ келирил (продукт): методиктиг дуза кылдыр парлалгага унер.

Кыска аннотация:

Шомаадыр Дойлуевич Кууларнын «Баглааш» деп романынын «Ыяш баглааш» деп бирги номунда маадырларнын овур-хевирлеринде эпитеттернин ажыглалы романнын дылын байыдып, ону уран-чечен болдуруп, маадырларнын овур-хевирлерин тодаргай билип алырынче, чечен чогаалдын утказын номчукчуларга билиндиреринге улуг рольду ойнап турар.

Шинчилел ажылында эпитеттер деп чул, оларнын сос курлавырын байыдып, чугаа сайзырадылгазынга улуг салдар чедирип турарын сайгарып кордувус. Эпитеттер мозулуг маадырларнын куш-ажылга ынаан, оларнын амыдырал дээш чуткулдуун, кызымаан, тыва чоннун торээн черинге, чонунга, чуртунга хумагалыг, хундуткелдиг болганын коргузеринге идиг болган.

Эпитеттер чечен чогаалдын кол озээ болур состун байлак, чаражын унелеп билиринге номчукчуларны ооредир.

Шомаадыр Кууларнын чогаадыкчы намдары

Шомаадыр Дойлуевич Куулар 1943 чылдын март 22-де Сут-Хол кожуунун Хор-Тайгага торуттунген.

Хор-Тайга, Кызыл-Тайга, Суг-Аксы, Чадаана школаларынга ооренгеш, Новосибирскиде партиянын дээди школазыннын массалыг информация чепсектерин удуртуп башкарар факультедин дооскан.

Куш-ажылчы базымын «Тыванын аныяктары» солуннун  чурукчузундан эгелээш, ол солунга корреспондентилеп, килдис эргелекчилеп, харыысалгалыг секретарлап чорааш, редакторунга чедир депшээн.

1991-1994 чылдарда «Тыва Республика» солунунун редактору, 1998-2011 чылдарда Тыванын ном ундурер черинин директору болуп ажылдап чораан.

Ол прозачы, журналист, чурукчу. Чогаал ажылын 1978 чылда эгелээн. Баштайгы ному - «Кок-Хевек» 1984 чылда чырыкче унгеш, номчукчунун сонуургалын хаара тудупкан. Чаа-ла чогаал бижип эгелээн кижи дун чогаалын шын адап алганы-биле номчукчуларнын кичээнгейин апкан. Тывалар чинге-тарааны чедир бышпаан турда, чулуп алгаш, хооруп, соктап чиир чанчылдыг. Оозун кок-хевек деп адаар. Ол кок-хевектин суузуннуу-ле кончуг, амданыы-даа чаагай. Авторун баштайгы ному база шак-ла ындыг, номчуттунгур болган.

Дараазында чылдарда «Баглааш» деп романын уш ному унген. Бирги ному «Ыяш баглааш» 2002 чылда, ийиги ному «Демир баглааш» 2005 чылда, ушку ном «Чуртталганын баглаажы» 2008 чылда удаа-дараалаштыр чырыкче унгулээн.

Баглааш бо чогаалда чугле аът баглаар ходугур ыяш эвес. Ол тыва кижинин, оон торел-дозунун, кады-кожаларынын чангыс-аай тудуш харылзаазынын символу болуп турар. Чогаалчынын «Шорааннарда дайгы»

                                                                                                                           1

(1989),  «Амыдыралдын чиргилчиннери» деп тоожуда богунгу амыдыралдын чырык болгаш холегелиг талаларын чуруп коргускен. Кижилернин амыдырал-чуртталгазынын байдалын бойдустун болуушкуну чиргилчиннерге чижеглей коргускени солун болгаш ооредиглиг.

« …Эх, чиргилчиннер, чиргилчиннер! Каас-чараш-даа болзунарза, чогум дурзунер козулбес-тир. Бойдуска чиргилчиннээр оруктар база тургулаар. Чуг-ле ындыг оруктар кижинин амыдыралынга таваржыр ирги оон херээ чуу боор! Бойдус-биле канчап деннежиир бис. Ынчалза-даа бойдустан хамаарылгалыг бис. Ындыг болганда кижинин алыс будужун билип алырынга ол оруктар база хамаарылгалыг болуп, тончу чок амыдыралдын булургей делгеминге оруун часпайн чоруурунга кижиге угаадыг, кичээндириг, сагындырыг болуру-даа чадавас».

Ш.Д. Куулар чогаал бижииринден ангыда номнар каасталгазын бо-ла кылып чоруур. Ол М. Кенин-Лопсанын, Ю. Кюнзегештин, Е. Танованын, С. Сурун-оолдун, О. Сувакпитин болгаш оскелернин-даа номнарынга чурук каасталгазын кылган.

ССРЭ-нин журналистер эвилелинин болгаш Тыванын чогаалчылар эвилелинин кежигуну. Тыва АССР-нин Дээди Совединин болгаш Президентизинин хундулуг бижиктери-биле шаннаткан. Тыва Республиканын алдарлыг ажылдадыкчызы.

Ш.Д. Кууларнын чогаал ажылдарынга унелелди Черлиг-оол Куулар, Монгуш Байыр-оол, Салим Сурун-оол болгаш оскелер-даа берип, сайгарылгаларны кылгылааннар.

                                                                                                                          2

«Ыяш баглааш» 1-ги ном. Шаг шаа-биле турбас деп 1-ги кезээнде маадырларнын овур-хевирлеринде эпитеттерни ажыглааны

«Литература - амыдыралдын корунчуу» деп сураглыг орус чогаалчы Максим Горький чугаалаан. Ол шын. Чогаалчы кижи бодунун чогаалдарынга долгандыр турар амыдыралды каракка чуруттунуп коступ келир кылдыр чуруп коргузер хулээлгелиг. Ол сагыш-сеткилинден хайныгып унген эн-не дээди, арыг кузелдерин номчукчулар-биле улежип, оларнын сагыш-сеткилин доюлдуруп, чуглеп, чалгынналдырар шинээлиг.

Чечен чогаал - уругларнын делегей коруушкунун делгемчитпишаан, оларнын сагыш-сеткил культуразын байыдып, кижинин карактарынга илдигип козулбес чажыттарны чечен-чогаалда бар уран-чечен аргаларнын дузазы-биле илередип коргузер шынарлыг.«Баглааш»-монге амыдыралдын читпес демдээ деп философчу бодалды романда чогаалчы ирелеткен. «Баглааш» - тыва улустун делегей коруушкунун, медерелин, эртем-билиинин шапкын хогжуп келгенин коргускен символ. Чогаалда болуушкуннар Сут-Хол девискээринге чээрбиги чус чылдын ортаа уезинде болуп турар. Ынчан тываларнын мурнунга уш улуг шилилге турган: улусчу эрге-чагырганы хулээп алыр бе? Совет курунеге каттыжып алгаш, сууржулганын база коллективизациянын оруунче кирер бе? Чигзиниглиг частырыглыг билиишкинер ол тоогулуг уеде хой турза-даа, чон кедилиг хогжулденин оруктарын шилип алган деп бодалдын чогаалдын композициалыг  тургузуун, сюжетиг шугумнарын углап-баштап турган.

Тыва кижиге баглааш база бир ыдыктыг эдилел болур. Олар эрги баглаажын кажан-даа оттулбайн чораан, анаа-ла ирип тонер азы бир черже аппарып каар.

Романда чон ортузундан шылгараан бурунгаар кузел-соруктуг

                                                                                                                           3                                                                                                                                            

кижилерни, оларнын эртем-билиглиг салгакчыларын тода чуруп коргускен.

Чогаалда болуушкуннарны, маадырларны делгередип, чедимчелиг чуруп коргузерде чурумалдыг уран аргаларны ажыглаары кузенчиг.

Кандыг-даа чогаалга уран-чечен аргалардан овур-хевирлерни эн тода, билдингир чуруур аргаларнын бирээзи эпитет.

Эпитет дээрге кандыг-бир чувенин азы болуушкуннун онзагай шынарын тайылбырлаарынга болгаш тодарадырынга уран ажыглаан сос.

Эпитет приложение - (слепая любовь, туманная луна) художественно определяют предмет или действие и могут быть выражены полным и кратким прилагательным, существительным и наречием: «Брожу ли я вдоль улиц шумных, вхожу ль в многолюдный храм» (А.С. Пушкин). Сураглыг орус чогаалчы А.С. Пушкин эпитетке слепая любовь, туманная луна деп тодарадып турар.

Романда маадырларнын овур-хевирлерин чедимчелиг коргузери-биле эпитеттерни ажыглаанын дараазында одуруглардан шинчилеп кордум.

Кок-Уруг романда кол херээжен маадырларнын бирээзи.Оон ада-иези ядыы-даа болза, шевер улус чораан. Ада-иези ону Кок-Уруг деп та чоп адап каан чуве, бичиизинде шолазы турган чадавас. Херек кырында ол дас кара баштыг, ак шырайлыг, шилгедек дурт-сынныг херээжен.

Ол иезинин ужуун ам-даа салбаан болгаш кезээде-ле холу куруг орбас: чок-ла болза алгы ууштаан, чок-ла болза хеп даараан орар.

Бо маадырнын овур-хевирин  чуруп коргузерде дас кара баштыг, ак шырай, шилгедек дурт-сынныг деп сос каттыжыышкынарында маадырнын даштыкы овурунда улам онзаландырар шынар-биле дас кара, ак, шилгедек деп эпитеттерни ажыглаан.

Чылбар-оол ады-ла ындыг, чогум боду ак шырайлыг, ажык сеткилдиг, иезин дозээн оол. Оон шала калбак кулактары, бажынын дугун чулуп

                                                                                                                           4

кааптарга, улам-на делбигир ышкаш костур. Чылбар-оолдун овур-хевиринде болгаш даштыкы овуруннун байдалын тодарадыры-биле ак шырайлыг, ажык сеткилдиг, шала калбак кулактары деп каттыжыышкынарда ак, ажык, шала калбак деп эпитеттер-биле тодараткан.

Маакай акызындан уш хар биче хирезинде сооккуру кончуг болгаш, оон шоолуг-ла чавызавас. Узун, суук, кара чажын сула салып алгаш чоруурга аянныы дегет, кыс шинчи кире берген уруг. Оон ийи кулаанда сувур-сувур, ошку маактары ышкаш меннери бар. Ынчангаш адазы оларын чаптааш, Маакай деп адап каан чуве-дир. Узун суук кара чажы, сувур-сувур кулактары. Мында эпитеттер узун, суук, кара, сувур-сувур.

Оолакай узун дурт-сынныг, боду сииреш, шала конзагар хаайлыг, чугуртуленнээш сыгдыгыр карактыг, бежен хар чоокшулай берген кижи. Ол даады-ла бажын чулудуп алыр болгаш донгур чоруур. Шала шойбек  арнынын чаактарында сал дуктери кара аныяандан-на терен кылдыр унуп корбээн, чугле шала калбак сегелинде каш узун дуктер коступ келгилээрин кижи коор. Бо овур-хевирни тодарадып коргузерде узун дурт-сынныг, конзагар хаайлыг, сыгдыгыр карактыг, шала шойбек арынныг калбак сегелинде узун дуктер деп каттыжыышкынарда узун, конзагар, сыгдыгыр, шала шойбек, калбак деп эпитеттерни ажыглааны маадырнын овур-хевирин коргузеринге уран арга эн-не дээштиг, тодаргай болганы билдингир.

Чараштаанын курлак чеде берген, шала сарымзык оннуг узун, чоон чажы чолдаксымаар дурт-сынынга эмин эрттир узун ышкаш козулген. Чараш арнында хурензимээр караанын кара огу чырыткылаш дээн ышкаш, ырадыр идип алган турган. Бо овур-хевирни тургузарда сарымзык, узун, чоон, чолдаксымаар, чараш, хурензимээр, кара, чуга деп эпитеттерни байлак кылдыр ажыглаан.^[1]

Устунде коргенивис маадырларнын овур-хевирлеринден дылдын уран аргазы 18 эпитеттерни тып, шинчилел ажылын кылдым.

Устунде чижектерден алгаш коорге, эпитеттер романда маадырларнын аажы-чанын, овур-хевирин, оларнын амыдыралын коргузеринге улуг рольду ойнап турар.

Дылдын чурумалдыг аргазы эпитеттерни ажыглаарга чугаа уран-чечен, делгеренгей, кижинин угаан-медерели, дыл-домаа сайзыраар. Уран-чечен аргаларны ажыглаарга, тыва дылынга ынак болурунга, ону унелеп билиринге идиг болур. Романын кол озээ болур состун байлак чаражын унелеп билиринге номчукчуларны ооредир. Чугле эпитеттерни хойу-биле ажыглаан эвес, романда чурумалдыг аргаларнын барык шуптузу кирип турар дээрзин чогаалды номчуп олура эскердим. Мээн бо ажылым ам-даа тонмээн,  уламчылап ажылдаар сорулгалыг мен.

Туннел

Чогаалчывыстын 3 кезектиг «Баглааш» деп романынын «Ыяш баглааш» деп 1-ги номун сонуургап номчудум.

Бо номда тыва ниитилелдин тоогузунде чараш, солун-даа болза, ур турбаан кыска сайзырал уезин, эрги амыдыралдан чаа амыдыралче кирип турарынын соолгу чылдарында болуушкуннарны база ында кирип турар амыдыралчы маадырларнын овур-хевирлерин эпитеттернин дузазы-биле онзагай тода кылдыр уранчыдып бижээн. Бирги номнун бирги кезээнде сайгарып корген маадырларывысты номчукчуларга чедимчелиг дамчыдар сорулга-биле каттаптатынып турар эпитеттерни санаваска он сес эпитеттерни шинчилеп тыптым. Сос курлавырын байыдарынга эн-не дээштиг чурумалдыг арга эпитет дээрзин онзагайлап корбушаан, Шомаадыр Кууларнын чогаадыкчы ажыл-ижинде дылдын уран аргаларын барык шуптузун ажыглап турарын чогаалды номчуп тура эскердим. Бо ажылымны ам-даа уламчылаар сорулгалыг мен. Тыва кижиге эн-не эргим уш унени маадырларнын овур хевирин дамчыштыр кижизидип, ооредип турарынга эн-не куштуг чогаал деп унелээр-дир мен.

Романда салгалдан салгал дамчып, уенин оскерлиишкининин аайы-биле амыдыралдын эки багын корген баглаашты кижинин амыдыралы-биле холбап коргускени кончуг солун болгаш тывынгыр, чечен-мерген философчу угаадыглар-биле коргускени номчукчуну хаара  тудуп, салдынмастады бээр. Ында баглааш уш салгалга бараан болуп келген.

                                                                                                                           7  

Кижиге эн-не эргим уш уне бар. Торээн чурту, торээн чонну, торээн дылы.

«Баглааш» деп романын маадырларын дамчыштыр торээн чурт, торел чон, торээн дыл деп билиишкинни автор билдингир болгаш тода кылдыр коргускен.

Шынап-ла, кижинин чер чурту, аал-ораны, торел чонну эн-не унелеп четпес баглааш-тыр. Баглааш амыдыралдын эрткен, амгы, келир уелерин  сагындырып турар  

                                                                                                                           8              

Литература

1. Шын, 2003 апрель 26.
2. Шын, 2006 сентябрь 7.
3. Тыва Республика, 1995 декабрь 27.
4. Ш. Д. Куулар «Баглааш»: бирги ном «Ыяш баглааш», Кызыл, 2002
5. Тыванын чогаалчылары, Кызыл, 2001.
6. «Тыванын чогаалчылары: намдар тоогузу, ажыл чорудулгазы». Кызыл, 2013.