Башкортстан язучылары асэренда урман образы

                                 Татар теленнэн эзлэну эше.

Тема:

Башкортстан язучылары асэренда урман образы

Урманнарда йврдем иркен сулап,
Бигрэкхуш исле парат ылысы;
Йврэк яраларын твзэтэдер
Куз карашкайларыцныц щылысы.

Халык кое.

Кереш.

Табигать ул - кешелек деньясыньщ моцгелек сере, э урман - ул жир планетасыныц чэчкэсе, жир бизэге. Без эзлэнгэн теманыц актуальлеге да менэ бугенге кендэ шул жир бизэген ничек тэ саклап калу юлларын табу, аны килэчэк буынга халкыбызныц байлыгы, ядкаре итеп тапшыру - бугенге кендэ кешелек деньясыньщ иц изге бурычы, дибез.

Урман - ул жир курке. Ул - жирне яман жиллэрдэн Ъэм корылыктан, э туфракны юылудан, елгаларны корудан саклый, басуларньщ бэрэкэтен арттыра, шэЬэрлэрнец Ьавасын сафландыра, кыргый жэнлеклэрне уз ышыгына сыендыра, кешелэрне иркен кочагына тарта.

Урман - ул саулык чыганагы. Аныц Ьавасы, шэЬэр Ьавасына Караганда, чама белэн ике йез тапкырга сафрак икэне билгеле.

Менэ шул эйтелгэннэрне исэпкэ алып, уз табигатебезне сакласак, без дэ шагыйрьлэр, язучылар кебек табигать жырчысы булабыз.Бу эшлэрне тормышка ашырыр ечен урманны, жэнлеклэрне яратырга тиешбез.

Бугенге кендэ эзлэнулэребезнец теп максаты - гузэл табигатебезне ярату, аца карата сакчыл караш тэрбиялэу.

Эзлэнулэребезнец обьекты булып табигать жырчысы - Ногман Мусин ижатында яктыртылган Башкортстаныбызньщ, Иэм шуца бэйле узебез яшэгэн тебэкнец урманнары тора.

урыннарны гел бертерле усак, яисэ башка вак куаклар басып китэчэк. Аннан урманныц ни матурлыгы кала соц? Кеше дигэн олы зат шулчак ачынып, бер дэртлэнеп , бер куанып серэнлэп жибэрэ:

• Aha - ha - hayyyL

Аньщ тавышы еракларга китэ, мэгрур урманны утэ алмыйча, кире

урыннарны гел бертерле усак, яисэ башка вак куаклар басып китэчэк. Аннан урманныц ни матурлыгы кала соц? Кеше дигэн олы зат шулчак ачынып, бер дэртлэнеп , бер куанып серэнлэп жибэрэ:

• Aha - ha - hayyyL

Аньщ тавышы еракларга китэ, мэгрур урманны утэ алмыйча, кире шау булып узенэ кайта. Кешегэ бу халык башыннан угкэн тарих шомы - шавы сыман тоела. Шулчак шым гына утырган урман терелгэндэй була, телгэ килэ. Кеше сак кына колак сала, Ъэм шушы гулэу арасыннан бер тавыш аерым - ачык ишетелэ:

• Мин мэцгелек! Мэцгелек урман мин!

Каршымда - икенче китап. Бэй, шул ук сузлэр, шул ук аваз тутелме? Купме еллар су кебек аккан, купме юллар утелгэн, Кеше тормышында тарих битлэре тагын да арта тешкэн. в табигатьтэге жанлылык узенчэ дэвам итэ, Ьаман шаулый, сыктый, нэрсэдер эйтмэкче була.

Ой,Кеше дигэн олы зат, бер генэ куз салчы тирэ -ягыца. Без ускэндэ каенга yen язган кеше, ай. ел исемнэре, атамалар - болар бар да бик куп еллар элек салынган тамгалар. Яшисен яигэгэн , кайрысы чатнап ярылып, hap ел саен узенец яшэу чыганагы булган шифалы суын ж;иргэ биргэн йезьяшэр агач еллар буе кургэннэрен сендереп кенэ калмый, буыннар язмышын тэненэ дэ яза баручы гаж;эеп бер елъязманы хэтерлэтэ иде.

Менэ шул чак инде Кеше колагына ниндидер шау ишетелгэндэй була:

«Ой Адэм! Диргэ хуж;а булган Кешем минем! Менэ син эллэ ничаклы уйларга чумып, янымда басып торасыц. Безнен язмыш турында хэстэрлек куруец шэп. Уйлан, син, беек Кешем, Жирне яшэрту ©чен кулыднан килгэнне барын да эшлэ. Ж|ир -Онкэбезнец естендэге генэ тугел, куенындагы бетен хэзинэ, бетен тереклек синец рэхимецэ тапшырылган. Синец килэчэк буыннар гомерен хэстэрлэп яши башлавыцны куреп, тагы да ныграк куанам мин. Адэм балалары менэ шундый изге максатлар, матур хыяллар белэн генэ яшэсен

шау булып узенэ кайта. Кешегэ бу халык башыннан угкэн тарих шомы - шавы сыман тоела. Шулчак шым гына утырган урман терелгэндэй була, телгэ килэ. Кеше сак кына колак сала, Ъэм шушы гулэу арасыннан бер тавыш аерым - ачык ишетелэ:

• Мин мэцгелек! Мэцгелек урман мин!

Каршымда - икенче китап. Бэй, шул ук сузлэр, шул ук аваз тутелме? Купме еллар су кебек аккан, купме юллар утелгэн, Кеше тормышында тарих битлэре тагын да арта тешкэн. в табигатьтэге жанлылык узенчэ дэвам итэ, Ьаман шаулый, сыктый, нэрсэдер эйтмэкче була.

Ой,Кеше дигэн олы зат, бер генэ куз салчы тирэ -ягыца. Без ускэндэ каенга yen язган кеше, ай. ел исемнэре, атамалар - болар бар да бик куп еллар элек салынган тамгалар. Яшисен яигэгэн , кайрысы чатнап ярылып, hap ел саен узенец яшэу чыганагы булган шифалы суын ж;иргэ биргэн йезьяшэр агач еллар буе кургэннэрен сендереп кенэ калмый, буыннар язмышын тэненэ дэ яза баручы гаж;эеп бер елъязманы хэтерлэтэ иде.

Менэ шул чак инде Кеше колагына ниндидер шау ишетелгэндэй була:

«Ой Адэм! Диргэ хуж;а булган Кешем минем! Менэ син эллэ ничаклы уйларга чумып, янымда басып торасыц. Безнен язмыш турында хэстэрлек куруец шэп. Уйлан, син, беек Кешем, Жирне яшэрту ©чен кулыднан килгэнне барын да эшлэ. Ж|ир -Онкэбезнец естендэге генэ тугел, куенындагы бетен хэзинэ, бетен тереклек синец рэхимецэ тапшырылган. Синец килэчэк буыннар гомерен хэстэрлэп яши башлавыцны куреп, тагы да ныграк куанам мин.

ечен, еллар буе керэште. Узецэ жан биргэн Жщ> куркен, жир хозурлыгын еаклау ечен керэшкэ чыккансьщ икэн, ярты юлда тукталып калма, нинди генэ киртэлэргэ очрасац да, аларны ватып - жимереп, гел алга омтыл, Кешем! Анау ерак куксел таулар - син менэсе биеклеклэр алар. Э биеклеклэр ерактан гына матур куренэ, якьш бардыцмы, алдывда утеп чыккысыз кая бульш кутэрелэ. Сине куркытыр ечен эйтмим бу сузлэрне, Кешем. Син куркак заттан тугел. Шул ерак биеклеклэргэ омтыл! Туктама, алга бар! Синец кечецэ, кыюлыгыца, акыльща ышанам мин, Кешем! Уткэнебезне белер ечен тарихка куз сал, бугенге Ьэр адымьщны уйлап бас, аек баш белэн килер елларьщ турында уйла. Бугенге кенец - уз кулыцда, килэчэгец исэ - акылыцда».

Романда «Кеше» дип алынган замандашныц уй - хэтерлэулэре бугенге белэн уткэнне чагыштыру, Кеше белэн табигать сейлэпгу рэвешендэ ачыла. Язучы узенец эсэрендэ кешелекне килэчэк хакында хэстэрлэргэ чакыра. Табигать, бер суз белэн эйткэндэ, «тэу чыганак», э кеше - аныц бер елеше. Урманны юк иту - ул уз узецне хэлэкэткэ этэруЛзучыны шушы эсэреннэн чыгып, анны табигать жырчысы дип эйтергэ Тулы хокугыбыз бар. О бу исем бетен кешегэ дэ бирелми, аны яулап алу ечен табигатьне яратырга, аныц яшэешен ацларга кирэк.

Урал ягы урманнарын айкап, уйнап ускэн кечкенэ Ногман яшьли табигатьнец матурлыгын, кечен курэ, тоя белэ.Ун яшьлек чагын ул кэЬэрле сугыш еллары белэн искэ ала. Менэ шул чакта инде булачак язучы ечен туган жир, туган табигать, элбэттэ инде, урман - бетен яклап та инде кешелек деньясы ечен коткаручы булып кала. «Дир ул яратканны ярата» дип яцгыраган афоризм аныц алдагы ижаты ечен ул ендэу булып кала.

Ногман Мусин - ул табигать жырчысы кебек, табигать сакчысы, урман сакчысы да. Ьэр эсэрендэ ул табигатькэ сакчыл караш белэн бергэ дерес кулланыш юлларын да курсэтэ.

«Ж^ирнец матурлыгы» дигэн эсэрендэ дэ ул табигать белэн кешенец менэсэбэтен курсэтугэ ирешэ.

Эсэрнец теп герое - урман сакчысы ечен урман ул Ходай биргэн байлык кына тугел, э газиз жир йезенец курке, кешелек деньясы ечен ул - рухи байлык.

«Сайлап алган язмыш» романында ул немец кызы Зильданьщ

кызыклы Ьэм катмарлы язмышын укучыга ачканда, кызныц чит илдэ, чит жирдэге тормышын, аныц сагыну хислэрен табигатьнец матурлыгы, хозурлыгы белэн басуга ирещэ. Язгы карагай урманьшыц саф Ьэм эчкелтем Ьавасы, куз явын алып торган зэцгэр умырзаялар - болар бар да иленнэн аерылып, сейгэненнэн калмый килгэн кызныц бу якны уз итуенэ, туган ягы итуенэ язучы трафыннан ирешелэ.

Романныц Иэр булеге табигать куренешеннэн башлана. Берсендэ ул жил белэн сейлэшэ, берсендэ кояш нурларына соклана, яисэ Щиргэ эндэшэ, берсендэ кышкы салкын урманны тасвирлый.

« Карга теренгэн жир, жэйге ыгы - зыгылардан соц, тыныч кына деньяга аклык, шэфкать беркеп яткан тесле. Урманнар тып - тын. Агачлар, буран сылаган карларны коеп, ялангач ботакларын тырпайтып, иркен тын алып калган. Кышкы тормышын узенчэ дэвам итэ урман. Менэ аталы - инэле ике болан, тушлэре белэн корт ерып, ашарГа эзлэп йери. вшегэн, йоннарын кабарткан кызыл туш тургай, агачтан агачка кунып, жим эзли. Аръяктагы юан карагай ботагы тебендэ утырган тиеннец тамак кайгысы юк. Ул узенэ житэрлек азыкны инде кездэн эзерлэп куйган. Кубэеп киткэн бурелэргэ генэ азык табу кыенракка туры килэ. Хэтта, жае чыкканда, узлэре арасыннан юашрагын тотып взгэлэп ташлау да берни дэ тормый.»

Элбэттэ, урман тормышы - узенчэ, кеше тормышы узенчэ ага. Ныклабрак карасац, кыр хайваннары белэн кеше кенкуреше арасьщда эллэ никадэр уртаклык бар. Кеше шул охшашлыкларга игътибар итсэ, узендэге яхшы, яман якларын ачыграк тояр иде. Ченки кеше дэ бит шул ук табигать баласы.

Язучы эсэрендэ берсен дэ ескэ чыгармый, фэкать Ходай жан биргэн икэн, барысыныц да яшэугэ хокугы бар, дигэн суз.

Ногман Мусин - табигать жырчысы дибез.Язучы узенец Ьэрбер эсэрендэ урман проблемасын куз алдыйда тота. Язучы буларак ул уз темасын гына тугел, уз стилен, аца гына хас сурэтлэу алымнарын тапкан язучы. Аныц стиленец узенчэлеге шунда - хикэялэнуче вакыйгаларга, тирэ - як мохиткэ, табигатькэ автор менэсэбэтенец ачыктан - ачык бирелеше. Бу хэл аныц Ьэр эсэрендэ чагыла.

Менэ каршымда «Мэцгелек урман» романыныц беренче китабы.

Автор урманда ускэн халкыбызныц милли уен коралы - кураига эндэшэ. Курайны иплэп кенэ езеп, Кеше дигэн олы зат узенец уй - кичерешлэрен, гомер агышын озын жепкэ тезеп кей агымына сала.

Менэ шул чакта сихри моц астында табигать белэн Кеше бербвтенгэ эйлэнгэндэй тоела, табигать белэн бергэ мэцгелеккэ эйлэнэ.

« Эй, урманым, урманым, купне кургэн, купне кичергэн урманнарым минем! Синнэн башка жирне, синнэн аерып суны, узем сулаган Ьаваны куз алдына китереп буламы? Син юк икэн - Дирнец яме - курке юк; син сецдергэн дым беттеме - елгалар корый: син щифалы суыцны чэчмэсэц, тыны куырылудан жирдэ адэм заты калмас иде.Дир йезендэ тереклек башланганнан бирле кешелэр синнэн никадэр игелек курде икэн? Исэбе дэ юктыр. Лэкин алар буген шушы хакта ныклап уйлап карыйлар микэн? Уткэннэр белэн генэ тугел, алдагы гомер,кен иту турында да хэстэрлек курэлэрме икэн?...»

Кулына курай тоткан Кеше уйлана, узалдына: « Э урман гомерен ни белэн улчэргэ соц?» дигэн сорау куя.

Менэ мин буген купме юл уттем, урманньщ картаеп - муртайганнарын да, кукрэп ускэннэрен дэ, яца урелеп кенэ килгэннэрен дэ курдем. Эйе, урманнар да мэцгелек яшэешкэ омтыла.Лэкин бу омтылыпгга ниндидер кейсезлек тэ бар, шикелле. Ченки киселгэн дилэнкэлэр, алар урынында улэн дэ усмэгэн кара жирле аланнар ачылып калган.Э бит ул

Йомгак.

Урман hap вакыт «Мэцгелек булырга тиеш!» Ьэм «Урман мэцгелек». Табигать, урман мэцгелек булып калачак! Мин бу эйтелгэн сузлэремэ ышанам Ьэм ышаначакмын. Ногман Мусин кебек табигать жырчылары килэчэктэ дэ булырына 1шч тэ шигем юк. Минем телэгем шундый: табигатьне, елга - куллэрне, урманнарны килэчэк буын ечен саклыйк Ьэм аларга мирас итеп калдырыйк! Халык эйтмешли: «Урман - ул жир планетасыныц чэчкэсе, жир бизэге». Урманыбыз яшел юрганыбыз булып калсын!

Библиография 1 .Ногман Мусин. Мэцгелек урман.Роман - дилогия. 1нче китап.Уфа,1976; 2 нче китап.уфа, 1978.

2. Ногман        Мусин. Зэцгэртауда Ак болан.Роман. Уфа, 1980.
3. Ногман Мусин. Дирнец матурлыгы.Повестьлар. Уфа. 1981.
4. Ногман        Мусин. Сайлап алган язмыш.Роман. Уфа, 1983.
5. Ногман        Мусин. Шунда ята батыр сеяге. Роман,хикэялэр. Уфа, 2001.
6. Ногман Мусин. Ташу алдыннан. Роман. Уфа, 1985.