Исследовательская работа "Угайм суута ламанар"

Буряад Республикын һуралсалай болон эрдэм ухаанай министерство

Республикынүндэһэ яһатанай 1-дэхи лицей- интернат

Угайм суута ламанар

дүүргээ: 6-дахи классай һурагша Цыренжапова Дарима

хутэлбэрилэгшэ: хэлэ бэшэгэй

эрдэмэй кандидат,

 буряад хэлэ ба литературын багша

Бадмацыренова Ц.Б.

                                                              УлаанYдэ, 2013

  Түсэб:

Оролто үгэ………………………………………………………………………

1. Даба-Самбуу – гэбшэ лама…………………………………………………
2. Бадма-Гарба - гэбшэ лама…………………………………………………
3. Шэмэд Будожапов – үльгэршэн, бурхан зурааша……………………….
4. Надмид лама - гэбшэ лама……………………………………………….....
5. Баясхалан – Ивалгын дасанай залуу лама……………………………. .....

        Тобшолол..............................................................................................................

       Хэрэглэгдэһэн литература..................................................................................

Оролто үгэ

           Би хадаа эжыгэрээ эхирид яһатанай, хамнай шоно угай, бишэн жэлтэй, 12 наһатай, …..мэнгэтэй, Дарима гэжэ нэрэтэй, 6-дэхи ангиин, үндэһэн Буряад лицей-интернадай шаби гээшэб!

             Ямаршье угай зон өөрын баян түүхэтэй, һонирхолтой удхатай ёһо заншалнуудтай байһан гээшэ. Уг бүхэндэ мэдээжэ, бэлиг түгэлдэр, ухаатай сэсэн зонууд олон байһан. «Манай уг суута ламбагайнараар олон байһан юм», - гэжэ минии нагаса баабай Пурбо-Доржо Дабаевич Гармаев хайрсаг сооһоон уудалжа, эхирид яһатанайнгаа домог харуулжа, хөөрэжэ үгөөл даа. «Үшөө саашань һонирхоо һаа, энэ ном уншаарай!»-гэжэ С.П.Балдаевай «Буряад арадай аман зохёолой түүбэри» гэһэн ном харуулаа. Тэрэ ном би һонирхожо уншаад, шэнжэлээд, олон лэ һонин юумэ өөртөө мэдэхэ болоһондоо ехэл баяртайб.

              Нагаса баабайм хөөрэһөөр, шэхэнэй шэмэг, сээжын домог болгожо, баабайм  үни сагта намдаа дамжуулаа юм. «Би мүнөө шамдаа дамжуулжа байнаб»- гэхэдэнь, би энээндэнь ехээр хүхеэб, баярлааб. Юундэб гэхэдэ, саашадаа ганса намдашье бэшэ, олон хүнүүдтэ угайнгаа түүхэ һэргээжэ, мэдэжэ ябахадамнай ехэл туһатай байха гэжэ һананаб.

                Би мүнөө танай анхаралда өөрынгөө уг изагуурай суута хүнүүд тухай хөөрэжэ үгээхыемни зүбшөөгыт.

Даба-Самбуу – гэбшэ лама

  Даба-Самбу нагаса баабайм аба-минии элинсэг аба болоно. 1904 ондо түрэһэн. Бага балшар наһанһаан үхибүүдэй дунда һүбэлгэн бэрхээрээ илгардаг байһан. Таба наһа хүрэхэдэнь, гэртэхиниинь Янгаажан дасанда хуварагаар үгэһэн юм. Бурхан шажан хорилгын хату шэрүүн гушаад гаран онуудар Даба-Самбуу-элинсэг абамни нилээд хүшэр хүндэ байдал бэе дээрээ үзэһэн юм. 1939 ондо Кузбасс хото сүлэгжэжэ, 1945он болотор тэндэхи шахтада хүдэлөө. Дайнай һүүлээр нютагаа бусажа, айл болоо. Элдэб ажал хэжэ ябаа.  Өөрынгөө бэрхэдэ, шабар, элһэн хоерые тааруулжа худхаад, хирпиисэ хээд, айлнуудаар пеэшэ баридаг һэн. Гарта дүйтэй, дүрбэн тэгшэ бэрхэ, хүн зондо туһатай хүн ходо ябаа. Энээнһээ гадуур, Даба-Самбуу-элинсэг абамни ехэ эди шэдитэй, эмшэ, мэдэлшэ лама байһан юм. Хулгайлһан юумэ бусаадаг, үбшэлһэн, зобоһон зониие эмшэлдэг, аргалдаг, гарта домтой, ехэл хүсэтэй лама ябаһан гэжэ, мүнөөшье болотор хүн зон хододоо дулаанаар дурсажа, һанажа ябадаг»,-гээд нагаса эжымни хөөрэдэг.  

        Нэгэ иимэ  үнэн ушар болоһон юм гээд, нагаса баабайм хөөрэнэ…Ганн гасуур жэл болоод лэ, Надмит абгымнай ургуулһан колхозоймнай кукуруза уһаар гандаад лэ, Надмит абгамнай баабайда ерээд лэгуйбаха: «Даба-Самбу, бороо оруулыш даа, колхозоймнай кукуруза һалажа байна…». Үглөөдэрынь гайхалтай ехэ, хүнэгөөр шаху борон адхажа эхилээ бэлэй…Тиихэдэ баабаймнай: «Энэмнай бороогоо болюулыш даа, гэжэ, ерэхэнь бэшэ гү»,- гэжэ энеэжэ һуугаа һэн… Баабаймнай ехэ бэрхэ шатаршан байһан юм, аймагай болон республикын чемпион оло дахин болоһон. 1966 онһоо 1980он болотор Ивалгын дасанай гэбшэ ламаар хүдэлөө. Хайшаашье тэгшэ бэрхэ, бэлигтэй, ухаатай, хүн зондоо туһатай хүн ябаа – гэжэ баабай тухайгаа нагаса баабайм дурсана.

Бадма-Гарба - гэбшэ лама

Угаа дахажа, нагаса баабаймни дүү хүбүүн Бадма-Гарба баһал лама болоо һэн. Бадма-Гарба Даба-Самбуевич хадаа 1948 ондо Гильбэрэ нютагта түрэһэн. Монгол һайхан Орондо зургаан жэлэй туршада Буддын шажанай дээдэ һургуулида һураһан. 1988 ондо аласхоорондын «Эб найрамдалай марш» гэһэн Л.Н.Толстойн 160 жэлэй ойдо зорюулагдаһан «Москва-Ясная Поляна» гэһэн аяншалгада хабаадаа. Тиихэдэ зургаан япон ламанаар, хоёр буряад ламанар ябалсаа һэн. Энэнь долоон хоногой туршада ябаган аяншалга байгаа. Л.Н.Толстойн түрэһэн тоонто нютагаар ябажа, музейдэнь орожо, нютагайнь хүн зонтой хани халуунаар уулзажа, фото-зурагуудые асарһан байна.

         1989-1991 онуудаар энэдхэг, Непал оронуудаар ябажа ерэһэн юм. Удаань 1991 оной зун июниинь 18-һаа августын 31 болотор советскэ-американска уласхоорондын аяншалгада баһал хабаадаа һэн. Энэ аяншалгань Новосибирск хотоһоо Владивосток хүрэтэр долоон мянган модоной зайе далан табан хоног соо велосипедээр дабаха ёһотой  аяншалга байгаа.

        Аяншалгын эхиндэ арбан найман хүн ябаһан аад, Улан-Удэ хүрэжэ ерэхэдээ, оройдоол арбан гурбаниинь үлөөһэн. Буряад оронһоо Бадма-Гарба ламбагай гансаараа һэн. Харгы замдань тэдэниие мантан томо сэрэгэй машина үдэшэжэ ябалсаа. Ааяма зунай халуунда велосипедээр утын зайда ябаха гээшэ ямар хүшэр байгааб? Абгамнай хату зоригтой, урагшаа эрмэлзэһэн хүн хадаа, энээниие дабажа гараа бшуу даа!

        Дэлхэйн элдэб оронуудаар иимэ һонирхолтой аяншалгануудта хабаадажа ябахадаа, абгамнай буряад зоноо алдаршуулан суурхуулжа ябахаһаа гадна, элдэб яһанай хүнүүдтэй уулзажа, орон нютаг тухайгаа хөөрэжэ ходо ябаа бшуу.

                   Гайхалтай  һайхан тэнигэр сэдьхэлтэй, түлиһан, зобоһон хүнэй харгы арюудхан сагааруулжа , сэдьхэл доторынь заһажа табидаг, ехэл хэрэгтэй, туһатай – Ивалгын дасанай гэбшэ лама ябаа юм. Оройдоол табин таба наһатайдаа, тагаалал болоо һэн, харамтай…

Шэмэд Будожапов – үльгэршэн, бурхан зурааша

Манай хотондо нагаса баабайм абгые үльгэршэ Шэмэд гэлсэгшэ һэн. Юундэ үльгэршэ гэжэ суутай болооб гэжэ һурахадамни, нагаса баабай иигэжэ харюусаа һэн. «Шэмэд абгамнай анханай аман зохёолдо ехэ дуратай, аргагүй һайхан хоолойтой, урданай  үбгэд, хүгшэдһөө үльгэр, домог суглуулжа сээжэлдээд, заримынь зохёогоодшье бидэ үхибүүдтэ хөөрэгшэ һэн. Гансашье Хурамша, Гэльбэрээр суурхаһан бэшэ, бүхы республикэ соогоо мэдээжэ, суута үльгэршэн болоһон. Харгана, Оронго нютагуудһаа хүгшэд, үбгэд сугларжа, үглөөгүүр болотор үльгэрынь шагнадаг һэн.

                       1944 ондо республикын түрүүшын үльгэршэдэй слёт дээрэ «Боролзой баатар» гэһэн үльгэрөө хөөрэжэ, турушын һуури эзэлжэ, тэрэ үеын үнэтэ шан-гуулин гүсэдэ хүртэһэн юм. С.П.Балдаев дүшөөд онуудаар «Алтан шагай мэргэн», «Баян Боролзой баатар» гэһэн үльгэрнүүдыень буулгажа бэшээд, өөрынгөө ном соо хэблүүлһэн байна.  Шэмэд абгамнай ехэ һүзэгтэй, маанитай байһан, гарта дүйтэй, нарин дархан һэн. Өөрөө морин хуур дархалаад, тэрээн дээрээ дуулаха, үшөө бурханай дүрсэнүүдые уран гоёор зурадаг байһан. Мүнөөшье айлнуудаар эгээл хүндэтэй хоймортонь табяатай байдаг. «нагасын уг зээдэ»-гэжэ мүнөө далан дүрбэ хүрэһэн зээ хүбүүниинь Иван Чимитов бүхы наһаараа колхоздоо хүдэлһэн, Буряадай габьяата механизатор, нагаса баабайгаа һажаажа, морин хуур дээрээ уянгатуулан үльгэр, домогоо хөөрэжэ, уласхоорондын «Алтаргана»нааданай лауреат болонхой, Буряадтаа мэдэжэ «Магтаал» ансамбльтай хана халуур, Франци, Монгол, Япон оронуудаар бэлиг шадабарияа харуулжа, Буряад ороноо суурхуулжа ябана.

Надмит лама - гэбшэ лама

 Үшөө саашань үргэлжүүлхэдэ - элинсэг баабайһамни гурба дүү – Надмит абгамнай баһал Ивалгын дасанай бэрхэ унзад лама ябаа юм. 1907 ондо түрэһэн намтартай. Янгажан дасанай лама байһанаа, эхэ Ороноо хамгаалгын дайнда мордожо, эрэлхэн зоригтой ябаһанай түлөө олон орден, медальнуудта хүртэһэн.

                       Дайнһаа хүндөөр шархатажа бусаад, нилээд олон жэлдэ түрэл колхоздоо эрхимээр хүдэлөө. Тэрэ үедэ кукуруза һайнаар ургуулжа, үндэр ургаса абажа, «Ажалай Улан тугай» орденоор шагнагдаа һэн. Наһанайнгаа амаралтада гараад, һүүлшын хорёод жэлнүүдтэ Ивалгынгаа дасанда ламаар хүдэлөө. Баһал гэбшэ лама болод, ходо хүн зондоо хүндэтэй ябаа.

Манай хотондо - үшөө нэгэ ехэ бэрхэ гэбшэ лама Даши-Дондок гэжэ, Янгаажанай дасанай габжа лама болохоо ябаһанаа, гушаад гаран онуудаар хамалга хашалганай  үедэ сүлэлгэдэ Баунт тээшэ эльгээгдээд, һураг суу дахин дуулдаагүй һэн. ..

                       Баясхалан – Ивалгын дасанай залуу лама

Угаа дахажа, баабамнай дүү басаган – Дамдин-Сурэнэй хүбүүн – Баясхалан Тумутов – 1985 ондо түрэһэн, нагасанарайнгаа харгыгаар ябажа байна. Буддын шажанай дээдэ һургуули дүүргээд, Ивалгынгаа дасанда ламаар хүдэлнэ. Манай хотоной зон ехэ баяртай байдаг, юундэб гэхэдэ, угынгаа замые үргэлжүүлхэ хүмнай энэл даа – гэдэг. Хүнүүдтэ буян хэшэг түхөөжэ, хэрэгынь бүтээжэ, залуу үетэндөө, үхибүүдтээ аша

гушанартаа сагаан һайхан сэдьхэлтэй ябагты гэжэ үреэжэ, үреэжа, һургажа байха гэжэ булта найдана.

Тобшолол

                   Иигэжэ бүхы наһаараа зоной урда үнэн  сэхэ ябаһан, арад зондоо хүндэтэй, туһатай ябаһан, бэлигтэй түгэлдэр, ухаатай сэсэн  угайнгаа суута хүнүүдээр  омогорхоноб. Эдэнэй үндэр нэрыень, солыень хододоо  үргэнэ, оролдожо ябахаб . Өөрынгөө үхибүүдтэ ,

түрэл гаралдаа дамжуулжа, хөөрэжэ үгэхэб.

                     Хаанашье ябахадаа, холын замда али өөрын нютагта гү, багаһаа ехэ болоһон тоонто нютагаа, аба, эжынэрээ, элинсэг, хулинсагаа хододоо дурдажа, магтажа, омогорхожо, наһанай жэшээ болгожо, мартангүй ябаха ёһотойбди гэжэ һананаб.

Хэрэглэгдэһэн литература:

1. С.П.Балдаев «Буряад арадай аман зохёолой түүбэри» 1960он.
2. «Буряад Унэн» ноябриин 5, 1999он.
3. «Жизнь Иволги» мартын 31, 1992он.
4. «Жизнь Иволги» майн 16, 2003он.
5. «Правда Бурятии» июлиин 14, 1991он.
6. «Советский спорт» июлиин 4, 1991он.
7. «Легшед» №1-№3, 1992он.
8. Гэр бүлын архив, альбомууд.
9. Гармаевтанай домог.