Исследовательская работа "Олоной түлѳѳ оролдоhон Юра баабай"

Министерство образования и культуры Республики Бурятия

III Самаевские чтения

Тема исследования:

Олоной түлѳѳ оролдоhон Юра баабай

Секция: История и религия

народов Байкальского региона

                                                         Выполнила: ученица  8 класса РБНЛ-И №1,

                                                                            Бадмацыренова Нансалма                                                                                                                             Адрес: г.Улан-Удэ, ул.Чертенкова 30

                                                                                                                                  Тел. 446205

    Научный руководитель: учитель бурятского языка и

литературы  РБНЛ-И №1,

 Бадмацыренова Цырендолгор Бадмаевна

г. Улан-Удэ

2011 г.

Цыбиков Жамьяншираб Буданович

(1899 – 1981)

Цыбиков Жамьяншираб Буданович 1899 оной гахай жэлэй  үбэлэй hарада Хориин Дүүмын Чисаанын сомоной Чисаанын эхинэй Бишыхан Горхон гэжэ газарта  түрѳѳ.

Һүбэлгэн, бэрхэ, ѳѳрэхэн хүбүүнэй бага наhан юрын зоной, айлнуудай үхибүүдэй ажабайдалдал наадаад, хүхеэд, гэдэhэ садхалан лэ байбал юун хэрэгтэйб  даа – үнгэржэл байгаа юм аабза.

Манай буряад арад үхибүүгээ найма наhа хүрэтэрнь бурханда тоолодог заншалтай ха юм.  Бишыхан Жамьянширабай долоо наhа хүрэхэдэнь, баабайнь ( түрэhэн эсэгэнь) болохо Бѳѳдѳѳнэй Сэбэг гэжэ хүн тэрэ сагтаа гансашье Хэжэнгынгээ түхэреэн соо бэшэ, Буряад орондоо, Ага, Монгол ороноор, Түбэдѳѳр  суурханхай Чисаанын дасанда абаашажа, дээдэ түрэлтэй, эрхыдээ эмтэй, долёобортоо домтой эрдэм ехэтэй гэбшэ лама ябаhан Зургаадай багшатай (Зургаадайн багша гээшэмнай дээдэ түрэлэй хүн.  Нэгэ иимэ ушар абамни хөөрэжэ үгөө һэн гэжэ Жамьянширап Будановичай басаган болохо 65 наһатай Намсалма Жамьяновнагай хөөрөөнһөө: Зургаадайн багша хубараг шаби болохо Дампилай Данзантай ( Анзан Цынбжитовай абын аха ) Монголой Гандан хиидтэ мори тэргээр ошожо, тэндэ Түбэдһөө морилhон Далай Ламые бараалхахаяа ошоходонь, Ганданай дасанай богоhо Зургаадайн  багшын алхажа оромсоор, Далай Лама сэнхииhээ буужа, урдаhаань ерээд, духаараа золгожо, үни танил зон шэнги уулзаад, Данзан хубарагай мэдэхэгүй хэлээр хѳѳрэлдѳѳ гэлсэдэг. Нютагаа бусахаа наашаа гараад ябатараа багшань боожоо бариhан Данзандаа: « Ши хойшоо гаража, зали аба-гээд, ѳѳрѳѳ жолоодоо hуугаа гэдэг. Данзан олон хоног унтаашье бэшэ, Гандан нэгэ хоног соо морёор ошоод һөөргөө хүрэшөөшье бэшэ, ушарынь гэхэдэ,  Багшань Данзанаа «жолоогоо бари» гэжэ hэрюулхэдэнь, Чисаанынгаа дасанай баруун тээ оршодог үүлэн хаан гэдэг дабаандаа ерэшэнхэй байгаа. Иигээжэ Зургаадай  багша замаа хороожорхиһон гэлсэдэг».  

      танилсуулаад, дасанай хубараг боложо оруулхыень бараалхажа хѳѳрэлдѳѳд, нютагаа бусаhан байна.

1907 – 1913 онуудта ( буряад наhаарнь юhэтэйhѳѳ 15 наhа хүрэтэрнь ) энэ эрдэмтэ багшын шаби ябажа, хуушан монгол, лата, түгэд  хэлэнүүдые  шудалжа, ехэ хуралнуудта hуудаг болоо hэн. hүүлдэнь Зургаадай  багша Жамьянширабай абга болохо Лүдэб ламада: «Ши аша хүбүүгээ хажуудаа абаад яба », - гэжэ хэлээд, Жамьянширабые абгадань дамжуулhан байна.

Абга ламадаа 25-тай болотороо ( 1913 – 1923онууд ) hураад, Сүүгэлэй дасан эльгээгдэнэ. Чисаанынгаа дасанда дээгүүр зандаатай гэжэ тоологдодогшье hаа, хари газарта ошоходонь, олон жэл доогуур эрдэм шудалхыень оруулhан юм. Тэрэ сагта ямаршье нютагта али нэгэ ламанарай нютагhаа ондоо нютагта эрдэмээ дээшэлүүлхэеэ ошоходонь, доогуур оруулжа hургаха заншал байhан юм. Тиимэhээ Сүүгэлэй дасанда 10 жэл hуража, Гэбшэ гэhэн үндэр нэрэ зэргэдэ Жамьяншираб Буданович хүртэhэн юм.

 Энэ үедэ Жамьяншираб Буданович «Цанид» (Буддын шажанай гүн ухаан) үзэхынгѳѳ хажуугаар, бурхан зураха уран зурагай hургуули (художественная школа) дүүргэжэ,  лүн абаhан байна. Энээнэйнгээ hүүлээр Чисаанынгаа дасан бусаhан намтартай.

Ивалгын дасанай Манжаб лама тэрэ сагта Жамьяншираб тухай иигэжэ хэлээ гэдэг: «Жамьяншираб оршуулгада бэрхэ гэжэ суутай hэн. Габжын нэрэдэ, экзамен бэлдээд байтараа, хүсэлдүүлжэ үрдёогүй hэн даа».

ХХ-дохи зуун жэлэй 1930-адд гаран онуудай хату шэрүүн сагай эхилхын урдахана Лүдэб абга багшань Жамьянширабтаа иигэжэ захиhан гэдэг: «Ши намдаа ороходоо залуу хүн гээшэш, hургуули, эрдэмшье ехэтэйш, эндээ, нютаг дээрээ байгаа hаа хамалганда орожо, хосорхо байнаш. Далайhаа (Байгал) баруун хойшо гараад лэ яба. Хожомоо бүтэн бусахаш даа».

 Энэ хэлэhэн үгэнүүдэйнь hүүлээр залуу Жамьяншираб Буданович нютагhаа туб хото Улаан - Удэ ерэжэ, Соведүүдэй Байшангай (Дом Советов) түлеэ хэды шэнээн соо хюрѳѳдэжэ байгаа юм? Бү мэдэе. Хэрэгтэй ѳѳрын гэхэ саарhатай (документы) болоходоо, баруун хойшоо зориhон юм.

Эрхүүгэй областиин Нүхэдтэ (Нукутск) Бадма-Доржо ламхай (Бадма-Доржо габжа ламхай гээшэмнай 1955–1967 онуудта Ивалгын дасанай шэрээтэ зиндаатай  ябаhан) түрүүтэй, мун бэшэшье ламанартай хамтаржа, тэдэнэр аяар Красноярскын хизаар шэглэжэ ошоhон намтартай. Эдэнэр 1936 онhоо 1943 он болотор тэрэ хизаарта тагнуулшадhаа  хоргодожо ябаhан болоно бшуу.

Ямаршье ажалда дүй дүршэлтэй, юумэ будажа, шэрдэжэ, модоор урлажа, дархалжа, зураг зуража, hиилэжэ, ажал хэжэ, суг ябалсаhан нүхэдтѳѳ туhатай ябаhан Жамьяншираб Буданович иигэжэ хоолойгоо тэжээжэ ябаа гэлсэдэг.

Дайнай һүүлээр нютагтаа бусажа ерэхэдэнь, хурала хуража hуудаг дасан дугангуудынь хуу hандаргагдажа hаланхай, модоорнь хэдэн олон газарта хашаа, фермын гэрнүүд бодхоонхой байгаа гэлсэдэг.

Тэр сагта нютаг соогоо гэбшэ зиндаатай Жамьяншираб лама гэлсүүлхэ эрхэгүй, шангаар шажан мүргэл тухай хэлсэхээршье бэшэ үе саг байгаа ха юм.

Нютагтаа ерээд, юрын зоной тоодо ухаагаараа туйлажа ороод, нүхэртэй боложо, 3 үри хүүгэдтэй болоод, хүбүүнэйнгээ  нэрээр  Юра баабай гэжэ нютаг соогоо алдаршаhан түүхэтэй.  Ехэ-ехэ зиндаатай ламанарай Ивалгын  дасанhаа морилжо, манай нютагта буухадань, олон үбгэд хүгшэд нюусаар боро хараан соогуур ерэжэ, Юра баабайнда, Рабдан абында суглардаг заншалтай hэн.

Зондоо хүндэтэй, зоной түлѳѳ хододоо оролдожо ябаhан гэбшэ лама Жамьяншираб Будановичай хэжэ ябаhан ажалынь нютагаймнай олон - олон ламанар үргэлжэлүүлнэ.

Мэдээжэ поэт Дондок Улзытуевичэй үгэнүүдээр элидхэлээ  түгэсхэхэ дуран хүрэнэ:  

                     Гансахан хүнэй, гансахан наhанай,

                     Газар дээрэ охорхоншье  hаа,

                    Үгэлhэн үгэ, үйлэ хэрэгынь,

                     Үеын үедэ мандаха болтогой!

Ом маани бадмэ хум!