«Цырен-Дондок Хамаевай «Ангирай гуниг» туужа соо мγнөөнэй оршон байдал зураглалга»

Министерство образования и науки Республики Бурятия

Джидинский район

МБОУ «Цагатуйская СОШ»

Республиканская научно – практическая конференция

«Шаг в будущее»

Секция: «Бурятский язык»

Тема:

  «Цырен-Дондок Хамаевай «Ангирай гуниг» туужа соо

мγнөөнэй оршон байдал зураглалга»

Автор: Будаева Сарюна, ученица 11 класса

Цагатуйской СОШ Джидинского района

Домашний адрес: с. Цагатуй, ул. Шарапова,

Телефон:  89024571481

Руководитель: Балданова Баярма Дашиевна, учитель бурятского языка и литературы

Телефон:  89024506965

2011- 2012 учебный год

Гаршаг

Оролто γгэ

1. Цырен-Дондок Хамаев –   буряад уран зохёолдо хубитаяа оруулагша.
2. Хγнэй досоохи хара сагаан тухай.
3. Цырен-Дондок Хамаевай «Ангирай гуниг» туужа соо мγнөөнэй оршон байдал зураглалга:

1. Туужа соо хγнэй досоохи хара сагаан хоёрые зураглалга;
2. Туужа соо Эхэ байгаалиие «амидыруулан» зураглалга;
3. Зохёол соохи   хэлэнэй уран аргануудай шэди.

Тобшолол

Хэрэглэгдэһэн литература

Оролто γгэ

       Ямаршье зохёолшон уран һайхан γгэнγγдээр оршонхи байдалые, тγрэл байгаалиие, амитайшье, амигγйшье юумэнγγдые, элдэб хγнγγдые, тэдэнэй сэдьхэлэй байдал зураглахадаа, уран гоёор, сэдьхэлээрээ мэдэрэн ойлгохоор, хγнэй сэдьхэл доһолгомоор бэшэдэг. Цырен-Дондок Хамаевай  «Ангирай гуниг» гэһэн туужа зунайнгаа амаралтада уншаад, сэдьхэлээ хγдэлгэжэ,  ямар бэ даа хγндэ бодолдо абтаһан байгааб. Тиигээд ямар бэлиг шадабаряараа автор намайе иимэ байдалда оруулаа гээшэб, ямар хγн бурханһаа γгтэһэн наһаяа хараар, нγгэлтэйгөөр γнгэргэнэб, ямар хγн сагаанаар, буянтайгаар γнгэргэнэб  гэһэн асуудалнуудта харюу абан, энэ ажалдаа шэнжэлэн γзэхэ һаналтайб.

Ажалай темэ: «Цырен-Дондок Хамаевай «Ангирай гуниг» туужа соо мγнөөнэй оршон байдал зураглалга»

Ажалай гол зорилго (цель): Цырен-Дондок Хамаевай «Ангирай гуниг» туужа соо мγнөөнэй оршон байдал  зураглалга ба туужын хэлэ шэнжэлгэ.

Тодорхой зорилгонууд (задачи):

• Цырен-Дондок Хамаевай намтар ба  тэрэнэй бэшэһэн хγдэлмэринγγдые γзэн, тэдэн тухайнь тобшохоноор бэшэлгэ;
•  Хγнэй досоохи сагаан хара гээшэ юун гээшэб гэжэ элирγγлхэ;
• Цырен-Дондок Хамаевай «Ангирай гуниг»

туужа соо хγнэй досоохи хара сагаан хоёрые зураглалгые элирγγлхэ;

• Туужын хэлэнэй  уран аргануудай шэди элирγγлхэ.

Һγγлэй жэлнγγдтэ буряад хэлэнэй хγгжэлтын асуудал олохон зоной һанал бодол хγдэлгэдэг, элдэб хэмжээ ябуулганууд γнгэргэгдэдэг болонхой. Тиимэшье һаань, мγнөө γеын уран зохёол шэнжэлһэн ажалнууд γсөөн. Буряад уран зохёолнуудайнгаа хэлэ шудалан, шэнжэлэн γзэжэ байхадаа, тγрэл хэлэнэйнгээ хγгжэлтэдэ багаханшье хубитаяа оруулнаб гэжэ һананаб. Энээгээрээ шэнжэлгын шухала байлга (актуальность) болоно.

Шэнжэлгын объект: Цырен-Дондок Хамаевай  творчество.

Шэнжэлгын предмет: Цырен-Дондок Хамаевай «Ангирай гуниг» туужада мγнөөнэй оршон байдал  зураглалга ба туужын хэлэ шэнжэлгэ.

Шэнжэлгын методγγд:  уран һайханай ба научна литература γзэлгын, бэдэрэлгын, лингвистическэ зураглан бэшэлгын.

Энэ хγдэлмэриин научна шэнэ талань гэхэдэ, Цырен-Дондок Хамаевай «Ангирай гуниг» туужа соо оршон байдал тγрγγшынхиеэ шэнжэлэгдэбэ гэжэ һананаб. Тиихэдээ туужын удха дээрэ γндэһэлжэ, гол шухала һудалынь элирγγлэгдэһэн, зохёол соохи хэлэнэй уран  арганууд тодорхойлогдоһон байна.

Цырен-Дондок Хамаев –   буряад уран зохёолдо хубитаяа оруулагша.

Николай Гармаевич Дамдинов  1965 ондо   «Байгал» сэтгγγлдэ толилуулһан статья соогоо иигэжэ бэшэһэн байна: «Михаил Жигжитов, Цырен-Дондок Хамаев, Доржи Эрдынеев, Даша-Даба Мункуев гэхэ мэтын авторнууд, прозодо урагшатай һайнаар ажалаа эхилбэ гэжэ тэмдэглэхые хγсэнэб. Эдэнэй рассказууд һайнаар, гγнзэгы удхатайгаар бэшэгдэнхэй...». Эндэ дурдагдаһан Цырен-Дондок Хамаев  хадаа буряад уран зохёолдо ехэхэн хубитаяа  оруулһан онсо өөрын хараа бодолтой, өөрын нюур шарайтай зохёолшо болоно. Тэрэ арба гаран номуудай автор болоно. «Далижаһан дальбараанууд» гэжэ тγрγγшын ном 1961 ондо хэблэгдэн гаража, буряад уран зохёолдо шэнэ нэрын тодорһые гэршэлһэн байгаа. Тиигээд лэ саашанхи жэлнγγдтэ туужанууд ба рассказуудай «Һайн зантай хγн», «Найдал», «Мартагдашагγй γдэрнγγд», «Yер», «Ута намарай сэсэг», «Харгын бэлшэр», «Ган – Булад» гэжэ номуудтайнь уншагшад һонирхолтойгоор танилсаһан байна. Автор олон шγлэгγγдые бэшэнхэй, тэрэнь «Сэдьхэлни дуулана» гэһэн гаршагтай ном боложо хэблэгдэнхэй. «Перед полётом», «Тропа над пропастью» гэһэн туужануудай хоёр согсолборинь ород хэлэн дээрэ Улаан-Удэдэ, Москвада барлуулан гаргагданхай. 1983 ондо Буряадай номой хэблэлдэ гараһан «Хэнзэ ногоон» гэжэ романиинь  авторай зохёохы ажалайнь дээдын ехэ манлай болоһон байна. Цырен-Дондок Хамаев эхэ байгаалиһаа γршөөгдэһэн уран бэлигээ гγйсэд дγγрэнээр гаргажа γрдингγй 1992 ондо, 56-тай байхадаа, наһа барашаһан юм. 2007 ондо наһанайнь нγхэр Екатерина Гомбожаповнагай γγсхэбэреэр гаргагдаһан «Мγшэдһөө мγшэдтэ» ном соо шγлэгγγдынь, «Бугын эбэр» гэжэ туужань хэблэлдэ гараһан байна. Цырен-Дондок Хамаевай «Базаарай харханууд», «Һубай һамар», «Ангирай гуниг» туужанууд  соогоо мγнөө γеын буряад эрэ хγнэй ажабайдалда анхаралаа табина. «Базаарай харханууд» туужа соо буряад  эрэ хγнэй гасалан, сэдьхэл доһолгомо ябадал шγγмжэлхэдээ, тоонто нютагһаа γнэтэй сэнтэй газар дайда γгы гэһэн ойлгосо гол герой болохо Шаглайдашье, мγн бидэнэртэ, уншагшадтаа  ойлгуулна. Уран зохёолшо нютаг нугаяа магтан дуулахадаа, заал һаа урданайнгаа уг удхатай, ёһо заншалнуудтай, хада бурхадтай холбон, бγмбэрсэг дэлхэйдэ багтажа байгаа юумэн бγхэн хоорондоо холбоотой, бэе бэеһээ дулдыдан гарадаг, хγн бγхэн хангай тайгатаяа, γндэр ехэ уулануудтаяа, γргэн ехэ тала дайдатаяа , эхэ ехэ дэлхэйтэеэ хγйһөөрөө холбоотой гэжэ  зохёолнуудтаа харуулна. Мγнөө сагта тэрэнэй ямаршье зохёолынь  сагай эрилтэ хангахаар, шэнэ γеын хγнγγдэй шэхэнэй шэмэг, сэдьхэлэй баяр болохоор бэшээтэй, тиимэ тула уншагшадта һонирхолтой, саашадаашье һонирхолоо алдахагγй гэжэ һанагдана.

Хγнэй досоохи хара сагаан тухай

Хγнэй досоохи хара сагаан гээшэ юун гээшэб? Yни холын уг гарбалһаамнай эхилһэн γбгэн буурал эхэ эсэгэнэрэйнгээ нангин һайхан захяа дахан ябаһан дэлгэр уужам сэдьхэлтэ буряад зон ямаршье сагта досоогоо хара һанал бусалгажа ябаагγй. Адха сагаан гурилаа амандаа эдихэеэ гамнажа, анда нγхэдтэеэ хубаалдан ябаһан арюун бодолто арад гээшэ. Монгол газар руу Баруун Европоһоо ерэһэн эгээ тγрγγшын тγлөөлэгшэ  Плано Карпини «Монгол туургатанай тγγхэ» гэжэ аянай тэмдэглэл соо иигэжэ бэшээ: «Монгол угсаатан бэе бэеэ нилээн дорюунаар хγндэлхэ болоод, өөһэд хоорондоо эбтэй найртай, хоол хγнэһөөр дутамагшье байбал, юу байһанаа харамнаха сэдьхэлгγй, хубаан эдидэг. Баһа тэдэ һγрхэй тэсэбэритэй, нэгэн-хоёр хоногто юушье эдеэ, уугаагγй  байгаад, хэр γлэсхэлэн байһаниинь огто мэдэгдэхэгγй, харин баян, садхалан зон шэнги дуулажа, нарьясагаажа байдаг бшуу. Тэнсэлгγй хγйтэнэй, ааяма халуунай γедэ, алиндашье мори унахадаа, тон тэсэбэритэй улад… Бэе бэедээ атаархаха, жγтөөрхэхэ ябадал тэдээндэ байхагγй мэтээр һанагдажа байгаа һэн. Бэе бэеэ γзэн ядажа γсэрхэн муудалсаха ябадал тэдээндэ γгы. Тиигээд шадал шэнээгэйнгээ зэргээр нэгэ нэгэеэ зγйл бγреэр дэмжэнэ». Энээнһээ уламжалан бодоходо, манай арад уужам сэдьхэлтэй, хатуужал тэсэбэритэй, хомхойрхо, харамнахые мэдэхэгγй, туһаша абаритай, γгөөмэр зантай, эбтэй эетэй, нγхэсэлдэ γнэншэ, холые харадаг  байһаниинь мэдэгдэнэ. Эдэмнайл доторхи сагаамнай болоно бэшэ гγ?!

         Эртэ урдымнай оюун бэлигэй дээжэ болохо «Саарһан шубуун зохёол», Худанай дасанай   Эрдэни Хайбзан дооромбын зохёоһон «Бэлигγγн толи» соо хγн гээшэ ямаршье сагта γнэншэ сэхэ, һайн зантай, сэбэр сагаан сэдьхэлтэй, зγб ябадалтай ябаха тухай хэлэгдэнэ. Энэ зохёолнууд соо зоной дунда бэеэ зγбөөр абажа ябаха, өөһэдынгөө ухаан сэдьхэлые сэбэрлэн, хγнэй абари зангай муу, бурууе адаглахадаа, мууе хэжэ байһан амитаниие сэдьхэлдээ шγγмжэлэн, бэеэрээ мууе хэнгγй, зγб һайнаар ябахые  тус һургаалнууд заана. Хγнэй досоохи хоёр тээшээ тэмсэдэг, хара сагаан хоёр тэмсэлдэн байдаг гэдэг.   Хγн нэрэеэ алдангγй ябаха гэһэн заабаринууд «Бэлигγγн толи» соо хэлэгдэнэ: «Дотороо муу сэдьхэл барибашье, газаашань зөөлэн γгэ хγсэлжэ гарга. Тэрэ хадаа лаб хойнохиие бододог, дотороо сэсэн хγнэй ябадал мγн». Хγнэй сэдьхэлые харлуулагша зγйлнγγд хадаа атаархал, хомхой сэдьхэл, бэеэ дээгγγр абалга, дээрэлхэжэ доромжололго, худал хулгай хэлгэ гэхэ мэтэ муу ябадалнууд болоно. Эдэ ябадалнуудые бэедээ шэнгээн ябадагууд хγн гэһэн нэрэеэ алдан, хγндэгγй байдалда ородог байна. Хγн – газар дэлхэйн эзэн, ажабайдалаа зохёогшо.  Хγн бγхэн газар дэлхэйдэ тγрэхэдөө, аша туһа хγн зондоо, орон нютагтаа хγргэжэ, баяр жаргал бадаруулжа ябахые хγсэхэ ёһотой. Һайн сэдьхэлтэй, һайн абари зантай, гγн бодолтой, ажалша бэрхэ хγнγγд зондоо хγндэтэй ябадаг. Сэсэн бодолтой, сэбэр сагаан сэдьхэлтэй шэнэ γеын хγнγγд болохо гээ һаа, урдынгаа һургаал заабаринуудые дуһал дуһалаар бэедээ шэнгээн, ажабайдалайнгаа дγрим болгохо ёһотойбди.

Цырен-Дондок Хамаевай «Ангирай гуниг»

туужа соо хγнэй досоохи хара сагаан хоёрые зураглалга

       Хγнэй досоохи хара сагаан хоёр тэмсэлдэн һагад лэ байдаг байна гэжэ дээрэ хэлэгдэһэн бодол  Цырен-Дондок Хамаевай «Ангирай гуниг» туужа уншаад ойлгооб. Ямар хγнэй досоо харань, ямар хγнэй досоо сагаань диилэнэ гээшэб гэжэ туужа эхинһээнь эсэс хγрэтэр уншахада, гол геройнуудай ябадалһаа, тэдэнэй харилсаан дээрэһээ энэ асуудалда харюу абтахал байна.

Аягмагай дунда шадалтайхан эхэ эсэгэнь сγлэлгэдэ ошохо болоходоо, һанаха ганса басагаяа нагасанарынь болохо хоёр хγгшэдтэ Yлзытэ асаржа γгөө. Сγлэгдэһэн газарһаа тэдэнь  бусажа ерээгγй. Наһатай нагасанарынь өөрынгөө γхибγγнһээ γлγγгээр тэрэниие һанаһан, һарбайһан соонь ехэ болгоо. Yнжэгэн сагаан шэг шарайтай, мойһон харахан нюдэтэй, хотолзоһон бэетэй, ажалша, бэрхэ Аягма хотоной хγбγγдэй анхарал татажа, зγрхыень доһолгодог болоо. Тиихэдэ Ёдогон Аягмада дурлашоо. Шашаг шаляа γгэнγγдтэй, убайгγй зантай, эшэхэ гайхахаяа мэдэхэгγй, хγн бγхэндэ дээрэлхγγ зантай Ёдогон хододоо тэрэниие дахажа һалахаяа болиһон байгаа. Аягмагай олоной хэлсэбэридэ орожо, Ёдогондо хойноһоом бγ даха гэжэ хэлэхэдэнь, «… Би шамайе сэдьхэлдээ бурхан шэнгеэр тахижа, тγрэ хуримаа хэхэ γдэрөө хγлеэжэ, нγхэдтөө, хγн зондоо һайрхажа, хэлэжэ ябааб. Тиихэдэм ши хамаг зоной хэлсэбэри болгуулаад, нэрыем хухалжа, яһыем ябтайлгаад зайлаха гээ гγш?! Yгыхэн даа, би дорой эрэшγγлэй нэгэн бэшэб! Ута гэзэгэтэй, ухаа богонитондо баһуулаад һалаха гэжэ бγ һанаарайш!»,- гэжэ хэлээд, хутагаяа гаргажа, хана руу шаажархина. Аягма зγрхэ руугаа агнууриин хутага шаалгаһандал болоод, «эригэнэһэн хγйтэн харасатай ши газаагааш, досоогоош хара гээшэл хаш» гэжэ ойлгожо, Ёдогонһоо холодон зайлаха хγсэлтэй болоо. Тэрэ γедэ ажалайнгаа талаар ушардаг Паламтай тайлбаришагγй мэдэрэлтэй боложо, «илдам налгай γгөөр, хөөршөөн хараһан харасаар тэдэ хоёрой уулзалга дγγрэдэг» болоод байхада,  дээрэлхγγ, бадарган, бэерхγγ ба жγтөөрхγγ абари зан гаргаһан Ёдогон Аягмаһаа γдэр бγри холодожол байгаа.  Yдэшын боро хараанаар, γбһэ сабшажа эсэшэһэн Паламай морёороо гэртээ бусажа ябахада, гэнтэ Ёдогон хγсэжэ ерээд, ута ташуураараа хоёр дахин буулгаба.  Палам моринойнгоо гγйдэл соонь ёдойһон гасуу һγгнэ татажа, Ёдогоной урдаһаа сэхэ гγйлгэжэ, тэрэниие сошоожо, мэгдэхээһэн байгаа. Тэрэ γдэшэһөө аймхай Ёдогон Паламһаа айжа, Аягмаае дахахаяа болёо. Иигэжэ муу хара ябадалтай Ёдогоной инаг дуран зγрхэндэнь абташагγйгөөр шаагдаһан шэртэһээр γлөө. Аягмаагай хγндэ γбшэндэ нэрбэгдэжэ наһа барахада, Аягмаагай дγрэ шарайнь һγγдэр мэтэ  дахалдан, гэртээ байха тэсэбэринь һалажа, ой руу ябаашань дээрэ болоно. «Хэрбээ Паламай харгыем хγндэлэн хаагаагγй һаань, Аягма минии болохоороол болохо байгаа даа. Тиигээ һаань, ажабайдалаа ондоогоор тγхеэржэ, γхибγγдтэй болонхой, дуратай һамгантаяа гадагар эрэ ябахашье һэн ааламбиб…» гэһэн Ёдогоной бодолоор харахада, сагаан һанаатай Аягма сэдьхэлээрээ төөриһэн Ёдогониие арюудхалай харгы тээшэ багаханааршье һаа дγтэлγγлхэ һэн    ха даа гэжэ һанахаар.  Теэд сэбэр һайхан һанаатай Аягма хара бодолтой Ёдогонтой жаргал γзэхэ һэн гγ?!  Yгы ха даа!!    Юундэб гэхэдэ, Аягма Паламда дуратай ха юм. Хоёр нюдэтэ амитаниие хайрлаха сэдьхэлгγй, хγн зондо хюмһанай зэргэ туһа хγргөөгγй Ёдогон, хγн зоной улам һайхан һуухын тγлөө бγхы наһаараа оролдожо ябаһан Палам. Эдэ хоёр γбгэд ямар хоёр ондоо хуби заяатай гээшэб!   Ёдогоной досооньшье, ябадалыншье ганса хара, тиимэ тула жаргал эдлээгγй, тэнгэриин буудалһаа наһа барана.. Паламай бγхы ябадалынь, хэрэгынь, һаналынь бултадаа сагаан, тиимэһээ Аягмаатаяа «зоболон амасангγйгөөр эрмэлзэл жаргалай дали дээрэ ниидэжэ ябаа».  Зохёол соохи хара сагаан хоёрой тэмсэл: хγн ба байгаали хоёрой бэе бэетэеэ тэмсэл. Тэрэнэй хойшолон:  сагаан сэдьхэлтэй Аягмагай γбшэнһөө наһа баралга,  хара ёротой Ёдогоной  нγгэлтэ γхэл, гансааран γлэһэн уйдхарта А-аг ангир, юушье хγлисэхэ шадалтай  буянтай Палам хоёрой γншэрэлгэ.   Энэл даа тэмсэлэй дγн. Мγнөө сагта хара сагаан гээшэ буряад зоной байдалда нэбтэрэн орожо, хγнγγдэй хуби заяанай харгыда дайралдана,  тэрэнэй хойшолон хγн бγхэнэй өөрынь сэдьхэлэй байдалһаа, эрмэлзэлһээнь, хγгжэлтэһөөнь дулдыдана.   Тиимэ тула хγн боложо тγрэһэн хадаа хγсэл гаргажа, сэдьхэл соогоо сагаанай диилэхэ байдал тγхеэрхэ зэргэтэй гэжэ һананаб.          

Зохёол соо  эхэ байгаалиие «амидыруулан» зураглалга

Хγн  байгаали хоёрой холбоо, Эхэ байгаалиин өөрынгөө γринэрэй тγлөө тэмсэл харуулхадаа, Цырен-Дондок Хамаев ангир шубуудые зохёолойнгоо бэеэ дааһан дγрэнγγд, тэдэниие «хγн шанартай» болгон харуулна. Тγрγγшынгөө уургайе тγхеэрхэеэ эхэ эсэгэеэ дахажа, һайхашааһан газартаа тогтохо зорилготой инаг һайхан дураараа ниилэһэн А-аг У-у хоёр, Палам Аягма хоёр шэнги, «Yлзытэдэ γнэн наһанайнгаа γршөөл багтааха, бадарааха» гэжэ γлэнэ. Гол горхоной адагһаа эхин хγрэтэр шэнжэлжэ γзөөд, Байсатада уургайгаа тγхеэрхэ гэжэ бодонод. Yглөөнһөө γдэшэ болотор γл залган ниидээд, Байсата тээшээ тэдэнэр ниидэһэн аад, залуу, муу һаналгγй, «амитан бγхэндэ этигэһэн» У-у уһанай захада һуугаад, мори унаһан хγнэй ерэхые һонирхон хараһаар,  ухаансар, эхэ эсэгынгээ захяа һанан ябадаг А-агайнгаа хориһоор байтар, ёро муута Ёдогоной бугай һомондо дайрагдажа, наһа барашана. «Һонюушархуу тэдээндэ дэлхэй һаял нюусануудаа нээжэ, зол жаргалтайгаар ажаһуухыень уряалан, уһа голнуудаа, далай дайдануудаа γнгэтγγлэн, мγнхэ шаргал наран доро нюдыень» баясуулан байһан γе таһаржа, А-агай уйдхар гашуудалтай, У-угаа хγлеэһэн, γгылһэн байдал ерэнэ. А-агай бγхы һаналынь У-умни «заатагγй тэхэрихэ, хэзээшьеб уулзахабди, эдлэхэ жаргалаа эдлэхэбди» гэһэн найдалаар эзэлэгдэнхэй. Паламшье «юртэмсын жама ёһые хэншье ондоо болгожо шадахагγй гэжэ мэдэжэ байбашье, Аягмаагайнгаа орожо ерэхые хγлеэдэг». Ангир  «шабар хара нюуртай, ёлолзоһон онигор нюдэтэй», «хоршогор хара» Ёдогоной У-угайнь γгы болоһондо зэмэтэйень ойлгожо, «Yе наһаараа бγ өөдэлэ! Нарата дэлхэйе бγ хара!» гэһэн хараалаар хараана. Зохёолой тγгэсхэлдэ γншэрһэн, гансаардаһан ангир шубуун, Палам хоёрой гашуудал байгаалиин хоёр γринэрэйнь уйдхар болоно. Хэнииньшье адли хайратай. Ой модон, γнжэгэн зөөлэн зγлгэ тала, сэнхир хγхэ уһа голнууд, γндэр набтар хада ууланууд, сэгээн номин тэнгэри, амитад, шубууд… Энэ хуу байгаали. Бидэ энэ агууехэ байгаалиин нэгэ хубиханиинь болонобди. Байгаалигγй нэгэшье γдэр байжа шадахагγйбди. Тэрэнээ мэдэжэ, байгаалияа гамнан, хайрлан ябахыемнай автор туужа соогоо уряална  гэжэ һананаб.

Зохёол соохи  хэлэнэй уран аргануудай шэди. 

«Уран зохёолшон уран һайхан γгэнγγдээр оршон тойронхи байдалые, байгаалиие, амитайшье, амигγйшье юумэнγγдые, хγнγγдые, тэдэнэй сэдьхэлэй байдал зураглахадаа, уран гоёор, сэдьхэлээрээ мэдэрэн ойлгохоор харуулан, хγнэй сэдьхэл доһолгомоор бэшэһэн байдаг», - гэжэ педагогикын эрдэмэй  кандидат Сономбал Содномов 2006 оной «Байгал» сэтгγγлдэ статьядаа бэшээ. Цырен-Дондок Хамаев уран зохёолой хэлые баяжуулдаг, шэмэглэдэг, образно болгодог олон янзын аргануудые хэрэглэн туужаяа бэшээ.

Мγнөө γеын литературада байгаали зураглалга ехэ гγнзэгы удха шанартай.

Сэбэр сагаан ябадалта Аягма Палам хоёрой алтан тγрэеэ хэхэ урда ба тэрэ γглөөгэй зураглал хэды гоёб!? «Амбаарайнь тооноор алтан хараасгайнууд ниидэн орожо, уургайгаа заһана, тγхеэрнэ. Паламай гэртэ баһал иимэ тγрын тγхеэрэл болоно. «Тэнгэри угаагдашаһан шэлдэл сэлмэг. Yглөөнэй арюухан агаарта сэсэг ногооной γнэр шэнгэшоод,  һайхан хоншуугаар анхилна» - хγнэй нэгэ наһан соо нэгэ дахин γнгэргэгдэдэг алтан тγрын зураглал иимээр  лэ γгтэхэ ёһотойл даа.. «Наранай         жаргаад, ульһатай элшээрээ газарай нюрууе шаража байха хирээр…» Палам γхибγγдтээ өөрынгөө тоонто мэдγγлжэ: хэды һайхан γреэл табинаб: «Yхибγγд, орон нютагаа хγндэлжэ, тγрэһэн тоонтоёо хэзээдэ мартангγй ябагты. Хэншье, хаанашье γлгы нютагһаа γлγγ юумэ олоогγй юм». «Июнь һарын эхеэр хоёр хоногто бороо зогсонгγй орожо, һалхинай хγдэлхэдэ тооһо шоройгоор γрхирдэг тала дайда сэсэг ногоогоо γдэрөөр бэшэ, харин часаар бужагануулан, шэршγγ торгон тэрлигэйнгээ хормойе хиидхэбэ.»        - энэ Паламай эгээ дуратай саг.

Нγгэлтэ хара ябадалтай Ёдогоной хажууда байгаалиин һγрөөтэй γзэгдэлнγγдые автор  зураглажа, тэрэниие γшөө ехээр γзэн ядаха мэдэрэл тγрγγлнэ гэжэ һанахаар. Палам Аягма хоёрой алтан тγрэдэ уригдаад, гансаардаһан ангир шубуунда γзэн ядуулаад байһан Ёдогоной хороо бусалжа байха γедэ, «сахилгаан сахилаад, тэнгэри һγрөөтэйгөөр нэжэгэнэбэ, нэрьебэ.», «.. гэрэйнь шанха дээрэ шахуу гэхээр, тээ дγтэхэншэг буудал буушаба». «Ута γһэтэй һамганай һамнагдаагγй, бусайдашаһан γһэндэл һанжалдаһан γγлэд дээгγγрнь нγγжэ, бγглγγгээр дуугарһан тэнгэриин абяан тэрээндэ дγтэлжэ байба… Гэнтэ ялбама ялагар гэрэл хамарайнь урдуур годигошон гγйгөөд, шанха орой дээрэнь баглайрһан γγлэд хяа хямха һγрэн, хуу доошоо унашаһандал нюдэндэнь γзэгдөөд, шэхэ дγлиирγγлмэ шанга абяан наяршаба. Ёдогон буудалда сохюулжа, һууһан газартаа мухарин унаба.» - энэл даа байгаалида хайра гамгγйгөөр хандаһан хγнэй эсэс!!! Иигэжэ байгаалиин зураглалнуудые Цырен-Дондок Хамаев ехэ бэлигтэйгээр хэрэглэжэ, γйлэдэгшэ нюурнуудайнгаа тγхэл шарайда, доторхи сэдьхэлэй байдалда, γйлэ хэрэгтэнь тааруу зураглал γгэн,  бэлигтэйгээр уншагшадаа танилсуулна.

Уран зохёолой хэлые баяжуулдаг  уран аргын нэгэн эпитет болоно. Эпитет –юумэнэй онсо шэнжые ондоо юумэнэй шанар тэмдэгээр нэрлэһэн γгэ. «Алтан тγрэ хэдэг шэнэ ёһо заншалай бии болоходонь, Палам хγнγγдһээ дортохогγй гэжэ шиидэшоо юм». Паламай  Аягмаатаяа 50 жэл соо жаргалтай ажаһууһан  «наһанайнь һγγлшын тγрэ» алтан шэнги γнэтэй байна. Мγн Паламай тоонто «алтан таряагаар долгилон, ажабайдалай мγнхэ дуу γлгыдэн байдаг лэ!». Бγхы наһаараа һайн γйлэ хэжэ ябаһан хγнэй тоонто γнэтэй таряагаар долгилхоороол долгилхо гэхээр.

Метафора – юумые бодото нэрээрнь  бэшэ, харин тэрээндэ адляар харагдадаг ондоо юумэнэй  нэрлэһэн γгэ. Ёдогон «ган гасуур зунай тохёолдожо, уһанай γгы болоходо, хγнды тγмэрөө γргэлөөд, хужар һахихаяа ой руу γгы болошодог».  Буугаа γргэлөөд гэхын орондо хγнды тγмэр гэжэ автор нэрлэн, хоро хγргэһэн зэбсэгые зураглахадаа, хγндэгγй болгоһон шэнги.

Алтан тγрэ дээрэ Ёдогоной залуушуулые харааһан  «…тугаар гараһан тугалай тунгаагууд»,  гэһэн хараал наһатай болошоһон γбгэнэй бγхы доторхи муу һаналынь, дээрэлхγγ зангынь харагдаад байһандал харагдана. «Ами наһанайм һанаха байха ганса Аягмаамни, намдаа алтан дэлхэйн наран гэхэдэ наран, һара гэхэдэ һара байгааш.» гэжэ эдэгэшэгγй γбшэн хγрэшэһэн Аягмаагаа хайрлаһан Паламай сэдьхэл урбуулһан бодолнууд хэды хайратайб! Аягмаагай бγхы наһан һара наран шэнги сэбэрээр γнгэрөө, тиимэл хадань орон дэлхэй, нютагаархиниинь γгылһэн, уйдаһан, гажарһан байдалда ороно: «Орон дэлхэймнай γгылһэн, уйдаһан, гажарһан янзатай болоод байна. Юу хэлэхэб даа, ёһоор һайн хγн һэн даа… Юумэн бγхэнэй һайниие бэдэрхэ, хэлэхэ, хγндэ туһа хэхэ гэжэ оролдохо. Эх, даа.».

Хγнэй хэлэлгые уран хурса, образно болгодог уран аргануудай нэгэн фразеологи  болоно.

Удхаараа нэгэ болоһон юумэ тэмдэглэдэг хэдэн γгэнγγдэй холбуулал фразеологи гэдэг.. «Сухалаа буурангγй, гал дγлэн соогоо гэртээ ерэһэн Палам столоо шаажа байжа һамгандаа хэлээд,..», уур соогоо гэхын орондо энэ идиомо хэрэглэжэ γйлэдэгшэ нюурай уур сухалыень бγри ехэ болгоно. Иимэ фразеологизмууд  зохёол соо ехэ элбэг:

«хулганаанай хамарһаа шуһа гаргажа γзөөгγй»  - алаагγй

«инаг дуранай һолонго соо тамаржа ябаһан»  – жаргажа ябаһан

«γлтиртэрөө шγлэ гараахагγй» - ухаан орохогγй

«хγлөө жиижэ, хγйһэндөө нёлбожо хэбтэхэдэнь яаха юм» – амаржа хэбтэхэдэнь

«γдэрэй һанаан, һγниин зγγдэндэ абтажа» - һанаагаа зобожо

«нюдынь анюулжархиһан» - алажархиһан

«Модо шулуу мγргөөгγйдэл болосодог» - ухаан табилсадаг

«нюдэ сабшаһандал адли гээшэб» - тγргэн

«эрмэлзэл жаргалай дали дээрэ ниидэжэ ябаа» - жаргалтай,  гэхэ мэтэ фразеологизмуудые автор зохёолойнгоо хэлэндэ хэрэглэжэ,  уншагшадайнгаа анхарал γшөө ехээр татана гэжэ һананаб.

Зэргэсγγлгэ – уран зохёол соо γгтэһэн юумэнγγдые, γйлэнγγдые, γзэгдэлнγγдые ямар нэгэ адлирхуу юумэнтэй жэшэжэ харуулһан  γгэнγγд.

Ёдогониие алибаа юумэнтэй жэшэһэн зэргэсγγлгэнγγд зохёол соо олон:

« …хажар γгэ дуулаа һаа, ээрсэгтэл эрьелдэшэхэ шэнги», «хулганаа агнаһан миисгэйдэл»,  «харсагада добтолһон шубуухайдал…»,  «эшээндэ ороһон баабгайдал»,  «хибэдэһэ хибэһэн γнеэндэл…», «гахайдал шабар соо хэбтээд һалаба гγ?» г. м.  Эдэ зэргэсγγлгэнγγдэй удхыень харахада, һайн хγниие зураглаһан γгэнγγд бэшэ! Хара дотортой, муу һаналтай хγниие автор ехэ бэлигтэйгээр харуулжа шадаа.

Байгаалиин зураглалнуудые алибаа юумэнтэй автор ехэ һонёор зэргэсγγлээ:  «..энэ гол уһаяа харуу хатуу һамгандал, урагшань табихагγй гэһэндэл таташоо.», «нюдэ ялбама сахилгаан, адуушанай гγрэмэл ута ташууртал, зуралзан годигошоод…», «Ута γһэтэй һамганай һамнагдаагγй, бусайдашаһан γһэндэл һанжалдаһан γγлэд дээгγγрнь нγγжэ, ногооной γзγγртэ тогтоһон шγрэ һубһандал олон шγγдэр ялалзан наадаба...».

Наһанай тγргэн γнгэрдэгые автор иимэ юумэдтэй жэшэнэ: «Наһанай ошохонь яагаашье тγргэн, нюдэ садшаһандал гээшэб!», «хγнэй наһан һолир мγшэнэй зурас гэһэндэл богони байна даа». Эдэ зэргэсγγлгэнγγдээр автор уншагшадтаа  хγнэй наһанай тγргэн γнгэрдэгые бγришье ойлгосотой болгон харуулна гэхээр.

Урдын аман γгын дээжэ, һургаалай γгэнγγдые Цырен-Дондок Хамаев туужадаа оруулжа, туужынгаа хэлые баяжуулаа: «Ангир шубуун эжэлээ алдабал, γлэһэн бγхы наһандаа гансааран ябадаг», «ангир шубууе алажа болохогγй», «нэрыем хухалжа, яһыем ябтайлгаад», «Саг сагтаа», «дуутай тэнгэри бороогγй», «орон нютагаа хγндэлжэ, тγрэһэн тоонтоёо хэзээдэ мартангγй ябагты», «мууһаа муу, модонһоо хөө», «тамын хγн тамада жаргалтай».

Иимэ  олон уран аргануудые зохёолшо туужадаа хэрэглэжэ,  уншагшын сэдьхэлэй хγбшэргэйе дайран, һанал бодолоо  дамжуулжа шадаа гэжэ һананаб.  

Тобшолол

Зохёол уншаад, авторай мγнөө сагай оршон байдал зураглалга, туужын хэлэ шэнжэлжэ γзөөд, иимэ тобшолол хэхэ байнабди. Байгаалиин γхибγγд болохо хγнγγдэй, амитадай  хуби заяанда нэгэшье ондоо юумэн γгы: адлил инаг дуранай мэдэрэл, залуухан муу һаналгγй У-у ангирай  амитан бγхэндэ этигэл, инагуудаа алдаһан Палам А-аг ангир хоёрой адлил γншэрэлгын уйдхар… Гансал ондоо юумэнь юуб гэхэдэ, тэрэ  хоёрой бэе бэедээ хандаса. Ёдогон шэнги хара муу һаналтай хγнһөө боложо, бγхы оршон байдалай табисуур алдагдана.  Оршон байдалда  инаг дуран ехэ удха шанартай гэжэ автор зохёол соогоо харуулаа гэжэ һананаб. Дуратай эхэнэртэеэ гэр бγлэ боложо шадаагγй Ёдогон бγхы наһаараа жаргал  эдлээгγй, доторхи хара һаналаа  даража шадаагγй, тэрэнээ дотороо хγгжөөн, бγхы юумэндэ хамаагγйгөөр наһаяа  γнгэрөө. Оршон байдалдаа: инаг Аягмаадаа, γри хγγгэдтээ, тоонтодоо, байгаалидаа  сагаан һанаата Паламай хандаса бидэндэ жэшээ болохоор автор туужа соогоо харуулаа. Тэрэнэй хэһэн хэрэг, ябадал булта  удха шанартай, саашанхи бодолтой. Хγнэй досоохи хара сагаан тухай урдын захяа, заншал, Палам Ёдогон хоёрой хуби заяан шэнжэлэн γзөөд, ямаршье хγнэй дотор хара сагаанай γндэһэн бии гэжэ ойлгооб.

Автор туужа соогоо уран зохёолой хэлые баяжуулдаг, шэмэглэдэг, образно болгодог элдэб янзын аргануудые хэрэглээ. Байгаалиин зураглалнуудые Цырен-Дондок Хамаев ехэ олоор  хэрэглэжэ, γйлэдэгшэ нюурнуудайнгаа тγхэл шарайда, доторхи сэдьхэлэй байдалда, γйлэ хэрэгγγдтэнь тааруу зураглал γгэн,  бэлигтэйгээр уншагшадаа һонирхуулаа. Автор зохёол соогоо  эхэ байгаалиие «амидыруулан» зураглажа, хγнэй байгаалидаа хандалга бγри хурса болгон,  уншагшын анхарал татана. Буряад Республикын Конституциин 57-дохи статьяда иигэжэ хэлэгдэнэ: «Хγн бγхэн байгаали болон оршон тойронхи байдал хамгаалха, Байгал нуурта байгаалиин бусад баялигуудта гамтайгаар хандаха уялгатай».  Энэ уялгаяа хододоо мэдэжэл,  һайхан сагаан сэдьхэлтэй  Палам шэнги тэрэнээ ухаантайгаар ашаглажа, Эхэ байгаалитаяа нэгэ амин гээшэбди, тэрэмнай эгээл нангин юумэн гэжэ мартанагγй ябаял даа.

Хэрэглэгдэһэн литература:

1. Буряад Республикын Конституци. Улаан-Удэ, 2001;
2. Дамдинов Н.Г., «Байгал», 1965;
3. Махатов В.Б., Цыденова Х.Г. «Алтан гадаһан», У-У, «Бэлиг», 2008
4. Осорова С.Г. «Мγнөө γеын буряад уран зохёол», У-У, «Бэлиг», 2010;
5. Содномов С.С. «Уран һайханай литература, тэрэнэй найруулга болон тγрэлөөрөө илгарал», «Байгал», 2006;
6. Цырендоржиева Б-Х. Ж. «Хγн болохо багаһаа», У-У, «Бэлиг», 2000.