Исследовательская работа "Мой прадедушка"

Мниципальна hуралсалай таhаг

Хяагтын аймаг

Алтайн дунда hургуули

Шэнжэлгын ажал

Минии үбгэн  нагаса аба

Доржиев  Радна Доржиевич

9-хи ангин hурагша Гомбоев Сашын шэнжэлhэн хүдэлмэри

Хүтэлмэрилэгшэ: буряад хэлэ ба литературын багша Цыбикова Н.И.

Дунгын Адаг

2013 он

Алдар суутай минии үбгэн  нагаса аба - Доржиев Радна Доржиевич

Дүшөөд оной дүлэтэ жэлнүүд

Дариин утаанай манаар

Хүн бүхэнэй сэдьхэлэй шархые

Хэзээш дууhахагүйгөөр үлөөнхэй…

Би энэ шэнжэлхы ажалаа үбгэн нагаса аба тухайгаа нагса эжын  аман үгэhөө hабагша татан шэнжэлээб. Хүгшэн нагаса абамни хэды наhатай боложо мордоо гээшэб, хаана түрөө юм бэ, залуу наhандаа юу хэдэг байгаа гээшэб гэхэ мэтэ асуудалнууд эжэлүүдгүй досоомни түрэнэ. Тиигээд лэ нагаса эжыhээ, түрэлнүүдhээ, нютагай зонhоо hурагшалжа,гэр бүлынгөө фотозурагай альбом шэнжэлжэ нагаса абынгаа ямар хүн байhан тухай мэдэхэ гэжэ бодобоб.

Шэнжэлхы ажалаймни гол зорилго хадаа үбгэн нагаса абынгаа  Доржиев Радна Доржиевичай хуби заяагайнь, сэрэг албанайнь харгы харуулха, нэрынь мүнхэрүүлхэ.

Шэнжэлэлгын объект:    Доржиев Радна Доржиевич.

Шэнжэлэлгын предмет:  Радна Доржиевай хуби заяан.

Шэнжэлэлгын гол метод:  hонин мэдээсэлнүүдые суглуулга, согсолол, бүридхэлгэ.

Шэнжэлэлгын арга: Ждановай нэрэмжэтэ түүхын музейн дансаhаа, хөөрэлдөөн, мүн тиихэдэ нагаса эжы, эжы хоёрни hонин мэдээнүүдые намда хэлэжэ үгөө.

Дайн… Энэ богонихон үгэ соо хэды ехэ зоболон хашалан багтанаб, хэды мянгаад зон хахасааб, үншэрөөб, үхөөб?

1941 ондо фашис Германи манай Эхэ орондо гэнтын добтолгоор орожо, бузар муухай дайн эхилhэн байна. Манай гүрэнэй хамаг зон сүм нэгэдэжэ, Эхэ ороноо хамгаалхаяа бодобо. Буряад нютагhаа баатар зоригтой хүбүүд бузар муухай дайсантай тэмсэхэеэ фронто мордоhон байна. Манай нютагhаа 138 хүн дайнда ошоhон, тэдэнэй 52-нь бусажа нютагаа ерэhэн, 86 хүнүүдынь дайнhаа бусажа ерээгүй. Тэдэнэй дундаhаа дайнда ошоод, бусажа ерэhэн  минии үбгэн нагаса аба Доржиев Радна Доржиевич болоно.

Yбгэн нагаса абамни - түрүүшын революциин сасуутан, Шэтын областиин Красночикойн аймагай Жиндоо hууринда, түмэршэ дарханай бүлэдэ, 1905 ондо түрэhэн юм. Таба наhа-тайдань эжынь мордошоhон, тиимэhээ хүдөөгэй ажалые багаhаа мэдэхэ болоhон. Минии үбгэн нагаса аба  өөрынгөө абадаал адли түмэршэ дарханаар ажаллаhан юм. Түмэршэ дарханиинь үеhөө үедэ дамжагдан ерэhэн юм. 1995 ондо аймагай газетэ соо нагаса аба тухаймни иигэжэ бэшээтэй: «Иимэ уран дарханшан байhан, hайрханагүйб. Радна  үбгэн нютагайнгаа хүнүүдтэ элдэб гэрэй хэрэгсэлнүүдые дархалдаг , совхозойнгоо моридые тахалдаг, тэргэдэ гол заhадаг байгаа. Энэ түмэршэ дарханай гараар культиваторнууд, таряа хададаг машинанууд, газар хахалдаг анзаhанууд заhагдадаг юм hэн. Уран дархан байhан юм» - гэжэ нэгэ нютагайнь үбгэн хөөрэhэн байгаа.

1932 ондо Жиндооhоо Хяагтын аймагай Дунгын Адаг гэhэн нютаг зөөжэ ерэhэн юм. 1934 ондо энэ нютагай басагантай танилсажа, hамга абаhан. Минии хүгшэн  нагаса эжы Рыгжид Будаевна гэжэ нэрэтэй байhан. Эгээ томо басаганиинь Александра 1939 ондо түрэhэн юм.

Хоёрдохи хүбүүниинь Михаил 1942 ондо түрэhэн, энэ хүбүүнэйнь 20 үдэршье болоогүйдэ нагаса абыемни дайнда татаhан юм. Сталинградай байлдаануудта хабаадалсаhан, 321-хи стрелково дивизида автоматчигаар, hүүлдэнь гарай пулемётчигоор ябаhан хүн. 1942 оной март hарада Буряад- Монголой АССР-эй ба Шэтын областьhоо ерэhэн сэрэгшэдтэй 82-хи гвардейскэ дивизида ябалсаhан. Энэ дивизида 400-аад буряад сэрэгшэд байhан, тиимэhээ эдэнэрые немцүүд «Дикая дивизия» гэжэ нэрлэhэн байна. Клинскэ шадархи Доной эрьедэ июлиин hүүлээр Забайкалиhаа ерэhэн 321-хи стрелково дивизиин полкнууд немцүүдтээ тулалдажа эхилээ. Дивизиин частьнууд бомбодолго доро поездоhоо буумсаараа, Сталинградаа хамгаалhан. Эндэ хоёр  талаhаа хоёр миллион сэрэгшэд дайлалдаа. Эндэ минии үбгэн нагаса аба хүндөөр шархатажа, Камышин хотодо дүрбэн hара эмшэлүүлhэнэй хойно баhа фронтоёо бусажа, Белая Калитва хото, Богапов, Ольховчик, Чапаев hууринуудай шадар дайсалдаhан юм. Советскэ  Союзай алдар суута полководецуудай хүтэлбэри доро совет сэрэгшэд баатарай ёhоор дайлалдажа, хэзээдэшье булигдадаггүй фельдмаршал Паулюсай армиие бута сохёод, Сталинград хотые дайсадhаа сүлөөлhэн байна. 1943 оной февраль hарада баhа хүндөөр шархатаhан юм. Эмшэлүүлhэнэйнь хойно Свердловско областиин Ревда хотын сэрэгэй  заводто хүдэлхыень эльгээhэн юм. Дайнай үедэ үбгэн нагаса абамни хэды дахин шархатаашье hаа, эрэлхэг зоригоо алдаагүй. 1945 ондо бүхы совет сэрэгшэдтэй хамта Илалтын hайндэр угтаа. Дайнай hүүлдэ  Илалта туйлаhанай түлөө медаляар ба орденуудаар шагнагдаhан байна.

Амиды мэндэ бусажа ерээд түрэл совхоздоо түмэршэ дарханаараа хүдэлhэн.

1941-1945 онуудта Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда совет арад Илалта туйлаhан байна. Илалтын түлөө бэеэ гамнангүй үдэр hүнигүй ажаллаhан, дайнай hүүлээрхи жэлнүүдтэ гүрэнөө бодхоолсоhон нютагаархидайнгаа нэрэнүүдые нангинаар сахинабди. Бидэ,21-хи зуун жэлэй залуушуул энэ муухай дайн тухай ном сооhоо, кинофильмнуудые хаража мэдэхэбди.

Yбгэн нагаса абамни «хүн болохо багаhаа» гэдэгтэл,  үхибүүн наhанhаа эхилжэ, ажалай бүтээсын оньhо тааха болоhон, сэрэгэй дүршэл бэедээ шэнгээhэн, дүй дүршэл ехэтэй болоhон хүн гээшэ. Хүгшэн нагаса эжытэймни, Рыгжид Будаевнатай үни удаан жаргалтай ажаhууhан юм. Хоюулаа табан үхибүүдые «гарынь ганзагада, хүлынь дүрөөдэ» хүргэhэн юм.13 ашанартай,16 гушанартай,   7  дүшэнэртэй болоhон. 1994 ондо бриллиантова түрэеэ тэмдэглэhэн. Энэ дэлхэйдэ нагаса абамни хэды хүшэр хүндэ байдалтай ушараашье hаа,хатуу зоригтой хүн байгаа гэжэ ойлгобоб. 1995 оной июниин 22-то наhа бараhан байна. Хэзээдэшье үбгэн нагаса абаяа, нэрыень, гаргаhан баатаршалгыень мартаха ёhогүйб. Хэтын хэтэдэ, саашадаа дүүнэртээ, үри хүүгэдтээ хөөрэжэ, ойлгуулжа ябаха бидэнэй,алтан дэлхэйн хүрьhэ гэшхэжэ ябаhан, хүхэ тэнгэри доро жаргажа ябаhан зоной уялга.

- Иимэ муухай дайн хэзээдэшье бү болог лэ! Амгалан байдал хододоо байг лэ! - гэжэ хүсэнэб. Иимэл даа алдар суутай үбгэн нагаса абам - Доржиев Радна Доржиевич. Радна Доржиевичай зээ аша хүбүүниинь байhандаа омогорхоноб.

Хэрэглэгдэhэн литература:

1. Л.Д.Шагдаров,Н.А.Очиров Ород-буряад толи.2008.Институт монголоведения,буддологии и тибетологии;

2. Газетэ «Кяхтинские вести» №15,15 апреля 2010 г ;

3. Музейн дансануудhаа.

4. Нютагай зоной ба түрэлхидэй хөөрөөнүүд.

5. Гэр бүлын фотоальбом.