Шуй суурнун девискээринде черлер аттарынын тывылган тоогузу

Шуй суурнуң девискээринде черлер аттарының

тывылганының төөгүзү

     Кандыг-даа географтыг чер ады  аңаа чурттап турган  чоннуң культуразы, төөгүзү  болур. Чылдар, вектер эртерге,   кижилерниң  кылган  ажыл-херектери  чурттап турган черлеринде черлер,  хемнер аттарынга сиңип  артып каар. Ол аттардан бистер ол үеде аңаа кандыг кижилер чурттап чораанын билип алыр бис. Ынчангаш чурт шинчилекчилери черлер, хемнер, тайга-сын, тураскаалдыг черлер аттарын  шинчилеп, ам-даа шинчилел ажылдарын чорудуп турар. Топонимнерден аңаа чурттап чораан чоннуң культуразындан аңгыда, ол черниң ооң мурнунда кандыг турганын билип алыр: арга-ыяштыг, хем-суглуг, кургаг, ак чер, шык черлиг, төөгүлүг чер. Чер аттарынын тывылганының дугайында өөренир эртемни топоним дээр. Ук сөс «топо» - чер, «онома» - ат  деп  ийи сөстен укталган.

           Баштай черлер аттары чернин чайгаар бүткен хевир-дүрзүзүнүң аайы-биле болгаш ажыл-херекке ажыглап турарының аайы-биле аттар тыптып турган.  Чоорту үелер эртерге, ол черге чурттап турган кижилернин аттары-биле черлер аттары тыптып келген. Антропонимика - кижилер аттарын өөренир эртем. Кижилер аттарының дузазы-биле тывылган черлер аттары кижинин салгалын, ава-ачазының төөгүзүн билип алырынга дузалыг. Чамдык черлер ында турар улуг бүдүрүлгениң ады-биле адаттынган болур.  Шинчилелди чүгле барып шинчилеп, көрүп тургаш  кылырындан аңгыда, ооң чурттакчыларының төөгү чугаалары, сактыышкыннары, ёзу-чаңчылдары, тоолчургу чугааларындан  чернин тывылганын билип алыр. Ындыг чугаалар солун болгаш төөгүнү эки билип алырынга дузалыг. Чер-чуртувуста төөгүлүг, тураскаалдыг черлерни эки билип алыры-биле Шуй суурну долгандыр турар черлер аттарын  улуг назылыг кижилерден дыңнап бижиир деп сорулганы салган мен. Ынчангаш суурувустуң улуг назылыгларындан черлер аттарының тывылганын дыңнап бижип эгелээн мен. Ажылы чыып, дыңнап келгеним түңнелинде черлер аттарын дараазында бөлүктерге чарган: төөгүлүг черлер, ол черге үр үеде чурттап турган  кижилер аттары-биле, черниң бойдустан чайгаар бүткен өң-чүзүнү, хевири, чүнүң-биле бүткени. Шуй суурувусту эң-не баштай  Булуң суур  деп адап турган. Шаанда бо черге кижи эртип албас шыргай, терең оът-сигенниг алаак турган. черниң туружун көрүп тургаш, арга-арыгны, хараганнарны аштап арыглааш, бажыңнарны тудуп эгелээн. Суурнуң ийи кыдыындан хем-суг бадып келгенин барымдаалап, Шуй деп адаан. Суурнуң девискээринде черлер аттарының тывылганының аайы-биле дараазында бөлүктерге чарган.

Төөгүлүг черлер аттары:

1. Дүңгүрлүг-Тей – шаанда лама-хамнарның ажылын соксадып, оларның дериг-херекселин өрттедип, узуткап  эгелээрге,  бир хам кижи (ол хамның ады билдинмес) дериг-херекселин тейге оңгар каскаш, кончуг таптыг өл-шык дегбес кылдыр шыгжап каан.  Кажан хат хадыырга, ол дүңгүр хам кижи хамнаан ышкаш дагжап турар.

2. Моолдуг-Саяк – шаанда ол тайгага кончуг эки аъттыг, эрес моол моолдан дургуннап, дезип чедип келгеш, турлагжый берген. Чогум чүден, чүге дескенин кым-даа билбес.  Сүрген улустар билип кааш, чаңгыс эртер оруу Чиңге-Чарык аксынга хөй улус дуглап алгаш, манап турган. Кижизи сураг барган. Тайга кырынга үнүп келгеш көөрге, сөктүп чыдар хая-даштыг көшкени куду аъдын чедип алгаш, кымга-даа  алдыртпайн барган. Аъды-даа дыка чүгүрүк, боду-даа эрестиг.

3. Кошкар-Моондаа – бо ат чоокта чылдарда тывылган. Чазын тарылга үезинде доштан суг  үндүрүп бадырып турда, дарга (Хертек Кудурукпай Чүдекеевич) база суг сүзүп, орук аштап-арыглап турган.  Ынчан аңаа  кошкар өзээн чүве-дир.  Кылып турган моондаан дооскаш, өзээн кошкарының  бажын  ол черде ыяшка азып каан. Оон эгелээш,  ол черни Кошкар-Моондаа деп адап эгелээн.

4.Базырак [базырыктыг] – шаанда улустар чоок кижизи чок апаарга, шыргалааш, ойларга аппарып каар. Шыргазын аңнаа кааптар. Ам-даа ой черлерде шырга ыяштары бар. Ол чоок черниң ойлары шупту кижи сөөктери. Хомушку Бичеймаа Салчаковнаның  сактыышкыны: «Бистер бичии улус өшкү-хой кадаргаш, кижилер баштары-биле бут-бөмбүү деп ойнап, теп турар бис. Чода, кыры сөөктерин боттарывыстың чода, кырыларывыска деңнеп турар бис». Оон эгелээш, ол черни Базырык деп адап эгелээн, үелер эртерге, Базырак деп адай берген.

5. Өргежиир [өреге чиир] – кезек дөңнерлиг ыжык черге аалдар чайлап, чазаглап турган. Кажан хат хадыырга-ла ол өглерниң өрегелери өрттенир болган. Элдеп чүве, чүге өрттенип турганын билир кижи чок. Оон эгелээш, ол черге аалдар хонмастаан. Үелер эртерге,  улус Өргежиир деп адай берген.

6.Бажың-Орну – шаанда Халбаң Кулак деп ирей чурттап чораан. Ол кончуг ажылгыр, эрес-кашпагай ирей. Бодунуң күжү-биле шык черге бажың тудуп алган. Кажан назыны улгадырга, уругларының чанынче көже берген, көжерде, кылып алган бажыңын бузуп алгаш чоруй барган. Ол хевээр ол черни Бажың-Орну деп адай берген.

       Аңаа чурттап турган кижилер аттары-биле адаан черлер  аттары:

1.Сүге-Шанчыг – арбан турар шагда ол черге дыка үр чылдар иштинде Сүге Сарыг-оол деп кижи кыштап турган. Шанчыг дээрге улуг дагның ужу, төнчүзү дээн. Ирей кызыл-дустай бээрге, ооң чурттап тургун черин  ирейниң ады-биле адаан.

2.Балдаң-Шанчыг – база шанчыг деп черге Хертек Балдаң Шимитович деп кадарчы чурттап чораан. Ол халырга, ол черни Балдаң-Шанчыг деп адай берген.

           Бойдустан чайгаар бүткен черлер:

1.Өң-чүзүн барымдаалап адаан  черлер аттары:

1.1 Көк-Боом – боомнуң өңү көк өңнүг. Боом дээрге дыка улуг  туруг, адаанда суг бар, чүгле кижи кылаштаар, аът эртери берге чер.

1.2 Көк-Тайга – тайганың өңү көк өңнүг.

1.3 Кызыл-Даш – хову болгаш даглары мөзүр кызыл даштарлыг.

1.4 Ак-Хая – ол черниң хаязы, довураа, дажы чугай ышкаш ак.

1.5 Кызыл-Каът – каъттың дажы, довураа доозазы кызыл.

1.6 Кара-Даш – хову бажында кара даштарлыг, мозурларлыг. Мозур дээрге чер-черде өг ышкаш бедип кожайып келген хаялар.

1.7 Шокар-Хая – шокар-шокар хаяларлыг чер. Куржааңгылыг даг. Куржаг бүрүзү аңгы-аңгы өңнерлиг: кызыл, көк, кара, хүрең.

1.8 Сарыг-Өзен – ол өзенниң дыттары сарыг-сарыг өңнүг.

1.9 Кызыл-Туруг – дагның хаялары, довураа кызыл өңнүг

           2.Чүнүң-биле бүткенин барымдаалап адаан черлер аттары:

1. Чаңгыс-Терек – ховуда чаңгыс терек өзүп келген. Теректиң чоону өг хире улуг. Чылгы мал безин кире бээр. Ол терек ам ужуп каан, чүгле дазылының ора-сомазы арткан.

2. Чалбак-Тей – хову ортузунда калбак тей бар.

3. Чаңгыс-Тей – хову ортузунда чаңгыс тей бар.

4. Дыттыг-Дөргүн – шыктыг, суглуг черде чаңгыс чөкпүр дыт бар. Дөргүн дээрге суг үнүп келген, шыктыг чер.

5. Терезинниг-Өдек  - шаанда ол өдекке суг бажынга терезиннер өзүп турган. Улус терезиннерни үзе кескеш, ширбииш кылып турган. Аңаа аалдар кыштаг кылып алгаш, кыштап турган. Ам ол терезиннер каңнаашкынга өспейн барган, чүгле дазыл-дамыры арткан.

6. Дытчыктыг – чаңгыс дыт өзүп келген чер. Чорумалдарның Чаңгыс-Терек-биле  аргыжар оруу апарган.

7. Ак-Хем – хем кыдыы арга-ыяш-даа чок, ак чер.

8. Хаялыг-Даг – хаядан бүткен даг.

9. Бавыдай – ол черниң бир талазы арга-эзим, бир талазы дагдан бүткен чер.

10.Үстүү-Талдыг-Адыр – тайга ийи адыр кылдыр чоруй барган. Чодур бора-бора талдарлыг.

11. Алдыы-Талдыг-Адыр – Үстүү-Талдыг-Адырның адаанда, бир талазынче чоруй барган.

12. Дустуг-Хем – хемниң суу дустуг.

13. Оваалыг-Тайга – дагның эң бедиинде чыып каан ышкаш, оваа хевиринге дөмей,  бойдускан чайгаар бүткен даштар бар.

14. Оораш-Өзен – бичии чолдак өзенниг чер.

15.Хорумнуг-Өзен – чыып каан ышкаш, стол-биле дең даштарлыг.

16. Оруктуг-Өзен – эң улуг өзен. Малчыннарның көжүп аргыжар оруу бар.

17. Боом – улуг даг бар. Оон адаанда Шуй суу агып бадып чыдар.

18.Үстүү-Боом

19.Алдыы-Боом

20.Өргелиг-Хавак – шаанда ол хавактың өргези хөй турган.

21.Биче-Хыйыг – хем кыдыында хавак баарында хыйыг бар. Хыйыг дээрге хем кыдыында турар, кезек ак чер. Дөңнерниң оргулаашталы берген чери.

22. Ары-Даг – ары өө ышкаш ак-ак үттерлиг даг.

23. Чадагай – арга-ыяш чок, дөңнерлиг, бедигээштерлиг, тас чер. Амгы үеде арга-ыяш үнүп келген.

24. Үстүү-Белдир – ийи дагның аразында белдир.

25. Алдыы-Белдир – адаанда белдир чер.

26.Кускун-Төрүүр – ол чернин даанга кускуннар оолдаар.

27.Доңгул – өзен, чоогалыг чер.

28. Алдыы Доңгул – эң бедик тас тайга. Мал оъттаар, кыштаар, кыштаглыг чер.

29.Үстүү Доңгул

30. Шат – бүүрелчин тейлерлиг ак чер. Бүүрелчин дээрге кезек-кезек кожа-кожа каттышкан тейлерлиг ак чер.

31. Көп-Каът – көп хөй-хөй каъттарлыг.

32. Чодур-Арга – сындан бадарга, арга ишти чодур кара дыттар үнген. Шет эвээш.

33.Куйлуг-Чарык – дагның бир чартыында куй бар. Куйлуг-Чарык дааның мурнунга аалдар чайлаглап турган. Ол аалдарның өшкү-хою  изигде куйга девээлеп, частыгда чаъстан чаглактаныр турган. Куйда болгаш куйнуң аксында ам-даа өшкү, хойнуң өдээ бар бооп турар.

34. Эзим-Адаа – улуг эзим бар. Ында шиви, дыт, терек – шупту  үнүп турар. Шокар ыяштыг чер деп база адаар. Холушкак ыяштар өзүп турар.

35. Шишкииш-Уязы – ол  черге шишкииш деп куштар турган. Дуруяа ышкаш улуг куш. Ам бо үеде ол куштар эвээжээн.

36. Оораш-Кара-Суг – бичии чолдак өзенде кара суг бар.

37. Улуг-Ий – бедик, бир талазы кадыр даг.

38. Чараш-Даш – бойдустан чайгаар бүткен хевир-дүрзүлүг чараш даштарлыг. Даштарның хевир-дүрзүзү аңгы-аңгы: өг, аптараа, аяк-сава, орун, үлгүүрге, бала, согааш дээш оон-даа өске. Үелер эртерге, даштарның хевирлери база үении-биле өскерлип турар.  

39. Маганаты – ийи дагның аразында кызаа бар. Ооң иштинге туруп алгаш, адаандан өрү көөрге, чүгле дээр көстүр. Кызааны өгнү быжыглаары-биле үстүү хараачага үстүргеш, алдыы ужун суугу чанынга шанчып каар ыяшка «баганага»  дөмейлеп адаан, чоорту «магана» деп  адай берген. Ынчангаш «магана»  деп сөске –ты деп кожумак немеп алган.

        3. Черниң хевир дүрзүзүн барымдаалап тывылган черлер аттары:

1.Тар-Үзүк – ийи дагның аразында кызаа, тар орук, хаялары дыка чоок, чүгле аът, чадаг кижи чоруур.  Чүктүг аът безин эртип албас.

2.Чиңге-Каът – узун чиңге мээс бар.

3.Узун-Хем – Чараш-Даш тайгазындан баткан узун хем.

4. Башкы-Өзен – Чараш-Даш баар орукка эң бир дугаар таваржыр өзен. Ийниң кырынга үнүп келирге, кадыры хөлчок, дагны чүгле илчирбе  хевирлиг бадар.

5.Чиңге-Өзен – ийи өзенниң аразы сайгырак ышкаш чиңге чер.

6.Чүрек тайгазы – үш кырлаңныг чүрек хевиринге дөмей тайга.

7. Калчан-Орук – арга ишти-биле чоруп орарга, оруктуң ийи кыдыы калчанайып, ажык бооп бадып келген.

8. Үш-Тей – ол черде үш тей бар.

9. Бажын кескен тайга – тайганың бажын кезип  азы одура шаап каан чүве ышкаш дески чер.  Бо тайгага хамаарыштыр улуг улустуң  мындыг тоолчургу чугаазы бар. «Шаанда Чиңгис-Хаан үезинде хаан боду чидиг селемези-биле тайганың бажын одура кезипкен. Кескен бажы тайганың мурнунга кээп дүшкен. Кезип каан  бажы ам бичии тайга болу берген.»

10. Кара-Баалык – баалык дагның чавызай берген чери, ийи-үш-даа болур. Арт кырынга үнүп келген ышкаш, ийи талазы бедик даг.

11. Көп-Баалык – дагның кыры бичии-бичии сүүрлерлиг, оруктарлыг чер. Бичии кертилекке үнүп келгеш дыштаныр дээр.

            4. Кижилерниң дузазы-биле тыптып келген  черлер аттары

1. Байза – дагның эң бедиинде черниң кызыгаарын айтып көргүзери-биле кадап каан үш чагы ыяш. Ол ыяштарның баштарын үскүлештирип каан.

2.Кудук –оъттуг тайгага  хем-суг ырак боорга, өзенниг черлерге  ийи-үш метр ханы эвес кудук казып алыр. Чаъс чаарга, кудуктуң суу долуп келир, а кааңнай бээрге, суу эвээжей бээр. Ынчангаш ол черни кудук деп адаан.

3. Шавар-Шөл – ол чер ак боорга, кижилер аъттыг шавар чер.

4. Аът-Баштыг – Бай-Тал биле Шуй чонунуң  аът-биле аргыжар арт кырында чоон  дыттарга улус өлген аъттарының бажын азып каар  турган. Ынчангаш ол черни ынчаар адаан. Ол орук-биле ам-даа аргыжып  чоруп турар.

           Ниитизи-биле  71 черлер аттарын чыып дыңнап бижээн мен. Бөлүктерни санап, түңнеп көөрге, черлер аттарын ол черниң чүнүң-биле бүткенин барымдаалап адап турар. Ооң соонда хевир дүрзүзүн барымдаалап ол черни адай бээр. Амгы үеде ол черге чурттап турган кижилер аттары-биле адаан черлер аттары чок бооп турар, чүге дизе малчыннап, мал кадарар кижилер эвээш бооп турар. Топонимнерни чүгле Шуй суурнуң улуг назылыг чурттакчылары: Хомушку Бичеймаа Салчаковна (1943 чылда төрүттүнген), Хомушку Достай-оол Аптыылаевич (1943 чылда төрүттүнген), Сурун Күске Делгер-ооловна (1936 чылда төрүттүнген), Сурун Дамдын-оол Хомушкуевич (1936 чылда төрүттүнген), Хертек Маадыр-оол Дарташович (1939 чылда төрүттүнген), Сурун Дадар-оол Хомушкуевичиниң (1948 чылда төрүттүнген) чугаазын дыңнап бижээн. Чамдык сөстерни ол-ла хевээр, өскертилге чокка  бижээн.

                                          Оолак Алимаа Достай-ооловна дыңнап бижээн.