ЭПК "Сат Бурзекей"

Тыва Республиканын эртем болгаш ѳѳредилге яамызы

Хѳндергей ортумак ниити билиг школазы

«Тѳѳгүлүг маадыр –Сат Бүрзекей» деп ЭПК

Мѳңге аттың маадыры

                                                     Хѳндергей отумак нииити билиг школазызын

                  7-ги клазының ѳореникчизи :

                    Сат Ай-кыстын клыган ажылы

                                Удуртукчузу : Монгуш Нина Юрьевна                              

2012 чыл

Допчузу :

1 Киирилде кезээ

2 Кол кезээ

3 Түңнел кезээ

4 Ажыглаан литературалар даңзызы

Чидиг айтырыы:  Эки турачы чаңгыс чер чурттуг улуг лейтенант Сат Бүрзекей Сурасовичниң дугайында материалдар эвээш болганы-биле

ѳѳреникчилерге ооң овур-хевири, ажы-тѳлү, дѳргүл-тѳрели хандыр билдинмес. Ынчангаш ону эки билип алыры-биле шинчилел ажылын эглээн бис.

 Сорулгазы:  1 Сат Бүрзекей кандыг кижи чорааныл, ажы-тѳлү  чежел, суурда дѳргүл- тѳрели камнарыл деп чүүлдү тодарадыр.

2  Маадырывыстың чуруктары чежел деп чүүлдү шинчилээр.

шинчилээр.

 Шинчилеп турар чүүлүвүс: Сат Бүрзекей кажан, каяа тѳрүттүнгени, ажы-тѳлү, дѳргүл-тѳрели, овур-хевири, чурук-хѳѳрү.

 Даап бодаашкын ( гипотеза):  Сат Бүрзекей – мѳнге аттыг маадыр деп чүүлдү шынзыдар.

 Шинчилел ажылының характеристиказы:  Ѳѳреникчилерниң чыгган чуруктарындан, маадырывыстың чуруу каш янзы хевирлиг деп чүулдү тодарадыр дээш ажылдап эгелээн.

  Шинчилел ажылының аргазы:

1 Суурда улуг назылыг  улус-биле ажыл.

2 Солун-сеткүулден  материалдар чыыр

3 Эки турачылар дугайында номнар чыыры

4  Чыгдынган материалдарны ажылдап кылыры.

Шинчилел ажылының ужур-дузазы : Амгы болгаш келир үенин салгалдары эки турачы, эрес-дидим чаңгыс чер чурттугларывысты сактып, утпайын, чоргаарланып чорууру.

    Чѳѳн-Хемчик кожуунуң Хѳндергейниң каас-чараш чурумалдыг бойдузун алгап йѳрээген ырлар, тоожулар кайы кѳвей. Бо кайгамчык каас –чараш балык-байлаң, элик-хүлбүс, сыын-мыйгактыг, кат-чимистиг болгаш онзагай салым-чаяанныглар чурту болур, тараа –сигени эгээртинмес шѳлдерлиг, ала-чайгаар буткен бойдус- чурумалдыг оранга 1912 чылда Сат Бүрзекей тѳрүттүнген.

   Сат Бүрзекей Сурас оглу 1930-1932 чылдарда Араттың Революстуг Шериинге шериг албаны эрттирген. 1932 -1934 чылдарда Тамбовтуң шериг ѳѳредилге чериниң командирлер школазын дооскан. 1939 чылга чедир взвод командири болгаш   Тываның Араттың Революстуг Намының кежигүнү.  1939 чылдан эскадрон командири. Бодунуң база бодунга чагыртканнардан негелделиг. Тыва Арат Республиканың болгаш ССРЭ-ниң чазактарынга бердинген, кадыг-бергеге шыдамык.

   Сат Бүрзекейниң дугайында 1943 чылдың августа тургустунган шериг учёт карточказында ооң ѳг-бүле байдалын бижээн: « кадайлыг, 3 уругларлыг: Ким-оол 6 харлыг, Тамара 3 харлыг, Алдын-оол 1 харлыг, кадыйы Иргит Долзатмаа» дээн. Эрес-дидим маадыр командирниң уруглары – ам күш-ажылдың хоочуннары. Ким-оол Бүрзекеевич иезинин ѳскен-тѳрээн чурту Эрзинниң Бай-Дагда хѳй чылдарда малчыннаан, а Тамара Бүрзекеевна Бай-Даг ортумак школазында ажылдап чораан.

   Сат Бүрзекей бодунуң аныяк назынын болгаш кыска тѳѳгүлүг оруктарын шериг херээнге бараалгаткан. Ол  эш-ѳѳрүнге, дайынчы-

ларынга  ээлдек, улугну  улуг дээр, бичиини биче деп хүндүлээр, аажок баштак.

   Ол ортумак дурт-сынныг, долу шыңганнарлыг, ѳй-тап думчуктуг, шоваа карактарлыг, ооң эгиннери шериг хеп кедеринге чаяаттынган тѳрүттүнген ышкаш сагындырар.Бодун ап чорууру шеригзиг. Ол аъттыг спортка кончуг ынак. Эң ылаңгыя, селеме-биле хаак кезеринге тергиин-не. Лыжага база кончуг ынак. Кыжын Кызыл хоорайдан шериг хоорайының аразынга аъттыг чорбас, үргүлчү лыжалыг чоруур. Чайын балыктаарынга ынак. Дыштаныр хүннерде шериг лагериниң чанында ортулуктарга ѳг-бүлезин эдертип алган балыктап чоруур.

«Летопись Тувы 2012» деп номда украин чогаалчы И.В.Савгир бодунуң чечен чугаазында мынчаар бижээн: « Сурмичи суурну хостаары-биле эрес-дидим  11 тыва  пулеметчиктернин аразында  улуг лейтенант Сат Бүрзекей чааскаан арткаш, немец-фашистерни бодунче чоокшулатпайн тулчуп турда, хенертен бир ок ооң эктин чире алган, а ѳскези башка дегген. Ынчалза-даа ол бүгу күжун чыггаш гранатаны чазылдырып, чоокшулап келген фашистерни узуткаан». Полковник И. Кокошкинниң сактыышкынындан. « Ырак Тыва чурттуг Сат Бүрзекей эрес-дидим, хѳглүг, күш-ажылгыр, кандыг-даа бергелерге торулбас деп чаңгыс полкчуларындан  дыңнаан мен» -деп бижип турар. База мындыг девизтиг чораан « Кижи мынчаар чаяаттынган болур: бурунгаар  чүткүүр, хѳгжүур, сайзыраар ужурлуг» Ол каас-чараш бойдус чурумалдыг Тывазын, Саян дагларының эдээн, таваар агымныг Енисейни чуруурунга ынак, ол ышкаш  ырлаарынга ынак чораан. Тыванын тѳѳгүзүнден алдан-маадырларның байларга удур тура халыышкынын  бо-ла чангыс полукчуларынга чугаалай бээрин полковник И.Кокшкиннин сактыышкынында бо-ла номда бижип турар.

Ооң бир онзагай талазындан  станоктуг «Максим» дээр пулемету карактарын шарыдып алгаш,чаңгыс-даа эриил арттырбайн эптээни.

Дѳргүл-тѳрели ????

Бо бүгү чуну чугаалап турар дээрге-ле Хѳндергейнин база бир салым-чаяанныг, эрес-дидим, талантылыг  маадыр оглу, бистин ѳгбевис, ооң ады кезээде уттундурбас, мѳңгеде арттар.

 Бис башкывыстын берген онаалгазындан эки турачылар дугайында номнардан маадырывыстың 4 аңгы чуруун тыпкан бис. 1-ги чурук  Сундуй Михаил Белекпеновичнин «Эки турачы эскадрон» деп номундан, 2-ги чурук « Дайынчы алдар» деп номдан, «Фронтудан чагаалар» деп номдан база «Летопись Тувы 2012» деп номнардан алдынган. Ол чуруктар аңгы-аңгы номнардан алдынган-даа болза, бистиң шинчилээнивис ышкаш бүгу-ле чуруктарында  маадырывыстын овур-хевири биске шагда таныш ышкаш, бүзүрелдиг, коргуш-сыныш чок, бергелерге шыдамык, командир, маадыр болуп кезээде артар.