Лумжо дене кугешнена

Лумжо ден кугешнена.

(очерк)

        Туныктышо!

                                                                                           Чын корныш луктат тый мемнам.

                                                                                           Туныктышо!

        Лай поро оет ден мемнам шыматет.

                                                                                           Туныктышо!

                                                                                           Илышым чын умылаш тый полшет.

    Корно, корно!Кандыра гай вияш,шукш кыша гай кадыр-кудыр корно.Кушко гына тудо ок шуйно,кушко гына намиен ок шукто.Тый мыйым адакат ончыко ужат.Но ты гана кайыме годым шум-кыл утларак вургыжеш,уш-акыл турло-турло шонымашым савыркален конда:я куандара,я кокланже ойгандара. Ты гана ш ем мландым,ош мамыкан лум дене петырналтше корно Морко Кучыкенер селаш нангая. Тыгай ял республика мучко моткоч шуко. Но ала-молан ты ял моло деч поснак ойыртемалтеш,шкеж дек унала чоным шупшеш. Ты ганат мемнам Миклай Казаков лумеш тоштерыш нангайышыч.

    Теле.Календарьыште шем чия дене возымо февраль тылзын луымшо кечыже. Ял мучашеш верланыше Миклай Казаков лумеш тоштерыште таче шын-шын калык погынен. Шукынжо йоча-влак койыт, кугыен-шамычат ятырынак улыт. Чыланат ялын эн пагалыме айдемым,туныктышым,Юрий Петрович Курсовым вучат. Таче тудын шочмо кечыже,75 ий. Садланак изиже-кугужо пагален саламлаш толыныт.

     Тынар шуко калык погынымым туныктышо ок пале. Юрий Петрович кужун ыш юватыл. Ынде лумжо «илалше» манме шомак воктене пызнен гынат,шкенжым пеш чулымын куча. Теве воктенысе залыште пенгыдын тошкал кайыме поръен йол йук пылыщлан солныш. Юрий Петрович пурен шогале. Ик жаплан моткоч шып лийын кайыш,чыланат юбилярын шинчашкыже ончат.А тушто ойлен моштыдымо кумыл.Ормаш? Ормашлат коеш.Куанымаш?Куанымашлат коеш. Изишлан кумылжат тодылалт кайыш.турвыжат лыве-лыве тарваныш.

     Туныктышынам «утараш» манын,чыланат ружге совым пералтен колтышт.Кунам кумылет ок тодылалт? Вет ты корно Энерсола,Кокласола,Кожлаерыште тунемше йоча-влакым,туныктышым ты пайремыш йоратыме,пагалыме туныктышылан шум гыч лекше салам мутым ойлаш конден.

     «Арамак илен омыл дыр?»-йодышлан вашмутат шкеак шочо.Арам огыл.

       Ныжылгын муралтен колтымо муро сем почеш шке илыш корныжым шарналтыш.Шарналтыш аважым,туп сокыр ачажым,изи годсо жапшым.

        1936 ийыште Кучыкенер туналтыш школыш тунемаш икымше гана толын.Уке чияш,уке кочкаш.Школышто йушто.Банкысе чернила вашке кылмен.Йосо илыш гынат,шинчымашым налашак шонен.

        Тунам иктат пален огыл.Тиде изи рвезе ончыкшым могай уста,тале туныктышо лиеш манын.

        А варажым эшеат йосо жап толын.Илен лекташ нелырак да нелырак.Телым Кожлаер шымияш школышто шинчымашым поген,а кенежым колхоз пашаште кертмыж семын тыршен.пашан шере-кочыжым,тудын нелылыкшым изи годсек палашыже логалын.Шучко сар жап годым удырамаш тракторист-влакын пеш сай полышкалшыже лийын.

       Илыш вуд йогын гай,йога да йога. Н.К.Крупская лумеш пединститутышто тунемме пагытым нимо денат танастараш ок лий.У шинчымаш,у илыш,у йолташ-влак.Кечывалым уш-акылым пенгыдемден,а кастене духовой оркестрыште репетиций.Музыкылан тунеммаш варажым пеш лачеш толын.

       А могай чолга улыт ыле студент йолташыже-влак.Варажымат тиде чолгалык Марий Республикыштына шуко шудырым чуктыш.Юрий Петрович шке йолташыже-влак нерген кугешнен каласкален колта. «Пырля ик еш семын ныл ий илышна:Ким Кириллович Васин,Анатолий Бик,Семен Вишневский,Чалай Васлий.Нмгунам ом мондо Исанбаев Николай Исанбаевичым,Аркадий Евдокимович Ивановым,тале журналист Исламетов Михаил Исламетовичым.Кугешнем Федор Иванович Гордееын,В.А.Аксоринын,А.Е.Китиковын лумышт дене.Ныл ий ныл кече гае эртен кайыш»,-шарналта студент илышым Юрий Петрович.

    Тунем пытарымеке Юрий Петрович «Красный Стекловар» поселкышто «Коммунист»райгазетын литературный сотрудникшылан налыт.Варажым Сотнур селасе РОНО-што старший инспектор пашам ушанен пуат.

     Кок ий гыч Кокласола кандашияш школышто икшыве-влаклан руш йылме да литератур дене шинчымашым пуаш тырша.Вий умбалне шогышо поръенлан завуч пашам,а варажым школ директор пашамат ушанен пуат.Тунемшыжат,туныктышо-влакшат самырык пашаеным моткоч пагалат.Ты ак тачат шке вийжым йомдарен огыл.Кажне ийын школа гыч кугу салам шулдыран кайыкла чонештен толеш.

     1968 ийыште Юрий Петрович шке шочмо Кучыкенер ялыш туналтыш школышко портылеш,сулен налме канышыш лекмешке Энерсола школышто изи ньога-влаклан шинчымашым пуа.

      Икымше туныктышо.Мо гына икымше мут дене огеш кылдалт?Да эше тунам, кунам икымше гана школ омса лодемым вончаш перна.Вот кузерак шарналта Юрий Петровичын тунемшыже,кызыт «Ямде лий»редакцийын пашаенже Григорьева Людмила Николаевна:

   -Мыят икымше гана школ омсам почын пурымем пеш сайын шарнем.Мемнан ялна школ деч кум менге ордыжто верланен.Садлан изирак-влакым нылымше класс марте пошкудо Кучыкенер ялыште туныктеныт.Тушкыжо-пел километр веле.Ял гыч шым йоча икымше классыш кайышаш улына ыле.А мыланнаже кугурак иза-акана-влак ончылгочак каласен шуктеныт: «Вот ынде тендам,икымше классыш кайыше-влакым,моткоч чот осал поръен туныкташ туналеш». Меат, изи ньога-влак, шуко шонен огынал.Вончумбал пеле кыдалаш школышто (кызыт Энерсолаште верланен)пеш сай удырамаш туныкташ туналмымат ончычак пален налын улына.Икымше сентябрьыште,нимом шоналтыде,погыненна нине шым ньога-влакет,икымше классыш кум километр ордыжышто улшо школыш каенна.Миен шогална веле,тунамак мыланна классым ончыктышт,тушко пуртен шындышт.Икымше онгыр йынгыртыш.Меат икымше туныктышын классыш пурен шогалмыжым ну вучена,ну вучена.Палынена:ко гын толеш?Омса почылто,и мо шонеда,саде поръен туныктышо классыш пурен шогале да вигак мыланна каласыш: «Ну мо?Мый дечем шылын куржда,садиктак мыланемак логалда».варажым палыме лийна.Тиде туныктышет Юрий Петрович Курсов лийын улмаш.Ондак тудым тугай осал туныктышылан шотлен улына гын, а кунам икымше сентябрьыште палыме лийна,парт коклашке шындыле,икымше урокым эртарыш,пырля монго могырыш ошкедышна гын,туныктышынан ик осал койышыжымат шижын огынал.Варажым эше чот йывыртышна веле тыгай сай,поро айдеме кидыш логалмыланна.

     Юрий Петрович нылымше класс марте мемнам туныктыш,шинчымашнам пойдарыш.Тудо могай уста туныктышо ыле!Мом гына огеш ыштыкте:лудыкта,шотлыкта,возыкта,тунамак и мурыкта,и куштыкта.Шкеже гармоньым шокта,тугай сылнын муралтен колта.Кузе мастарын урокым эртара ыле!А труд урокышто..ушет кая.И ургыкта,и турлыкта,и пидыкта,турло-турло чиян кагаз гыч мом гына ыштылын огынал.А тидыже чылажат тачысе кечылан лач поро мут дене шарналташ веле кодын.

    Латкум ий тыршен ыштыме паша арам лийын огыл.Кучыкенер,Элекенер,Э нерсола ялын кажне зрге-удыржо пагалыме туныктышым вашлийын,кидшым шокшын кормыжтен,таум ышташ эре ямде улыт.

     Теле кече.Кучык кече,жап кас велышкат тайнен,а вашталтышаш шомак пыртат катыкемын огыл.Шарнымаш энерла шыргыктен йога да йога,сылне семан мурыла веле шокта.Саламлаш толшо уна-влак дене кас тур дене гына чеверласен шуктышт. «Тынар калык погына манын шымат шоно,-вуйжым рузалын эн пагалыме,шергакан туныктышына.Илышем арам ыш эрте.Чынак!»-манын чучалт лекше шинчавудшым уштыльо.

      Юрий Петрович кызыт шкетын ила.Людмила удыржо-Йошкар-Олаште.Москосо гуманитарный академийым тунем пытарен.Анатолий эргыже-Озаныште.Володя эргыжын ош туня дене чеверласымыжлан ынде икмыняр ият лиеш.Т иде ойго ачан чонышкыжо кугу куымак пыштен.Лач сурт сомылка паша гына шортшо чонжым лыпландараш полша.

      Олмапу йымалне мукш омартат ятырынак койыт.А йырым-йыр шуко тусан шонанпылла койын турло пеледыш-влак пеледыт.Пеледышым Юрий Петрович моткочак чот йората.

     Теве ончалза Энерсола школым.Школ пеленсе садна кузе тузланен кушкеш.Чыла тидым Юрий Петрович шынден коден.Тудо школышто тунемше-влакым веле огыл,а тышеч эртен кайыше чыла енымат куандара.

     Кызыт Юрий Петрович –сулен налме канышыште.Уло уш-акылжым,вий-куатшым туныктымо пашалан полеклен.Шуко удыр-рвезылан кумда илыш корныш лекташ,икымше ошкылым ышташ полшен,вийым ешарен. «Отличник просвещения»лумым нумалше уста туныктышо Юрий Петровичым эреак порын шарнаш да умыр мучко вуйнам мланде марте саваш туналына.Тыгай туныктышо дене мыланна кугешнаш веле кодеш.

Маша Сошина

        Энерсола школ

        7 класс