В работе отражена лексика башкирского языка ,связанная земледелием .
Вложение | Размер |
---|---|
leksika_svyazannaya_zemledeliem.zip | 92.52 КБ |
Й1н2леше:Баш7орт теле 32м 262би2те
ЕР ЭШТ»РЕН» Б»ЙЛЕ ЛЕКСИКА
Фаршатов Айнур Фин42т улы
Я8ауыл районы Воя6ы урта д0й0м белем бире1 м2кт2бе,11 класс
Ет2ксе3е:баш7орт теле 32м 262би2те у7ытыусы3ы Фаршатова «лфи2 «н12р 7ы6ы
Я8ауыл 7ала3ы 2008/2009 у7ыу йылы
II б1лек. Баш7орт теленд2 ер эшк2рте1 лексика3ы.
2.1. Ер эшт2рен2, ер т0р62рен2 б2йле 31662р. 11-13
2.2. Баш7орт теленд2 игенселекк2 б2йле аш-3ыу
атамалары. 14-18
Йом4а7лау. 19--20
?улланыл4ан 262би2т 21-23
?ушымта. 24-26
?ушымта 27-28
?ушымта 29-30
?ушымта 31-34
Инеш
Телд2р- кешелекте8 16енс2лекле рухи к06г0л2ре, 2 31662р- тел к06г030н08 ябай
ярсы7тары, 32р айырым телг2 хас бул4ан сифаттар6ы ап-асы7 к1р32теп,са4ылдырып
тора.Был эшебе662 бе6 башлыса телд2 3а7лан4ан д2лилд2рг2 ниге6л2неп,баш7орт
хал7ыны8(т0нья7-к0нбайыш райондарыны8) борон4о замандар6ан у7 малсылы7
хужалы4ы мен2н берг2 ер эше мен2н д2 ш040лл2не1ен к1р32терг2 тел2йбе6..
№2р халы7ты8 теле уны8 тормош-к0нк1реше мен2н б2йле,шу4а к1р2 л2 халы7 теленд2 халы7 тарихы асы7 са4ылыш таба. Тел белгест2ре, лингвистар тарафынан байта7 ф2нни тикшерене162р 1тк2релеп, 4илми хе6м2тт2р я6ылыуына 7арама9тан, бе6 телд2р6е8 ысын тарихын, донъя4а нисек яралыуын, тарихи 19ешен ахырынаса к16 алдына килтер2 алмайбы6 2ле.
Тикшерене1 эшебе66е8 актуаллеге. Билд2ле тюрколог К. М. Мусаев: « Т0рки халы7тар6ы8 1тк2не тура3ында4ы тарихи белешм2л2р бик а6 й2ки б0т0нл2й булма4ан са7та, лексика т0рки телле халы7ты8 я6ма 262би2тк2 7262ре бул4ан д21ер62ге борон4о й2ш21 урындары, к0нк1реш шарттары тура3ында бай м24л1м2т бир2 ала» -ти. [ Ишбир6ин, 2002:14] Шу4а к1р2 тел 4илеменд2 теге й2ки был милли телде8 лексик составын 0йр2не1, уны8 семантик система3ын асы7лау, я8ы 316 7атламдарын асыу, онотол4андарын 7айтанан терге6е1 - и8 м03им 32м актуаль м2сь2л2л2р булып тора. С0нки тел – 7имм2тле м262ни 7омарт7ы, халы7ты8 тарихын, тормош-к0нк1решен, м262ни2тен са4ылдыр4ан 16енс2лекле тылсымлы бер к06г0 ул. Шу4а к1р2 32р милли тел т0рл0 й1н2лешт2, 32р я7лап ентекле 0йр2нелерг2 тейеш. Был й1н2леш тел 4илеменд2 « этнолингвистика » тип й0р0т0л2. Р2с2й ф2ненд2 этнолингвистик тикшерене162р башында профессор6ар И. Г. Гердер мен2н И. В. Гумбольдтар тора. Улар6ы8 хе6м2тт2ре 32м фекер62ре баш7а славян тел белгест2ре, атап 2йтк2нд2, Н. И. Толстой, А. Ф. Журавлев, В. В. Ивановтар4а артабан4ы э6л2не162р 0с0н 4илми ниге6 була. Баш7орт тел 4илеменд2 и32 был тарма7ты 0йр2не1г2 2лег2с2 тейешле и4тибар б1ленм2г2н, ул махсус тикшерене1 объекты булма4ан. Д0р09, 7ай3ы бер телсел2р62н тыш(Н. Дмитриев, Ж. Кейекбаев, Н. М27с1това, «. Байышев, Т. ;арипов,Ф.Хисаметдинова ), баш7орт тарихын, бигер2к т2 этнография3ын 0йр2не1сел2р т0рл0 осор6а, т0рл0 й1н2лешт2, тормош-к0нк1реш, тарихи – м262ни терминдар4а характеристика биреп кит2л2р. Этнолингвистика к1п т0рл0 терминдар6ы 0йр2н2. Улар кейем-3алым, 7орал-7орамал, йорт 7аралтылары, хужалы7 к2р2к-яра7тары, аш-3ыу 32м баш7а т0р атамалар4а б1лен2. №2р т0рл0 терминдар6ы8 16енс2лекле я3алыш формалары, я84ырашы, м242н21и асышы бар. Шу4а к1р2 32р т0р60 айырым тикшере1 фарыз. Был тикшерене1 эшенд2 бе6 тик ер эшк2рте1 терминдарына 4ына ту7таласа7бы6.
Лексиканы системалы к1ренеш итеп 0йр2не1 т0п тематик т0рк0мд2р6е асы7лау6ы талап ит2. Был й232тт2н билд2ле тюрколог К. М. Мусаевты8, телсе-4алим Э. Ф. Ишбир6инды8, я7ут телене8 тарихи лексика3ын халы7 тарихы мен2н б2йл2нешт2 7араусы Н. К. Антоновты8, рухи 32м материаль я7тан 0йр2нелг2н 4алимдар6ы8 эшт2рен атап китерг2 к2р2к.
Х26ерге ва7ытта айырым т0рки телд2р лексика3ы ха7ында байта7 материалдар туплан4ан. Улар теоретик я7тан 3ы4ымталар я3ау 0с0н ниге6 була ала. Баш7орт 4алимдары тарафынан ба9ыл4ан 4илми хе6м2тт2р62 лексикологияны8 7ай3ы бер тарма7тары, шул и92пт2н, игенселек лексика3ына 7ара4ан 7ай3ы бер 31662р нинд2й6ер ким2лд2 асы7лан4ан, улар6ы8 диалект варианттары к1р32тел2, бер нис2 лексик-семантик т0рк0мг2 лингвистик анализ я3ала. Башлыса ер эшт2рен2 б2йле 3у84ы осор 4илми тикшерене1 эшен2 Э. Ф. Ишбир6ин хе6м2тт2рен индерерг2 м0мкин. М292л2н, ул баш7орт телен2 7ара4ан игенселек тарма4ына 7ара4ан лексиканы8 16енс2лект2рен тикшереп, элекке осор6а баш7орт хал7ыны8 малсылы7 мен2н бер р2тт2н ер эшк2рте1 тарма4ы ла 19ешк2н булыуын асы7лай.
[ Ишбир6ин, 2002:23 ]
Баш7орт телене8 316лек составында ер эшк2рте1 лексика3ы 42й2т 6ур урын ал4ан. Был 16 сиратында баш7орт хал7ыны8 борон4о замандар6ан у7 малсылы7 хужалы4ы мен2н бер р2тт2н ер эше - игенселек 32м ба7сасылы7 хужалы4ы мен2н д2 ш040лл2не1е тура3ында 30йл2й.
Баш7орт хал7ыны8 тормош-к0нк1реше, й2ш21 р21еше мен2н б2йле атамалар6ы 0йр2не1 ихтыяжы милли м262ни2тте8 терге6еле1е, 19е1е, баш7орт телен2 и4тибар6ы8 артыуы мен2н б2йле. Ер эшк2рте1г2 б2йле лексикала этник, м262ни 32м тел процесстары тура3ында информация 3а7лана. Ер эшк2рте1, уны8 мен2н б2йле игенселек лексика3ын тикшере1 – тел тарихын, халы7 тарихын 32м этнография3ын 0йр2не1сел2р 0с0н бер62й 232ми2тле, с0нки лексиканы8 был 7атламында халы7ты8 1тк2не тура3ында бай м24л1м2тт2р 3а7лан4ан. Л2кин 2лег2 тиклем ер эшк2рте1 мен2н б2йле китаптар ю7.
Э6л2не1 эшене8 ма7саты - ер эшк2рте1 лексика3ын этнолингвистик планда я7тыртыу, был тематик т0рк0мг2 инг2н терминдар6ы8 семантик т060л0ш0н асы7лау 32м ер эшк2рте16е8 баш7орт халы7 ижадында са4ылышын к1р32те1.
?уйыл4ан ма7сат7а ярашлы, т1б2нд2ге конкрет м2сь2л2л2р 7арала:
Э6л2не1 объекты - д0й0м баш7орт телене8 ер эшт2рен2, игенселекк2 б2йле 31662ре.
Э6л2не1 предметы - баш7орт телене8 ер эшк2рте1 мен2н б2йле лексика3ы, уны8 борон4о 32м х26ерге торошо.
Э6л2не1 эшене8 сы4ана7тары – тикшерене1 эшен баш7арыу 0с0н лексикология, айырым 2йтк2нд2 игенселек, ер эшк2рте1 лексика3ына 7ара4ан аш-3ыу, этнография йола байрамдарына 7а4ылышлы ф2нни тикшерене162р, а8латмалы, диалектик, ауыл хужалы4ы 316лект2ре, теоретик 7улланмалар, лексиканы т0рл0 я7лап 0йр2не1г2 б2йле м272л2л2р, йыйынты7тар фай6аланды. Шулай у7 ауыл эшс2нд2ре мен2н фекер алышыу ойошторолдо.
Э6л2не16е8 практик 232ми2те - йыйыл4ан 32м к162те1 1тк2релг2н материалдар артабан баш7орт телене8 а8латмалы, ике телле, этнолингвистик 316лект2рен т060162 фай6аланыла ала. Тикшерене1 3ы4ымталарын т0рл0 м2кт2пт2р62 баш7орт телен у7ытыу6а, профессиональ лексика буйынса махсус семинар6ар 1тк2ре162, шулай у7 лексикология буйынса у7ыу 2сбаптары т060162 7улланыр4а м0мкин.
Структура3ы – тикшерене1 эше инешт2н, 0с б1лект2н, йом4а7лау6ан, 7улланыл4ан 262би2т исемлеген2н 32м 7ушымтанан тора.
1890 йылда баш7орттар6ы8 этник тарихы, 40р0ф-4262тт2ре, йолалары ха7ында к162те162р 32м тикшерене162р берм2–бер арта. Шулар ара3ынан Д. П. Никольский хе6м2тт2рен айырым билд2л2п 1терг2 к2р2к. Шул осор6а Пермь губерна3ыны8 Екатеринбург 32м Шадринск 0й2662ренд2 земство врачы булып хе6м2т итк2н Д. Никольски6ы8 баш7орттар6ы8 к0нк1реше, йолалары мен2н я7ындан танышыр4а м0мкинселеге була. Тикшерене1 даир23ен ки82йте1 0с0н ул к1рше Верхноуральск 0й26ен д2 й0р0п сы4а.Шул к162те162р 32м тикшерене162р н2тиж23енд2 «Из поездки к лесным башкирам» (Землевладение.Т.II,кн.4.М.,1895) 32м «Башкиры. Этнографическое и санитарно-астрологическое исследование» (СПБ,1899) тиг2н хе6м2тт2ре я6ыла.
Бе66е8 к1п кен2 тарихсыларыбы6,6а я6ыусыларыбы6 6а баш7орт хал7ыны8 ата-бабалары тура3ында 316 алып бар4анда,улар6ы8,й2н23е, «к1см2 халы7» булыуын
3ы6ы7 09т0н2 ала. . Был ха7та баш7орт хал7ыны8 ике томлы7 «Баш7орт телене8 316леге»нд2 бирелг2н к1см2, к1скенсе, к1с2б2 31662рене8 а8латмаларын 4ына алайы7.
К1см2 с.1 К1сеп й0р0г2н, ултыра7 булма4ан. К1см2 халы7. «К1пт2н, к1пт2н бул4ан ва7и4а был. Ул са7та 2ле бе66е8 ата-бабалар к1см2 тормошта й2ш2г2н» ( З. Биишеванан );
К1скенсе и. К1сеп й0р0г2н кеше й2ки халы7. «К1скенсе баш7орттар4а был... Таналы7 буйы м0л2йем к1ренг2н» ( К. Аралбаевтан );
К1с2б2 с. К1сеп й0р0г2н, ултыра7 булма4ан; к1см2. К1с2б2 халы7. «№ал7ын 7ыш, 7ара урмандар к1с2б2 ата-бабаларыбы66ы ултыра7лы77а к1серг2... зарурат итк2н» ( ;. Х0с2йеновтан ).
К1см2нде с.диал. К1см2. «мм2 борондан 16 ауылдары бул4ан,й2йен ген2 мал к0т0162рен й2йл21г2 сы4ар4ан халы7ты «к1см2» тип к1р32те1 д0р09 т1гел; русса и32 ул «отгонное пасбище» тип атала,2 «кочевье» т1гел.
Ата-бабалар тиг2н т0ш0нс2не ике т0рл0 а8лар4а була:1)х26ерге баш7орттар6ы8 баш7орт хал7ы барлы77а килг2нд2н 3у8 ата-бабалары;
2)х26ерге баш7орттар6ы8 баш7орт хал7ы ойош7ан4а тиклемге, борон4о
т0рки,скиф-сармат 3.б ара3ында айырма бик 6ур.
Баш7орт ата-бабаларыны8 да й2ш21 шарттары 32м у4а б2йле хужалы7 16енс2лект2ре л2 бер т0рл0 булма4ан:улар6ы8 бер 0л0ш0 малсылы7 32м ба97ынсылы7 мен2н к0н к1р32,икенсе 0л0ш0 борон4о осор6ан у7 ер эшк2рте1 мен2н ш040лл2нг2н.Быны традицион (борондан килг2н) ер эшк2рте1г2 7ара4ан лексик т0рк0мд2 д0й0м т0рки 31662р6е8 т0п урынды алыуы ап-асы7 к1р32теп тора.»г2р т0рки халы7тарыны8 б0т23е л2 к1см2 тормошта й2ш2п,тик малсылы7 мен2н ген2 ш040лл2н32,игенселек,ер эшк2рте1 мен2н ш040лл2нм232,х26ерге т0рки телд2рене8 б0т23енд2 л2 был тарма77а 7ара4ан 31662р6е8 к1п 0л0ш0 баш7а телд2р62н 16л2штерелг2н 31662р62н торор ине.Борон4о баш7орттар6ы8 т2би42т 32м й2ш21 шарттарына б2йле хужалы7 т0р62ре л2 бер т0рл0 булма4ан: т0нья7-к0нбайыш баш7орттар(Я8ауыл районы ла) борон4о осор6ан у7 башлыса ултыра7 тормошта й2ш2п,ер эшк2рте1,игенселек мен2н ш040лл2нг2н, 2 малсылы7 улар6а яр6амсы хужалы7 т0р0 бул4ан.Был х2л х26ерге баш7орттар6ы8 30йл21 телм2ренд2 л2 асы7 са4ыла. К.В.Сальников 2йте1енс2: «т0нья7-к0нбайышта й2ш21се баш7орттар6ы8 ер эшк2рте1 ш040л0н2, игенселек тарма4ы 19ешк2н Бол4ар иле туранан-тура йо4онто я3а4андыр тип 2йтерг2 м0мкин». [ Кузеев, 1978:86] Л2кин 2лег2 тиклем был т0б2кт2р62 бол4ар илене8 туранан-тура йо4онто3он са4ылдыр4ан археологик, этнографик м24л1м2тт2р табылма4ан.
Баш7орттар6ы8 т21ге 32м традицион ба9ыу культуралары булып тары, арпа (ашлы7), киндер 3анал4ан. Тары, арпа 31662ре т0рки халы7тары мен2н аралашып килеп инг2н, баш7орттар ара3ында арпаны8 икенсе атама3ы – «ашлы7» 316е 7улланыла, 2 Сил2бе баш7орттары 0с0н ашлы7 «а6ы7» тиг2н м242н2л2 л2 й0р0й. Киндер6е улар ту7ыма 3у4ыу 0с0н т1гел, 2 а6ы7 0с0н д2 19терг2нд2р. Иген культураларына борон4о осор6ар6ан бой6ай, 3оло ла ин2. Н.А.Халиков я6ыуынса бой6ай, тары, арпа, киндер бол4ар - татар6арыны8 Урта Волга буй6арына барып урынлашма9 элек был ш040л барлы77а килг2нен ра9лай. [ Ян4ужин, 1995:34 ] XIX быуат 7ыпса7тары тура3ында Аль Омари былай тип я6а: «Улар ара3ында к1пселек тары 32м арпа с2се1лект2ре осрай ине. Уны8 мен2н улар ту7лана. Тары 32м арпа улар6ы8 т0п ризы4ы булып 3анала ине». [ Бикбулатов, 1973:94] Юрматы ырыуы ш2ж2р23енд2 ошондай юлдар бар: «Бер йылды йыл бик ауыр килде. ?ыш о6а7 дауам итте...Ашлы7 б0т0нл2й у8маны»
Баш7орттар6ы8 ер эшк2рте1е тура3ында бе6 халы7 ижадынан да бел2бе6. М292л2н, диалектологик экспедицияны8 4илми отчетында я6ыл4андар шуны 30йл2й: «Ата-бабалар ошо ерг2 килг2нд2р, был ер62р урман мен2н 7аплан4ан була. Улар а4астар6ы 7ыр7ып, яндырып, тамыр6арын а7тарып иген 19тер2 башла4андар». [ Ян4ужин, 1995:82 ] Баш7ортостанды8 т0нья4ында Б12, Танып, Г2р2 йыл4алары бассейнында ата-бабаларыбы6 нисек иген 19терг2нд2ре тура3ында шуны3ы билд2ле: а4астар6ы й2 7ыр7ып, й2 яндырып ба9ыу эшл2г2нд2р 32м был ер6е кем эшк2ртк2н шул хужа бул4ан. Башта улар к1п с2см2г2нд2р, с0нки о9та игенсел2р ул ва7ытта 26 бул4ан. ?ал4андары а4ас эшк2ртк2нд2р, й2 соло7соло7 мен2н ш040лл2нг2нд2р. Баш7орттар6ы8 арышты 7асан 19тер2 башлау6ары аны7 7ына билд2ле т1гел. Шу4а 7арама9тан XVIII быуатта Баш7ортостанды8 т0нья7- к0нбайышында тарал4ан бул4ан: «Бында й2ш21се баш7орттар к1пл2п ер эшк2рт2л2р 32м 40-50 бот тир23е икм2к 19тер2л2р», - тип я6а 1773 йылда П.Паллас. [ Ян4ужин, 1995:69 ] XVIII быуатты8 а6а4ында П.С.Паллас мен2н И.И.Лепёхин, И.Г.Георги6ы8 4илми экспедиция мен2н баш7орттар6ы8 ер эшк2рте1 ш040л0н тикшереп, й2ш2п кит2л2р. Улар6ы8 хе6м2тт2ренд2 баш7орттар6ы8 о9та игенсе булыу6ары тура3ында, х2лле кешел2р6е8 игенде 7ала ба6арына алып барып 3атыу итк2нд2ре билд2ле. Шуны3ы 7ы6ы7лы, баш7орттар ара3ында был осор6а у7 иген культураларын алмаштырып с2се1 система3ы барлы77а кил2. Й1р162н баш7орттары тура3ында П.С.Паллас : «Я8ы эшк2ртелг2н ер62 улар ике йыл бер-бер артлы арпа с2с2л2р, ике йыл 3оло 32м кил23е ике йыл ужым 19тер2л2р, бер й2ки ике йыл ба9ыу ял итк2с, я8ынан с2ск2нд2р», - ти. [ Кузеев, 1978:264]
Т0нья7- к0нбайыш баш7орттары(шулай у7 Я8ауыл баш7орттары ла) монгол д21ерен2 тиклем 1к ултыра7 игенселек мен2н ш040лл2нг2нд2р тиг2н ике м03им к1ренешк2 и4тибар итерг2 к2р2к: бахмут м262ни2те 7атламдарында орло7тар 32м ер эшк2рте1 7оралдары табылыуы 32м к1см2 7абил2л2рг2 бул4ар6ар6ы8 ер эшк2рте1 ш040л0 йо4онто я3а4андыр, тип уйлар4а м0мкин. К.В.Сальников 2йте1енс2: «т0нья7-к0нбайышта й2ш21се баш7орттар6ы8 ер эшк2рте1 ш040л0н2, игенселек тарма4ы 19ешк2н Бол4ар иле туранан-тура йо4онто я3а4андыр тип 2йтерг2 м0мкин». [ Кузеев, 1978:86] Л2кин 2лег2 тиклем был т0б2кт2р62 бол4ар илене8 туранан-тура йо4онто3он са4ылдыр4ан археологик, этнографик м24л1м2тт2р табылма4ан.
Баш7орттар тура3ында тулы м24л1м2т алыу 0с0н 32р т0б2кте тикшереп, д0й0м 3ы6аттар, айырмалы7тар6ы табыу талап ител2 ине. Бындай 7атмарлы эшк2 XX быуат башында рус этнографы И. Руденко тотона. 1905-1907, 1912-1915 йылдар6а ул б0т2 Баш7ортостан буйлап й0р0п, бик бай 32м бик 7имм2тле материал туплай. Тикшерене1се 16 я6малары мен2н ген2 сикл2нм2й, баш7орттар тура3ында у4а тиклем я6ыл4ан 32м ба9ыл4ан б0т2 сы4ана7тар6ы ентекл2п 0йр2н2. №060мт2л2 «Башкиры» тиг2н бай й0км2ткеле 6ур монография тыуа. Ул беренсе тап7ыр 1925 йылда ба9ылып сы4а 32м 1955 йылда и32 тулыландырыл4ан икенсе ба9ма3ы донъя к1р2. [ Бикбулатов, 1973:88 ] Был монографиялар6а т0рл0 ырыу баш7орттарыны8 к0нк1реш 32м м262ни 16енс2лект2ре ки8 планда ентекле тасуирлана. Улар6а4ы айырмалы7тар6ы С.И.Руденко Баш7ортостан территория3ында4ы этник процесстар6ы8 7атмарлылы4ы мен2н а8лата. С.И.Руденконан 3у8 байта7 йылдар баш7орттар6ы8 милли йолалары, к0нк1реше, шул и92пт2н ер эшк2рте1 тема3ы мен2н махсус ш040лл2не1се тикшере1сел2р булмай. Тик 1958 йылдан 3у8, тарих, тел 32м 262би2т институтыны8 этнография 32м антропология б1леге асыл4ас 7ына, баш7орттар6ы8 йолалары, к0нк1реше буйынса тикшерене162р6е8 я8ы, етди этабы башлана. Был 4илми й1н2леште8 башында 16ебе662 19еп сы77ан 4алимдар Р.Г. Кузеев, Н.В.Бикбулатов, «.З.«сф2нди2ров, С.Н.Шитовалар тора. Улар4а 3у8ыра7 й2шер2к тикшерене1сел2р М.Г.Мулла4олов, Р.М.Йосопов, Ф.Ф. Фатыхова 3.б 7ушыла. Улар6ы8 4илми хе6м2тт2ре донъя к1р2. Бына шулар6ы8 7ай3ы бер62ре: Кузеев Р.Г., Бикбулатов Н.В., Шитова С.Н.«Зауральские башкиры: этнографический очерк быта и культуры в XIV-XX вв»; «сф2нди2ров «.З. «Хозяйство башкир в первой половине XIX в.»; Шитова С.Н. «Материальная культура башкир бассейна р. Юрюзани и среднего Ая »; Бикбулатов Н.В., Фатыхова Ф.Ф. «Семейный быт башкир XIX-XX вв»; Кузеев Р.Г. «Историческая этнография башкирского народа»; Янгузин Р.З. «Хозяйство башкир дореволюционной России».
Шулай итеп, борон-борондан баш7орттар 3унарсылы7, соло7соло7 мен2н бер р2тт2н ер эшк2рте1 мен2н д2 ш040лл2нг2н тип 2йт2 алабы6. С0нки быны д2лилл21се я6ма 7омарт7ылар тура3ында бе6 алда атап 1ттек. Атап 1телг2н хе6м2тт2р6е8 бары3ында ла баш7орттар6ы8 ер эшк2рте1е тура3ында байта7 7имм2тле материалдар килтерел2. «мм2 улар этнографик характер6а. Ер эшт2рен2 б2йле терминдар6ы лингвистик й232тт2н махсус р21ешт2 Э.Ф.Ишбир6ин тикшер2. Л2кин, шу4а 7арама9тан, был 0лк2л2 2ле ентекле тикшерене1 эшт2ре талап ител2.
XIX-XX быуаттар6а т0нья7-к0нбайыш Баш7ортостанда ужым культура3ы 09т0нл0к ала. Х26ерге ?ари6ел, Иглин, Нуриман райондарында ()ф0 юлы, )ф0 Ырымбур губерния3ында) бой6ай, тары, арпа, 7арабой6ай с2с2л2р, Байма7, Х2йбулла, Ырымбур 0лк23енд2 (Ор юлы, Ырымбур губерния3ында) 3оло, арыш7а 09т0нл0к бирг2нд2р. Шулай итеп, XX быуатты8 баштарында ер эшк2рте1 баш7орттар6ы8 т0п ш040лд2рене8 бере3ен2 21ерел2.
Баш7ортостан Рус д21л2тен2 7ушыл4ас, т0пл0 халы7 яйлап-яйлап ултыра7 тормош7а к1с2 бара. Шул р21ешле ер эшк2рте1 эше л2 19еш кисер2. Шул у7 ва7ытта батша4а я3а7 т1л21 62 арта бара. №унар инде 26 табыш килтер2 башлай, с0нки айыу, мышы, т0лк0, 3у9ар ке1ек кейект2р урман т0пк0л0н2 тартыла. Шул с2б2пле ерле халы7 ер эшк2рте1 эшен хуп к1р2.
Борон4о д21ер62н алып х26ерге к0нг2 тиклем бер нис2 быуат 1теп китте. Ошо д21ер62 ер эшк2рте1 ш040л0 ярай3ы у7 16г2решт2р кисер6е. Был осор6а агрос2н42т комплексында байта7 7ына я8ы терминдар барлы77а килде. Ауыл хужалы4ы тарма4ы булара7 ер эшк2рте1, уны интенсивлаштырыу, 19емлекселек продукттарын етештере16е8 х26ерге заман технологиялары, ауыл хужалы4ы ер62рен шул и92пт2н мелиорациялан4ан ер62р6е, рациональ фай6аланыу, хе6м2тте ойоштороу т0р62ре лексика3ы 6ур 16г2решт2р кисер6е.
№у84ы бер нис2 быуатта ер эшк2рте1 алымдары 32м т0р62ре 16г2ре1 с2б2пле баш7орт теленд2 ер т0р62рен2 32м ер эшк2рте1г2 б2йле 31662р6е8 бик к1пт2ре ю4ал4ан й2ки пассив 316лек запасына к1ск2н; улар6ы8 бер ни тиклемен 3у8ыра7 барлы77а килг2н т0п баш7орт 31662ре й2ки баш7а телд2р62н 16л2штерелг2н 31662р алмаштыр4ан.
Борон4о ер 1лс2ме бер2мект2рене8, ба9ыу т0р62рене8, ер 32м алын4ан у8ыш 0с0н т1л2н2 тор4ан 3алымдар6ы8 атамалары 32м баш7а 7ай3ы бер 316-м242н2 т0рк0мд2ренд2 16г2решт2р бик к0сл0 бул4ан.
Борон4о т0рки теленд2ге алыш – «у8ыш алыу к1л2мен2 7арап билд2л2нг2н 3алым т0р0», аш тары4 – «игенл2т2 т1л2н2 тор4ан 3алым», 7алан – «игенселек мен2н ш040лл2нг2н халы7тан д21л2тк2 т1л2н2 тор4ан т0п 3алым» [ Севортян, 1974-1983:94 ], сикен – «ер62н фай6алан4ан 0с0н т1л2нг2н 3алым», тарла7 – «ба9ыу», сы7, к0рл0к – «ер 1лс2ме бер2мект2ре», имана - «ер62н 0л0ш0 бул4ан й2н башынан алына тор4ан 3алым», 7ыла - «ер, хужалы7, т0рл0 килем и92бен2н алын4ан т1л21» 3ыма7 атамалар х26ерге баш7орт телен2н б0т0нл2й т0ш0п 7ал4ан. Был 31662р6е8 к1пселеген уры9 телен2н 16л2штерелг2н 31662р алмаштыр4ан. Быны8 с2б2бе: Баш7ортостан Р2с2й д21л2тен2 7ушыл4ас, халы7ты8 элект2н килг2н ер эшк2рте1 т0р62ре 32м алымдары ла 16г2реш кисер2 32м был 16г2решт2р ниге6енд2 игенселекк2 7ара4ан терминдар4а ла уры9 31662ре килеп ин2. М292л2н, ер и92б2н ал4ан ва7ытта ербес2р62р Р2с2й62н килеп, уры9 1лс21 бер2мект2рен 7уллан4андар. Шуны8 3060мт23енд2 уры9 телен2н алын4ан дис2тин2 – «1,09 гектар4а ти8 ер май6аны», эсминник, асминник – «дис2тин2не8 1/4 0л0ш0», гектар – 6иктар – диктар – «10000 квадрат метр4а ти8 май6ан», султый-сутка – «гектар6ы8 0,01 0л0ш0», сирек – «ярты дис2тин2г2 ти8 бул4ан ер».Бер нис2 3166е8 я3алышын тикшереп 1т2йек.
Тупра7-тупыра7-туфра7 - «ер6е8 09к0 йомша7 7атламы». Был 316 топра7 р21ешенд2 борон4о т0рки теленд2 32м з2мин р21ешенд2 фарсы теленд2 л2 са4ылыш ал4ан. Х26ерге баш7орт й2нле 30йл21 телм2ренд2 тупра7ты8 к1п кен2 т0р62ре 0с0н махсус атамалар бар: 7ара тупра7, 7ы6ыл тупра7, к0лл0 тупра7, к0л3ыу тупра7, 3оро тупра7, ташлы тупра7 3.б.
То6ло тупра7та 1л2н 7атламы бик шыйы7 була, 2 айырым урындар6а 19емлект2р б0т0нл2й 19м2й й2ки 16енс2лекле 1л2нд2р (7ондора7, к2рм2к, ва7 7амыш) мен2н 7аплан4ан була. Ер 09т0нд2ге дымды8 бо9ланыуы ниге6енд2 унда йо7а 4ына а73ыл 3оро 7атлам барлы77а кил2. Бындай урындар малсылы7 0с0н д2, игенселек 0с0н д2 у8айлы т1гел. Ошо ниге662 баш7орттар, ны7 то6лан4ан урындар4а и4тибар биреп, улар6ы айырым атамалар мен2н й0р0тк2н.
«се, асы, асылы7, ас7ылт, татыр, татырлы7, а7татыр, алан4ырт, 7ондора7 – «то6ло, 1л2н 19м2г2н й2ки 3ир2к 19к2н тупра7лы урын». Беренсе т0рк0м атамалар6ы8 тамырында баш7орт теленд2 ки8 тарал4ан 30йл2шт2р62 ике сингармоник вариантта й0р0г2н 2се – асы «7ыр7ыу т2м й2ки е9» 316е ята, тик улар т0рл0 ял4ау6ар мен2н 7улланыла.
?алдау, 7ы9ыр ер, 7ы9ыр жир, 7ы9лан, бурла7, бурлат, серетм2, тупылы7, топулы7, 7ара4ура, 7ыртыш, 7ы9лан, ш0тим, з2леш, шуртапар «7асандыр 30р0л0п, х26ерге ва7ытта 7улланылмай ят7ан ер».
Борон4о осор6а биш, алты йыл я7шы у8ыш бирг2нд2н 3у8, ту7лы7лы матд2л2р к2ме1 с2б2пле, был ер у8ыш бирм2й башла4ан.
Шу4а к1р2, бындай ер62р6е биш, 3иге6 йыл4а я7ын, я7шы к29 барлы77а килг2нг2 тиклем, ташлап тор4андар. Ва7ытлыса 30р0лм2й ят7ан ер6е8 баш7орт теленд2 к1п кен2 атамалары булуын и92пк2 ал4анда, бындай алымды8 ки8 7улланыл4анлы4ын билд2л2рг2 була. ?алдау 316е йыш 7улланыу ниге6енд2 х26ерге баш7орт 262би теленд2 я7шы ны4ын4ан. Был 316 7ал – (т0п м242н23е «кисектере1») 7ылым тамырына – да 32м –у ял4ау6ары 7ушылыу юлы мен2н я3ал4ан.
?ы9ыр ер 316б2йл2нешенд2ге 7ы9ыр 316е борон4о 32м х26ерге т0рки телд2ренд2 «орло7 бирм2г2н, орло73о6, т1л3е6, то7ом3о6» м242н2л2ренд2 ки8 тарал4ан. Тим2к, 7ы9ыр ер – у8ыш бирм2йенс2 буш ят7ан ер.
Бурла7, бурлат 31662ре т0нья7-к0нбайыш диалектында «7алдырыл4ан ер» м242н23ен белдер2.
Серетм2 316ен 19к2н 1л2нде8 сере1е с2б2пле ер6е8 я8ырыуы ята тип а8лар4а к2р2к. Ул сере – тамырынан 32м –т, -м2 ял4ау6арынан тора
?атлау, 7арлау, 7ара4а 30р01, шуртапар, пар, бар, бутбарка «я64ы3ын с2сел2 тор4ан иген 0с0н к0662н 30р0п 7алдырыл4ан ер». Баш7орттар был ысул мен2н к1пт2н фай6алан4ан булыр4а тейеш.
?атлау 316е 7ат тамырынан, -ла 32м –у ял4ау6арынан я3ал4ан 32м т0нья7-к0нбайыш диалектында 7атлап й24ни я8ынан, икенсе тап7ыр 30р0лг2н м242н23енд2 7улланыла. ?арлау, 7ара4а 30р01 31662ре 7ар 316ен2н я3ал4ан булыр4а тейеш, й24ни 7ар4а 30р0лг2н ер . Шур тапар -7ушма 316: шур 32м тапар, бында «бер йыл ял итеп,
икенсе йыл 30р0лг2н ер» м242н23енд2. Пар, бар 31662ре – уры9 телен2н 3у84ы осор6а
16л2штерелг2н (< ур. пар) «ужым ашлы4ы с2се1 0с0н алдан 30р0п 7уйыл4ан ер. Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков. М.: Наука, 1974-1983, Т. I, 72 с.
Бутбарка – шулай у7 уры9 телм2рен2н 16г2ртелеп 16л2штерелг2н 31662р (ур.подпарка). [ Ишбир6ин, 2002:56 ]
Серетм2, з2п «икенсе йылда с2сел2 тор4ан ужым 0с0н к0662н 30р0п 7алдырыл4ан ер» - бындай ер бер йыл ял ит2. Баш7орттар 0с0н ужым с2се1, й24ни игенде ирт2 к06 с2сеп 7алдырыу – борон4о осор6ан у7 хас булма4ан. Шунлы7тан ужым 316е уры9 телен2н 16л2штерелг2н (< ур.озимь).
№0р0нт0, 30р0нд0, 0р0нд0, ба9ыу, ба3ыу, тапау «30р0п, иген с2с2 тор4ан ер». Башта4ы 0с 3166е8 ниге6енд2 х26ерге баш7орт теленд2 к1п м242н2ле 32м ки8 7улланыл4ан 30р- тамырында 3 0н0 т0ш0п 7ал4ан. Баш7орт теленд2ге 30р- тамырыны8 «ер 30р01» м242н23е м242н2 к1се1 ниге6енд2 барлы77а килг2н, 2 30р0нт0 316е 30р- тамырынан 32м 31662рг2 3ы4ымта м242н23е бирг2н 0нт0 ял4ауына 7ушыу юлы мен2н я3ал4ан.
Ы6ан, эленй2, мижа «ер6е, ба9ыу6ы б1лг2н сик», «сик мен2н б1ленг2н ба9ыу ере». Ы6ан 316е т0п т0рки э6 316ен2н – (а) н ял4ауы 7ушылыу юлы мен2н я3ал4ан. Борон4о т0рки теленд2 из «э6» 316е мен2н берг2 уны8 7алын 3у6ын7ылы ыз варианты ла й0р0г2н. Шулай итеп, ы6ан 316ене8 борон4о осор6ар6а у7 барлы77а киле1ен билд2л2рг2 була. Инй2р 32м б0рй2н 30йл2шт2ренд2 ы6ан 316е «т1т2л ара3ы» тиг2н м242н2л2 л2 7улланыла. Уны8 да э6 316ен2н я3алыуы асы7 к1ренеп тора. Мижа 316е уры9 телен2н 16л2штерелг2н (< ур. межа).
2.2.Баш7орттар6а игенселекк2 б2йле аш-3ыу атамалары
Т0нья7-к0нбайыш баш7орттарыны8 к0нк1решенд2 игенселекте8 нинд2й урын
алып тороуын асы7лау 0с0н уны8 игенселекк2 б2йле аш-3ыу атамаларын тикшереп сы4айы7.Баш7орт теленд2 кеше ту7лана тор4ан б0т2 н2м2л2р6е атау 0с0н а6ы7,аш,
т2г2ш,ашамлы7,ризы7,д2геш,тагаш 3.б. 31662р 7улланыла.А6ы7 т0рки телд2ренд2 ки8 тарал4ан 31662р6е8 бере3е.Ул борон4о т0рки я6ма 7омарт7ыларынан алып(7-се быуат7а 7ара4ан Орхон-Й2н2с2й я6малары),х26ерге т0рки телд2р6е8 б0т23енд2 л2 теге й2ки был ким2лд2 са4ылыш ала:борон4о т0рки телд2-аазы7,азу7;татар теленд2-азык;т0ркм2н теленд2-аазы7;т0р0к теленд2-а6ы7 3.б.Т0рки телд2рене8 тарихын 0йр2не1се 4алимдар6ы8 фекеренс2,а6ы7 316е т0рки телд2рене8 к1бе3енд2 тамыр х2ленд2 ю4ал4ан а6-й2ки а6ы- «с2йн21» 7ылымынан я3ал4ан.Аш 316е шулай у7 т0рки телд2ренд2 ки8 тарал4ан32м уны8 м242н23е а6ы7 316ене8 м242н23е мен2н тап кил2.Т0рки телд2рен 0йр2не1се 4алимдар6ы8 7ай3ы бер62ре (м292л2н,Э.В.Севортян) был 3166е фарсы теленд2ге ааш -«3урпалы ашамлы7» 316ен2 7айтарып 7ала,л2кин4алимдар6ы8 к1бе3е(м292л2н,Г.Рамстид,К.Брокельман,Г.Дёрфер) уны8 т0п т0рки булыуын ра9лай.Ризы7 316е 42р2п телен2н 16л2штерелг2н 32м уны8 т0п м242н23е «Алла3ы т242л2не8 16 б2нд23ен2 алдан,тыума9 борон у7 билд2л2п 7уй4ан а6ы4ы»бул4ан.Шу4а к1р2 л2 ризы7 316е баш7орт теленд2 ризы77а я6ыу,ризы7 б0т01 3ыма7 316б2йл2нешт2р62 7улланыла.№у8ыра7 ул 09т2лм2 а6ы7,ашамлы7 м242н2л2рен ал4ан.
Игенселек ниге6енд2 барлы77а килг2н 32м и8 ки8 тарал4ан а6ы7тар6ы8 бере3е-он.Он 316е (ун форма3ында) т0рки теленд2 ки8 тарал4ан.Т0рки телд2рен 0йр2не1се 4алимдар6ы8 бере3е уны у4-у7(баш7ортса-ыу) «онтау,ва7лау,ыуыу» 7ылым тамыры мен2н б2йл2й.
Ярма 316е л2 бик борон4о осор6ан билд2ле.Ул т0п т0рки сы4ана7 лы булып,бут7а,0йр2 бешере1 0с0н 7улланыла.
Игенселекк2 б2йле и8 борон4о аштар6ы8 бере3е-7урмас,бет2162й 7ы66ырыл4ан б0рт0кл0 ашлы7тан,башлыса бой6ай6ан 26ерл2н2.?урмасты8 16ен ген2 л2 7уллан4андар 32м шулай у7 тал7ан да 26ерл2г2нд2р.О6а7 3а7лана алыуы 32м ашамлы7 26ерл2162 7улай булыуы мен2н тал7ан юл а6ы4ы 3анал4ан.
Ондан ашар4а яра7лы а6ы7 26ерл21 0с0н унан 7амыр эшл2г2нд2р. ?амыр 316е башлыса к0нбайыш т0рки телд2ренд2 ки8 тарал4ан:татарса-камыр (ерле 30йл2шт2 л2 шулай),т0ркм2нс2-3амур.
?амыр6анбешерелг2н и8 борон4о ашамлы7тар6ы8 бере3е-икм2к( баш7орт теленд2 2пм2к,2п2к,2пи,2п2к2й тиг2н атамалары бар), (ерле 30йл2шт2-эпей).
М.?аш4ари6ы8 316легенд2 2пм2к форма3ы бирелг2н,л2кин шунда у7 я4ма,тохсы ырыу6арында,у4ы6 32м 7ыпса7тар6ы8 бер 0л0ш0нд2 2км2к 316ене8 й0р01ен д2 к1р32т2.Был и9к2рте1,шулай у7 т0рки телд2ренд2 2к-эк-ик –«с2се1» 316ене8 ки8 таралыуы 2км2к 316ене8 борон4ора7 булыуын ра9лай.
Борон4о т0рки халы7тары икм2кте к0лг2 к1меп бешерг2н 32м уны8 баш7орт теленд2 л2атамалары3а7лан4ан:к1м2с,к1м2ч,к0лс2,к0ликм2к,к0лч2(ерле30йл2шт2 к0л2ч2).
Борон4о осор6а, билд2ле,икм2кте 2сетке3е6 бешерг2нд2р.»се 7амыр6ан икм2к бешер2 башла4ас,2сетке 7ушылма4ан 7амыр6ан бешерелг2н икм2кте8 махсус атамалары барлы77а килг2н: с0сикм2к,с0с0 к1м2с. Баш7орт теленд2 7амыр6ы йо7а итеп й2йеп бешерелг2никм2кте8 атамалары ла бик к1п:й2йм2,ж2йм2,й2йгес,7аплама,т2бикм2к,
майикм2к,табаг1м2с (ерле 30йл2шт2-кабартма) .Элек-элект2н баш7орттар6ы8 и8 ярат7ан 32м 726ерле ашамлы7тарынан бауыр3а7,йыуаса,с2к-с2к(ерле 30йл2шт2-тош )3анал4ан. Баш7а 7амыр аштарына 7ара4анда улар о6а7 3а7лана ,шу4а к1р2 был аштар юл а6ы4ы,туй 3ыйы,к1ст2н2с итеп т2 7улланыл4ан.Йыуаса 7ай3ы бер 30йл2шт2р62 «к1ст2н2с» м242н23енд2 л2 й0р0й.;262тт2 улар6ы и8 я7шы ондан 7айма7,йоморт7а 7ушып 26ерл2г2нд2р 32м 7а6анда май6а 7айнатып бешерг2нд2р.(Т0нья7 –к0нбайыш баш7орттары х26ер тошто мейест2 бешер2).Бауыр3а7 316е баш7а т0рки телд2ренд2 л2 ки8 тарал4ан:татарса -бауырсак(ерле 30йл2шт2 л2 шулай),7ара4алпа7тар6а-бауурса7,уй4ыр6ар6а-бо4орсо7,2бына йыуаса 32м с2к-с2к баш7а т0рки телд2ре 0с0н хас т1гел.В.В.Роднов т27дим итк2н бауыр3а7 316ене8 этимология3ы мен2н б0т2 телсел2р 62 килеш2:ул бауыр 316ен2н я3ал4ан.К1р23е8,борон4о осор6а бауыр3а7 тип май6а 7айнатып бешерелг2н бауыр6ан 26ерл2нг2н ашамлы7ты ата4андар,2 3у8ынан м242н2 ки82йе1е с2б2пле,ошондай юл мен2н 26ерл2нг2н 7амыр ашын да исемл2й башла4андар.
Баш7орттар6а борондан у7 эсле 7амыр аштары ки8 тарал4ан булла.Эслек итеп ит,1пк2-бауыр,эс2к-7арын,ярмалы ит,эремсек,3у84ы осор6а й2шелс2,картуфлы ит 7улланыл4ан.Бындай эсле аштар6ан б2леш(6ур б2леш,оло б2леш,д21 б2леш)бик билд2ле.Б2леш 316е т0рки телд2ренд2 ки8 тарал4ан:ул татар теленд2 л2 бар,2 7а6а7 теленд2 пирок,б2лиш 31662ре 7улланыла.
Баш7орттар ара3ында эсле ва7 7амыраштар 6а ки8 билд2ле.Бына улар6ы8 7ай3ы бер атамалары:б0йр2к,вак б2леш,0сб0сма7,б0кк2н,7ы9тыбый,7аплама 3.б.
Улар6а игенселекк2 7ара4ан 16енс2лекле ашамлы7тар6ан 7ойма7 бик тарал4ан була.Оло й2шт2ге 2бей62р 30йл21енс2,борон4о осор6а баш7орттар башлыса 7ойма7ты тары ононан 26ерл2г2нд2р.
Та4ы ла баш7орттар6ы8 традицион аш -3ыуында 3урпалы аш 6ур урын ал4ан.Бишбарма7-итле аш,уны8 игенселекк2 7а4ыл4ан 0л0ш0-3алма.Шуны3ы 232ми2тле:3алма 316ен баш7а бер ген2 т0рки теленд2 л2 осратманы7.Ул хата баш7орт телен2 и8 я7ын 72р62ш булара7 татар телене8 а8латмалы 316легенд2 л2 са4ылыш тапма4ан.Баш7ортостанды8 урта 32м т0нья7 райондарында элект2н ту7мас,то7мас (ерле 30йл2шт2 –тукмач)тиг2н аш тарал4ан.Ту7мас-о6он итеп 7ыр7ыл4ан 3алма т0р0н08 атама3ы(М.?аш4ари6ы8 316легенд2-«тутмач-3алманы8 бер т0ре»тип а8латыла).
Ондан 26ерл2нг2н ашамлы7тар6ы8 бере3е-ыумас,умас(ерле 30йл2шт2 –умач). Ыумасты т0нья7-к0нбайыш баш7орттары нисек 26ерл2г2нд2рен ауылыбы66ы8 а42бейене8 30йл2г2нен 16г2ртм2йенс2 бир2м: «Умач 2зерл21 0ч0н он4а а6 4ына сыу салалар,аны ике уч арасында ва7 б0ртекл2р барлы77а килг2нг2 тиклем уалар 32м 7айнап тор4ан шулпа4а яки сыу4а салалар.Арасында он б0рт0кт2ре 7ал4анлы7тан,умач 7уйы 4ына аш була».
Игенселекк2 б2йле аш-3ыу ара3ында ярманан 26ерл2нг2н ашамлы7тар 6а ки8 билд2ле.Улар6ы8 ара3ында и8 тарал4аны-бут7а.Борон4о(13-с0 быуат7а тиклемге)т0рки я6ма 7омарт7ыларында осрама3а ла был 316 х26ерге т0рки телд2ренд2 ки8 тарал4ан:татарса-ботка(ерле 30йл2шт2 л2 шулай),сыуашса-пата.И8 борон4о осор6ан х26ерге к0нг2 тиклем 3а7лан4ан йола байрамдарыны8 бере3е- «?ар4а бут7а3ы» й2ки «?ар4атуй»6а йола ашы-бут7а бул4ан.Был йола х26ерге к0нд2 л2 т0нья7-к0нбайыш баш7орттарында 3а7ланып 7ал4ан.
Ярманан бешерелг2н шыйы7 аштар6ы8 бере3е-0йр2(ерле 30йл2шт2-1р2).
Бе66е8с2,ул борон4о 1г1р,1й1р «тары» 316ен2н я3ал4ан.Арпа ярма3ынан бешерелг2н 0йр2не8 баш7орт 30йл2шт2ренд2 айырым атама3ы бар:к162,к1з2,к1ж2,г1з2.
Игенселекк2 б2йле бер эсемлек бар,ул-бу6а.Был 316 т0рл0 фонетик варианттар6а 42р2п,фарсы,монгол,славян,испан,я8ы грек телд2рен2 1теп инг2н.Уны8 телд2 барлы77а киле1е асы7 билд2ле т1гел.К1п кен2 телсел2р6е8 билд2л21енс2 ул фарсы 316е булыр4а тейеш.( фарсы теленд2 б11з2-тарыны8 бер т0р0).2004 йылда )ф0л2 сы77ан З.Н.Экбаны8 316легенд2 л2 «бу6а –фарсы 316е,просяное пиво» тип я6ыл4ан.[43 –с0 бит] Борон4о осор6а бу6а башлыса тарынан эшл2нг2н.Х26ер ул баш7орттар6а арпа,3оло,бой6ай6ан 26ерл2н2,т0р0кт2р62 борон4оса тары 7улланыла.
Баш7орт теленд2 игенселекк2, бигер2к т2 ер эшк2рте1г2 7ара4ан борондан 7улланып килг2н 7орал-7орамал атамалары бик 6ур лексик м242н2 т0рк0м0н т2шкил итм2й. Бындай х2л я84ы6 баш7орт теле 0с0н ген2 хас к1ренеш т1гел. Борон-борондан игенселек мен2н ш040лл2нг2н баш7а халы7тар6а ла ошондай у7 к1ренеш к162тел2, с0нки элек ер6е с2се1г2 26ерл21, иген с2се1, 19тере1, урыу 32м у8ышты эшк2рте1 0с0н к1п 32м 7атмарлы 7орамалдар 7улланылма4ан. Баш7орттар й2ш2г2н ер – К0нья7 Урал буй6ары ер6е фай6аланыу буйынса 3у4арыу 32м 3ыу 3ибе1г2 7орол4ан игенселекк2 32м т2би4и игенселекк2 ниге6л2нг2н территориялар6ы8 ара3ында ята. Шуны8 ар7а3ында Баш7ортостанды8 к0нья4ында игенселек борон4о д21ер62н 1к 19ешм2г2н, с0нки у8ыш алыу4а т2би42т 16енс2лект2ре м0мкинлек бирм2г2н. Шул с2б2пле унда малсылы7 хужалы4ына 09т0нл0к бирелг2н. « Урта 32м т0нья7 Баш7ортостанда малсылы7 мен2н берг2 игенселек т2 я7шы 19ешк2н бул4ан. [ Бикбулатов, 1973:45 ] №у84ара7 игенде 30н2р-к2сеп (с2н242т) ниге6енд2 к1пл2п етештер2 башла4ас 7ына, 7атмарлы машиналар 32м 7улайламар (трактор, к1п т0р2нле 3абандар, комбайн, элеватор, иген эшк2рте1 комбинаттары 3.б.барлы77а кил2 башлай. Игенде 19тере1, етештере1, эшк2рте1 т0р62ре л2, алымдары ла 19к2нд2н – 192 бара.
Баш7ортостанды8 к0нья4ында борон4о осор6ар6ан игенселек 19ешм2г2н,с0нки ышаныслы у8ыш алыу4а т2би42т 16енс2лект2ре м0мкинлек бирм2г2н 32м унда т0п хужалы7 башлыса малсылы77а ниге6л2нг2н бул4ан.» т0нья7-к0нбайыш райондар6а игенселек мен2н берг2 малсылы7 та заманына к1р2 я7шы 19ешк2н бул4ан.Борон4о осор6а4ы к2тм2н 32м 3у7аны 3у84ара7 тимер 3абан алмаштыра,т0п тартыу к0с0-ат й2ки 1ге6,т0п с2се1 ысулы-7улдан 3ибе1,у8ышты алыу-сал4ы мен2н сабыу,ура7 мен2н урыу 32м 70лт2л2рг2 б2йл21,иген 26ерл21-к0лт2л2р6е 7улдан 3у4ыу 32м ашлы7ты 7улдан елг2ре1,он 32м ярма 26ерл21-килел2 й2ки 7ул 32м 3ыу тирм2нд2ренд2 онтау.
Шулай 6а баш7орт теленд2 игенселекк2 б2йле байта7 7орал-7орамалдар атамалары й2ш2п кил2.
№у7а и. А4астан эшл2нг2н ер 30р01 7оралы(ерле 30йл2шт2-су7а).М24л1м2тт2рг2 7ара4анда,борон4о осор6а 3у7а тик а4астан 4ына эшл2нг2н бул4ан.Ер6е йыра тор4ан 0л0ш0 7аты бул3ын 0с0н,уны утта яндырып ал4андар,3у8ынан 7ыр4ыслап,7айнар май 3е8дерг2нд2р.
Тикшерене1сел2р6е8 фекеренс2,3у7а 316е-т0п славян сы4ышлы,т0рки телд2рен2 башлыса рус телен2н 16л2штерелг2н(рус теленд2ге соха 316е).
№абан и. Тимер62н я3ал4ан ер 30р01 7оралы,3у7а( ерле 30йл2шт2-сабан).Был 316- т0п т0рки 316е.М.?аш4ари 316легенд2 уны8 бер нис2 м242н23ен килтер2: «3абан»-б0т2 к2р2к –яра7тары мен2н берг2 ер 30р01 7оралы, «ер 30р01», «ер 30р01 м2ле».Был м242н2л2р6е8 б0т23е л2 баш7орт теленд2 3а7лан4ан.Та4ы ла шуны3ы 7ы6ы7:М.?аш4ари «Сабанда сандыраш болса,0ртг1нд2 ирт2ш болмас» (3абанда ы64ыш бул3а ла,ашлы7 3у77анда 2рл2ш булма9)тиг2н 2йтем килтер2.
К0р2к и. Ер 7а6ыу 32м ер эшк2рте1 7оралы.Борон4о осор6а ул ике м242н2л2 й0р0г2н: «к0рш2к» 32м «ишк2к».
К2тм2н,к2тм2,к2тм2к,китм2н,су7ымыш,матик,т2пке и.(ерле 30йл2шт2 -к2тм2н).
А4ас 3ап7а тура м0й0ш я3ап ултыртыл4ан к0р2к 3ыма7 1ткер эш 7оралы(ер6е йомшартыу,19емлек т0б0н2 тупра7 0й01,с1п 1л2нд2рен тамыр6ары мен2н сы4арыу 0с0н 7улланыла).К2тм2н –т0рки халы7тар6ы8 и8 борон4о ер эшк2рте1 7оралы 32м уны8 атама3ы ла т0рки ниге662 я3ал4ан,3у8ынын к1п кен2баш7а халы7тар тарафынан 16л2штерелг2н (рус.мотыга,тяпка).
Ура7 и.?ул мен2н ура тор4ан ва7 тешле к2ре тимер 7орал.Ура7 бик борон4о замандар6ан у7 донъяла4ы к1п халы7тар 0с0н иген ура тор4ан бер62н-бер 7орал булып хе6м2т итк2н,уны8 р2семе Борон4о Египет осоронда эшл2нг2н 31р2тт2р62 л2 са4ылыш тап7ан.
Сал4ы и. ?ул мен2н иген,бес2н саба тор4ан о6он 3аплы 6ур к2кре быса77а о7ша4ан 7орал.Был 3166е8 т0рки телд2ренд2 ки8 таралмауын и92пк2 ал4анда(татар теленд2-чалгы,7а6а7са,7ара4алпа7са-шал4ы),ул 3у8 барлы77а килг2н булыр4а тейеш.
Сыба4ас,шыба4ас,т2п2с,тапа4ыс и.(ерле 30йл2шт2-шобагач)о6он 3аплы,
башына 7айыш мен2н 7ы97ара7 тая7 беркетелг2н ашлы7 3у4ыу 7оралы.
Был 316 т0п т0рки ниге662 барлы77а килг2н.Был 31662н чыбы7(сыбы7) 316е я3ал4ан.Тим2к,сыба4ас-ул шыйы7,3ы4ылмалы а4ас.
Та4ы ла халы7 ара3ында ашлы7 елг2ргес- «клитун» тиг2н 2йбер бул4анын,уны ике
кеше 2йл2ндерг2нен белдек,тик уны8 а8латма3ын бер 316лект2 л2 тапманы7,шулай бул4ас ул 16л2штерелг2н 316 булыр4а тейеш.
XX быуат7а тиклем игенселек ябай примитив 7орал-7орамалдар4а ниге6л2нг2н бул4ан: борон4о осор6а4ы к2тм2н 32м 3у7аны 3у84ара7 тимер 3абан алмаштыра, т0п тартыу к0с0 – ат й2ки 1ге6, т0п с2се1 ысулы – 7улдан 3ибе1, т0п у8ышты алыу – сал4ы мен2н сабыу, ура7 мен2н урыу 32м к0лт2л2рг2 б2йл21, иген 26ерл21 – к0лт2л2р6е 7улдан 3у4ыу 32м ашлы7ты 7улдан елг2ре1, он 32м ярма 26ерл21 – килел2 й2ки 7ул 32м 3ыу тирм2нд2ренд2 онтау.
Шулай итеп, игенде 19тере1, етештере1, эшк2рте1 т0р62ре л2, алымдары ла ете6 р21ешт2 192 бара. Шуны8 мен2н берг2 заманса техникалар, ер эшк2рте1 7орал-7орамалдары ла 16г2р2, 7улайлаша. Был 2лбитт2, тел 0лк23енд2 л2 са4ылыш тапмай 7алмай. Ер эшк2рте1 7орал-7орамалдары лексика3ын тикшерг2нд2 2/3 0л0ш0н борон4о т0рки 32м т0п баш7орт 31662ре , 1/3 фарсы 31662ре 32м уры9 телен2н 16л2штерелг2н 31662р т2шкил ите1ен асы7ланы7.
Баш7орт теленд2ге традицион игенселек 0лк23ен2 7ара4ан 31662р6е бай7ап сы4ыу т1б2нд2ге 3ы4ымталар я3ар4а м0мкинлек бир6е.
Баш7орт теленд2 ер эшк2рте1 0лк23ен2 7ара4ан 31662р6е8 к1бе3е т0п т0рки й2ки т0п баш7орт сы4ана7лы, 32м бер ни тиклеме ген2 72р62ш булма4ан сит телд2р62н ( ул да тик егерменсе быуатты8 30-сы йылдарында 4ына к162тел2, с0нки был осор илд2 бул4ан 16г2решт2р мен2н б2йле) килеп инг2н. Был х2л, 16 н21б2тенд2, т0рки халы7тарыны8, шул и92пт2н баш7орттар6ы8 да, бик борон4о замандар6ан у7 игенселек мен2н ш040лл2нг2нлеген и9бат ит2.
Традицион игенселек хужалы4ына 7ара4ан ниге6 атамаларында (игенселек продукттары: тары, арпа, бой6ай, он, ярма 3.б.; ер 32м у8ышты эшк2рте1 7улайламалары: 3абан, тырма, ура7, тирм2н, киле 3.б.; игегселекк2 б2йле аш-3ыу: икм2к, к0лс2, к1м2с, 0ш2, бут7а, 0йр2, умас, 3алма, ту7мас, боламы7 3.б.) 16л2штерелг2н 31662р6е8 булмауы 1р62 2йтелг2нд2р6е асы7 д2лилл2й ала.
Игенселекк2 7ара4ан 7ай3ы бер фарсы сы4ана7лы 31662р тура3ында айырым 2йтеп китм21 м0мкин т1гел. ?амыр, л212ш, сумса, 3оло 3ыма7 атамалар6ы х26ерге к0нд2 т0п баш7орт 31662рен2н айырыу м0мкин т1гел. Бындай атамалар6ы, бе66е8с2, 16л2штерелг2н 31662р р2тенд2 7арау 6а я8ылыш булыр ине. Билд2ле булыуынса, борон4о осор6а х26ерге баш7орттар й2ш2г2н ер62р62 фин-у4ыр 32м иран сы4ана7лы халы7тар к0н итк2н. Т0рки ерлегенд2 баш7орт хал7ы ойош7ан осор6а улар6ы8 бер 0л0ш0 баш7орт хал7ын барлы77а килтере162 т0рки ырыу6ары мен2н бер тиге6 7атнаш7ан 32м тулы3ынса ассимиляция4а бирелг2н, й24ни баш7ортлаш7ан. !р62 к1р32телг2н 31662р6е8 к1бе3е ошо осор6ан, й24ни баш7орт хал7ыны8 ойош7ан осоронан 7ал4ан4а к1р2, улар6ы 16л2штерелг2н 31662р тип 7арау д0р09 булма9 ине.
Баш7орттар6ы8, элект2н игенселек, ер эшк2рте1 мен2н ш040лл2г2нлеген халы7 ижады, йола байрамдары д2лилл2й. !р62 2йтеп 1телг2нс2, я64ы с2се1 алдынан 1тк2рг2н 3абантуй, й2 7ар4а бут7а3ы, баш7орттар6ы8 7ар4алар4а м0р2ж242т итеп, улар6ы изге ер ашы бут7а мен2н 3ыйлап, йыл4а у8ыш, мул ашлы7 булыуын тел2г2нд2р. Халы7 ижадына и4тибар итк2нд2 л2, малсылы7, игенселек эшт2рен2 7ара4ан м272лд2р, йома7тар, 3ынамыштар, м292л2н, м242н21и, логик я7тан, 3ис шик3е6, кешене8 хе6м2т эшм2к2рлеген са4ылдырып и9батлай. «Ашлан4ан ер аш бирер», «Иген т0б0 – 7ыуаныс», «Иген 19м29 тип, ер62н т080лм2», «?аты ер62 7а7 торор, игенле ер62 мал торор» 3.б. тиг2н м272лд2р, «Атайым ал4ан бер 7атын, барма7тары шау алтын», «Т0б0 тамыр, урта3ы 3е8ер, башы майлы, ашама4а яйлы» 3. б. йома7тар, «Барыс йылы- байлы7, 3ыйыр йылы - ту7лы7, 7уян йылы – йотло7», «№абан 30рг2нд2 ярмалы балсы7 сы73а, ул ер62 ашлы7 у8ыр» 3ымы7 3ынамыштар аша халы7 тормошонда игенселекте8 роле ни тиклем 6ур бул4анлы4ы к16 алдына ба9а.
Шулай итеп, игенселекк2 7ара4ан 31662р6е тикшерг2нд2н 3у8, баш7орттар6ы8 иген 32м 19тере1 мен2н бик борон4о замандар6ан у7 ш040лл2нг2нлеген ра9лар4а м0мкин.
Ер эшк2рте1, игенселек лексика3ыны8 м03имлеге баш7орт телене8 баш7а ту4андаш 32м 72р62ш булма4ан телд2р мен2н б2йл2нешт2рен тикшере162 к1рен2. Лексиканы8 был 7атламы – т0рл0 телд2р6е8 б2йл2нешен к1р32те1се асы7 ми9алдар6ы8 бере3е.
?улланыл4ан 262би2т
1.Айыуханов М. Б. Майлы культуралар. )ф0. Баш7ортостан китап н2шри2те, 1982 йыл. – иллюстрациялары мен2н 176 бит.
2.Баш7орт телене8 316леге: Ике томда Россия Ф2нд2р Академия3ы. Баш7ортостан 4илми 162ге, тар., тел 32м 26 институты.- М.: Русс. яз -, 1993. – 814 бит.
3.Баш7орт телене8 диалекттары 316леге (Р2с2й Ф2нд2р академия3ы. )ф0 Ф2нни 162гене8 Тарих, тел 32м 262би2т институты).- )ф0: «Китап», 2002. – 432 бит.
4.Баш7орт халы7 ижады: Йома фольклоры.- )ф0: Баш7ортостан «Китап н2шри2те, 1995.- 560 бит.
5.Г2л2ветдинов З. Ш. Й0р2кк2 якын юл. – ?азан: Тат. кит. н2шр., 1982. – 64 бит.
6.Галин С. А. Тел ас7ысы халы7та. Баш7орт фольклорыны8 а8латмалы 316леге. Т062телг2н 32м тулыландырыл4ан 2-се ба9ма3ы. - )ф0: Баш7ортостан «Китап», н2шри2те, 1999. - 328 бит.
7.Ишбир6ин Э. Ф. Баш7орт теленд2 игенселек 32м ба7сасылы7 терминдары. Баш7орт д21л2т университеты н2шри2те. - )ф0, 2002. – 150 бит.
8.Н26ершина Ф. А. Халы7 316е. )ф0: Баш7ортостан китап н2шри2те, 1983. – 160 бит.
9.Татар телене8 а8латмалы 316леге. )с томда, I том. ?азан. Татарстан китап н2шри2те, 1977. – 476 бит.
10.Татар телене8 а8латмалы 316леге. )с томда, II том. ?азан. Татарстан китап н2шри2те, 1979. – 726 бит.
11.Татар телене8 а8латмалы 316леге. )с томда, III том. ?азан. Татарстан китап н2шри2те, 1981. – 832 бит.
12.№азыева Р. Н. Баш7орт телене8 этнолингвистика 316леге. - )ф0: Баш7ортостан «Китап» н2шри2те, 2002. – 176 бит.
13.«минева Ф. С. Баш7орт аш-3ыу6ары лексика3ы: этнолингвистик тикшерене1. Лексика питания в башкирском языке: этнолингвистическое исследование. Уфа: БИРО, 2003. – 152 с.
14.«хи2ров К. Ш., Петрова З. П. Икм2кк2 баш эй2йек. - )ф0, Баш7ортостан китап н2шри2те, 1983. – 120 бит.
15.Ян4ужин Р. З. Баш7орт 72бил2л2ре тарихынан. )ф0: Баш7ортостан «Китап» н2шри2те, 1995. – 96 бит.
16.Суфиянова Н.Ф. Баш7орт теленд2 сау6а 0лк23ен2 7ара4ан лексика.// Ватандаш, №7, 2003, 138-се бит.
15. Шитова С.Н., Гадельгареева Р.Г. Знаки в повседневной, праздничной и обрядовой пищи башкир в конце XIX- начале XX вв. Хозяйство и культура башкир XIX – начале XX вв. Уфа : Китап, 1989.-421с.
?УШЫМТА
Халы7 2йт32, ха7 2йт2
13. Ер62 ашлы7 баша4ын 7алдыр4ансы, ашар 7ашы4ы8ды 7алдыр.
14. Ер62н ал4анды ер62 7алдырма.
15. Етен с2с328 – к1лд2к кейер3е8.
16. Иг2 белг2н иген ашар.
17. К06г0 ашлы7ты к0лг2 с2с, я64ы ашлы7ты бо64а с2с.
18. С1п с2с328, та6а ашлы7 ала алма93ы8.
Йома7тар
Иген, ашлы7, орло7 мен2н б2йле йома7тар.
1. Й2шереп 7уй6ым ерг2,
Балаларын эй2ртеп,
Килеп сы7ты илг2.
2. Аямайса ерг2 к1м328 ана3ын,
Й06 к0нд2н 3у8 йыйып алыр3ы8 бала3ын.
Иген, икм2к мен2н б2йле йома7тар.
1. ?ыр7тылар мине,
Йол7толар мине,
Б2йл2нел2р мине,
Элдел2р мине,
Ту7манылар мине,
Ут7а-3ыу4а 3алдылар,
Та4ы к1т2реп алдылар,
Быса7 мен2н яр6ылар.
2. Б21ел2-б21ел2 19тем,
Эйел2-б0г0л2 к1стем,
Бура4а инеп бо9том,
Алды4ы64а т0шт0м.
Иген 7ыры, ба9ыу тура3ында.
1. Йыл4а т1гел-тул7ынлана.
2. О6а7-о6а7, юл4а то6а7.
Культуралаштырыл4ан 19емлект2р тура3ында йома7тар.
1. Юл буйына ба97ан да 3ары мыйы4ын тырпайт7ан (бой6ай).
Ер эш72рте1 7орал-7орамалдары.
1. Ер а9тынан ай й1гер2 (№абан).
Ер эш72рте1 процессы.
Аш – 3ыу, ризы7 мен2н б2йле йома7тар.
№ынамаштар
1. ?айын а4асында б0р0 к1п бул3а, тары бик у8ыр.
Фразеологик бер2мект2р.
1. Борса7 ярыу. Ны7 ма7таныу. )лк2н тракторист, бер к16ен 7ы9а т0ш0п, борса7ты ярыр4а кереште... («. В2ли).
2. Борса7 бешере1 кем мен2н. Килеш2, 316 беректер2 алыу. !6 ти9тер62ре бер клас7а ал4а китк2н, 2 бында – йыйын «е1еш танау6ар». Улар мен2н борса7 бешерлек т1гел. (Я. В2лиев). Борса7 беше1 (бешм21, бы4ыу, бы7мау) кем мен2н. Килешеп эшл21, татыу й2ш21 й2ки килешм21, татыу булмау. И9ке хужа мен2н я7шы 4ына борса7 беш2 башланы, тип 30й0н0п тор4анда, та4ы 7ырын 3у7ты. (Ф. Х2с2нов).
3. Таш борса7. !т2 3аран кешег2 7арата 2йтел2.
4. Арыш болама4ы 30йл. !т2 йомша7, бешм2г2н кешег2 7арата 2рл21 316е. [Йы3ан ;илмиг2:] Й0р0 инде кеше к0лд0р0п арыш боламы4ы мен2н. (Х. Ибра3имов)
5. Ай боламы7, арыш боламы4ы мен2н, ним2 к1р32т2 ала3ы8, ти 3ин? Быуыны8 да 7атып 0лг0рм2г2н бала 2т2с бит 2ле 3ин. (И. ;изз2туллин)
6. Бешм2г2н б2р28ге (б2леш) 30йл., 2рл. Булды73ы6, 7улынан эле килм2г2н кешег2 7арата 2йтел2. [Г0лк2й:]-Эй, 7ур7ак, бешм2г2н б2р28ге! (З. Биишева)
7. Бой6ай ара3ында4ы 3оло. Баш7алар6ан айырылып тор4ан. Ауыл еренд2 шул инде ул: ситт2н килг2н кеше, бой6ай ара3ында4ы 3оло 3ыма7, к16г2 к1ренеп бара. (М. Тажи)
Син.: арпа ара3ында4ы бой6ай.
8. Ике 7арбуз бер 7улты77а 3ыймау. Ике эште бер юлы эшл2й алмау.
9. Кишер с2йн21. Ю7-бар х2б2р62 7ат-7ат 30йл21.
Кишер с2йн2м2! – «шн23е л2 у9алланды,- Йыйыл4анды типкел2т2 (А. Ма4азов)
10. №у4ан ба6ары х2б2ре. Буш 316, сафсата. ?26ерле 32м р2сми бер газетала я6ыу 0с0н 3у4ан ба6ары х2б2р62ре ярама4анды 7арт журналист С2л2хк2 белерг2 к2р2к ине. (Ш. Хо6айбир6ин)
11. №у4ан 30йм29. Бер н2м2не л2 о7шатма4ан, 16 316ле (кеше). Атай бул4ан кеше – 3у4ан 30йм29 бер суфый, мине8 комсомоллы7ты ене ке1ек к1р2. (С. Агиш)
12. №у4ан 3урпа3ы эсе1. Этлек к1ре1, яфаланыу. ?артай4ан да са7 донъя т090 к1р2 башла4анда мин шул ты8лау3ы66ан малды т2л2ф иттер2йемме ни? Бер а6 3у4ан 3урпа3ы эс3ен 2лл2 7ай6а китм29, 7айтып килер 2ле... (№. Д21л2тшина)
13. Арыш боламы4ы 30йл. !т2 йомша7, бешм2г2н кешег2 7арата 2рл21 316е. [Йы3ан ;илмиг2:] Й0р0 инде кеше к0лд0р0п арыш боламы4ы мен2н. (Х. Ибра3имов) Ай боламы7, арыш боламы4ы, ним2 к1р32т2 ала3ы8, ти 3ин? Быуыны8 да 7атып 0лг0рм2г2н бала 2т2с бит 2ле 3ин. (И. ;изз2туллин)
14. Ауы6 ите1. Ашап, т2мл2п 7арау. – М2, килен, 3о4он 2ле. !6е8 былтыр 3ау4ан бей2не8 итен2н ауы6 ит. (№. Д21л2тшина) Мин д2 7уян итен ауы6 итеп 7арайым? (Ж. Кейекбаев) – Эс 2ле, эс, й1к2 балын ауы6 ит, ауылды8 30тл0 с2йен 3а4ын4ан3ындыр 2ле... («Советский Баш7ортостан») Ауыл тир23ен2н ат етерлек алы9лы7та4ы бер ген2 т1р2-7ара ла, бай4ура ла, туй ни4м2тен2н ауы6 итм2й 7алманы. (Ф. И92н4олов)
15. Ауы6 3ыуын 7ойоу. Ашар4а ым3ыныу.
16. Ауы6 эсенд2 бут7а бешере1. №166е асы7 7ына 30йл2м21, бы4ырлау. [Х2йр1ш ;2лимй2нг2:] Ним2 3ин унда ауы6 эсенд2 бут7а бешереп ултыра3ы8? Т2м2ке бир ти62р 3и82. (Х. Ибра3имов).
17. Ашап туй4ы3ы6 (туйма9лы7). Бик т2мле (аш-3ыу). Кинй2 улыны8 к2н2ше бешерг2н икм2к ашап туй4ы3ы6 булып у84ан (2ки2тт2н).
18. Аш 7айтарыу. 1. ?уна7та бул4андан 3у8, 7айтарып 16е8 са7ырыу. 2. и9к. Аштан 3у8 до4а 7ылыу.
19. Бер ки9елг2н (7ыр7ыл4ан) икм2к берекм2й (й2бешм2й). Айырылыш7ан ир мен2н 7атын кире 7ушыла алмай. [К0н3ылыу ?ы6ра97а:] «Бер ки9елг2н икм2к берекм2й. Й2ш3е8, 16 ти8е8де табыр3ы8, хуш, й2нем, б2хил бул...» («. Х2ким)
20. Бешм2г2н б2р28ге (б2леш) 30йл., 2рл. Булды73ы6, 7улынан эш килм2г2н кешег2 7арата 2йтел2. [Г0лк2й:] – Эй, 7ур7а7, бешм2г2н б2леш! (З. Биишева)
21. Булма3а булмай ик2н ба6ар6а с0с0 к1м2с (икм2к). Бер2й эш-х2л тырышып-тырышып та килеп сы7ма4ан са7та 2йтел2. [Ишмыр6а:] ... Бер ауылды ла 7алдырмай 7ы6ырып сы7тым. булма3а булмай ик2н ба6ар6а с0с0 к1м2с тиг2нд2й, булманы, табылманы трактор. («. В2ли)
22. Б2леш ауы6 мы97. Ти6 ген2 илап бар4ан, ила7.
23. Б2леш т0б0 к0т01 30йл. Ашы7май 4ына, и8 артта й0р01.
Б2леш т0б0 к0т23е8ме 2лл2, тик ултыра3ы8. (№0йл.)
24. Икм2ген2 май я4ыу кемде8. Ярам 3а7ланыу, ярар4а тырышыу. [З0хр2:] Ун 0с0н с0л2 л2, баш7орттар6ы7ында ла й216е буржуй, й2 буржуазия икм2ген2 май я4ыусылар. (А. Та3иров)
25. Икм2к 09т0. Ни6елер ра9лап, ант итк2нд2 2йтел2.
Валла3и, икм2к 09т0. Й2нн2т шулдыр, ахыры! (Ш. М2хм1тов)
26. Икм2к серете1. Эшл2м2йенс2, мал тапмайынса буш7а ашап ятыу. Ю77а икм2кте серетк2н б2нд2 мин. (Ш. Бабич)
27. Икм2к-то6 б1леше1. Бик ду9 булыу, б0т2 н2м2не урта7 ите1. Мин нис2м2 йылдар улар4а ипт2шт2рс2, икм2к – то6 б1лештем, фекералыштым (М. К2рим)
28. Икм2к – то6ло7 беле1. Ят телде а6-ма6 а8лау, аралашырлы7 беле1. Элект2н икм2к – то6лок та русса белм2г2н... (М. ;афури)
29. Икм2к-то6 мен2н [7аршы алыу]. :ур х0рм2т мен2н (7аршылау). Ауылды8 бай6ары а7тар6ы икм2к-то6 мен2н 7аршы алды (С. Ханов)
30. Икм2к-то6ом – я7ты й060м. «лл2 ни 3ый булма3а ла, ихлас 7абул ите16е белдерг2нд2 2йтел2.
31. Икм2клеген2 (икм2к ш1рлеген2) менеп т0ш01 30йл. Бер а6 биргел2п, ту7мап алыу.
32. ?амыр ая7. О6а7 атлай алмай ултыр4ан бала4а 7арата 2йтел2.
33. ?амыр батыр. 1. Тулы к2162ле, ауыр 7у64алыусан кешег2 7арата 2йтел2. Йыу бите8де 3ал7ын 3ыу мен2н, 7амыр батыр. («. Мирза3итов)
34. Он – тал7ан ите1 (я3ау)кемде. Бик 7аты ту7мау, й2нсеп ташлау.
Тал7ан ите1 ним2не. №у4ып, 7ы9ып, онтап ташлау
Тал7ан ите1 ним2не. №у4ып, 7ы9ып, онтап ташлау.
35. №16 бут7а3ы. М242н23е а6 бул4ан х2б2р, я6ма; к1п 316лелек. №2р бер 316 бут7а3ы 292р булып б0тм2й бит 2ле ул. (К. «хм2тй2нов)
36. Хан 3ыйы (туйы). Ашау – эсе1, 3ый бик мул бул4ан тормош. Ун биш к0н Хан 3ыйында й2ш2нем. ;умер ба7ыйы берг2 тор4ан ту4андар ке1ек булды7 та киттек. (Ф. И92н4олов)
37. №абан 30р0рг2 (ген2) 7алды. Баш7а3ы б0тт0, эш бер н2м2г2 ген2 килеп тер2лде.
син.: к0лт2 б2йл2рг2 (ген2) 7алды.
38. Теле мен2н тирм2н тартыу. №16е, х2б2ре мен2н к1п эшл2г2н булып к1ренерг2 тырыш7ан кешег2 7арата мы97ыл белдереп 2йтел2. Теле мен2н тирм2н тартыу – «жм24олдо8 4262те. (М. К2рим)
39. Тирм2нен2 3ыу 7ойоу кемде8. Яр6ам ите1, я7лап сы4ыу. Уны8 кем тирм2нен2 3ыу 7ойоуы к1пт2н асы7 инде. (З. Биишева) Офицер6ар, ва7ытлы х0к1м2т в2килд2ре л2 йоклап ятманылар. Улар 32р х2лд2 3ыу6ы кем тирм2нен2 7ойор4а ик2нлекте л2 я7шы бел2л2р ине. (В. Исха7ов)
40. Тирм2не ш2п (арыу) тарта кемде8. Ашау4а бик ш2п (шаяртыу т09м0р0 мен2н 2йтел2). Азатты8 тирм2не арыу 4ына тарта. Бер т2рилк2 борса7 ашы мен2н бер 3ыны7 икм2к ялт итеп кен2 7алды. («. Бикч2нт2ев)
Ер эшт2рен2 б2йле лексика
Я8ауыл районы Воя6ы урта
д0й0м белем бире1 м2кт2бене8
11 класс у7ыусы3ы Фаршатов
Айнур
Ет2ксе3е:Фаршатова «.».
Тел 4илеменд2 теге й2ки был милли телде8 лексик составын 0йр2не1, уны8 семантик система3ын асы7лау, я8ы 316 7атламдарын асыу, онотол4андарын 7айтанан терге6е1 - и8 м03им 32м актуаль м2сь2л2л2р булып тора.
Ер эшк2рте1 лексика3ын этнолингвистик планда я7тыртыу, был тематик т0рк0мг2 инг2н терминдар6ы8 семантик т060л0ш0н асы7лау 32м ер эшк2рте16е8 баш7орт халы7 ижадында са4ылышын к1р32те1 эшебе66е8 ма7саты булып тора.
?уйыл4ан ма7сат7а 7арата м2сь2л2л2р:
Э6л2не16е8 практик 232ми2те - йыйыл4ан 32м к162те1 1тк2релг2н материалдар артабан баш7орт телене8 а8латмалы, ике телле, этнолингвистик 316лект2рен т060162 фай6аланыла ала. Тикшерене1 3ы4ымталарын т0рл0 м2кт2пт2пр62 баш7орт телен у7ытыу6а, профессиональ лексика буйынса махсус семинар6ар 1тк2ре162, шулай у7 лексикология буйынса у7ыу 2сбаптары т060162 7улланыр4а м0мкин. Улар баш7а т0рки халы7тар6ы8 тел 4илеме 0с0н са4ыштырма материал булып та хе6м2т ит2 ала.
Тезис
М28ге 31нм2й тор4ан х2тер
Я8ауыл районы Воя6ы урта
д0й0м белем бире1 м2кт2бене8
9-сы класс у7ыусы3ы
;илметдинова Р2мил2
Ет2ксе3е:Фаршатова «.».
№у4ыш… нинд2й ауыр,7232рле,шомло был 316 ! Ул миллионла4ан кешел2р6е8 41мерен 06г2н,к1пме баланы етем итк2н, 2с2л2р6е тол 7алдыр4ан…
Д1рт йыл буйына 3у4ыш бе66е8 еребе66е яндыр4ан,ту4андарыбы66ы 32м я7ындарыбы66ы арабы66ан тартып ал4ан,к1пт2р6е тыу4ан тупра4ынан айыр4ан,я6мыштарын емерг2н.Б0й0к Ватан 3у4ышы ва7и4алары тор4ан 3айын алы9ая бара. Тик ул ва7и4алар халы7 х2терен2н бер 7асан да юйылмаяса7.С0нки 3у4ыш илебе66е8 бер ген2 м0й0ш0н2 л2,бер ген2 йортона ла 7а4ылмайынса 7алма4ан. Тыу4ан я7тар6а 3у4ыш 7ырында4ы х2лд2р6е 3алдат хаттары аша белг2нд2р.
Эшебе66е8 актуаллеге шунда, йылдар 1тк2н 3айын арабы66а ветерандар 3аны а6ая. «Тере тарих» я6ырлы7 ошо 7арт 3алдаттар мен2н к1решеп,улар6ан 7232рле 3у4ыш тура3ында бай й0км2ткеле мира9 алып 7алыу –бе66е8 бурысыбы6.
Э6л2не1 эшене8 ма7саты хал7ыбы66ы8 1тк2не мен2н 7ы6ы73ыныу, 3у4ыш ветераны «летдинов Н2жми бабай мен2н осрашып, 3у4ыш тура3ында 28г2м2л2ше1,м2кт2п музейын материалдар мен2н тулыландырыу
Э6л2не16е8 практик 232ми2те йыйыл4ан 32м к162те1 1тк2релг2н материалдар артабан д2рест2р62, музей4а экскурсиялар6а фай6аланыла ала.
Структура3ы – эшебе6 инешт2н, т0п б1лект2н, йом4а7лау6ан, 7улланыл4ан 262би2т исемлеген2н 32м 7ушымтанан тора.
Груз обид
А теперь — мультфильм
Злая мать и добрая тётя
Весенняя сказка
Смекалка против Змея-Горыныча