«Захарова Александра Гаврильевна төрөөбүт сирэ-уота»

ИҺИНЭЭҔИТЭ

КИИРИИТЭ .................................................................................................. 3

СҮРҮН ЧААҺА 

1 этап. Үлэ хайысхатын быһаарыы .............................................................. 5

2 этап. Интервью ылыы.................................................................................. 5

3 этап. “Аана өтөҕөр” айан............................................................................ 6

4 этап. Өлөксөөндөрө өтөҕөр экскурсия.......................................................6

5 этап. Өрүс үрдүнээҕи дьиэҕэ экскурсия.................................................... 7

ТҮМҮК ...........................................................................................................8

ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА ....................................................... 9

СЫҺЫАРЫЫЛАР ...................................................................................... 10

КИИРИИТЭ

Чинчийэр үлэ суолталааҕа:

Төрөөбүт дойдуга таптал төрөөбүт сиргэ-уокка тапталтан, нэһилиэк историятын билииттэн саҕаланар. Онтон историяны дьоннор оҥороллор. Биһиги үлэбитигэр нэһилиэкпит биир киэн туттар, убаастыыр киһибит – Захарова Александра Гаврильевна төрөөбүт, улааппыт, үлэһит буолбут сирин-уотун туһунан кэпсиэхпит.

Чинчийии тиэмэтэ: «Захарова Александра Гаврильевна төрөөбүт сирэ-уота»

Чинчийии барымтата: Захарова А.Г. олоҕо

Чинчийии барамайа: Захарова А.Г. төрөөбүт, олорбут сирэ-уота

Чинчийии сыала: Захарова А.Г. 100 сыллаах үбүлүөйүн көрсө, кини олорон ааспыт сирин, дойдутун туһунан матырыйааллары хомуйуу, оскуола музейын хаҥатыы.

Чинчийии соруктара:

1. Захарова А.Г. Олоҕун, үлэтин кытта билсии

• Захарова Варвара Ивановнаны кытта көрсүһүү
• Кылаас чааһыгар Захарова А.Г. олоҕун, үлэтин кытта билсии.

2. Чинчийэр үлэ былаанын оҥоруу, хайысхаларын быһаарыы

• Захарова А.Г. аҕата Гаврил Никитич төрөөбүт сирэ.
• Захарова А.Г. ийэтэ Матрена Ивановна төрөөбүт сирэ.
• Захарова А.Г. дьонун кытта олорбут өтөҕө.
• Захарова А.Г. бэйэтэ олорбут уһаайбата.

3. Хомуллубут матырыйааллары системалааһын, дьаарыстааһын

• Ахтыылары сурукка тиһии
• Үһүйээннэри үйэтитии
• Презентация, буклет оҥоруута

4. Оҥоруллубут үлэни көмүскээһин

Чинчийии ньымалара:

• Соругу туруорунуу (кылаас чааһа)

• Ырыҥалааһын
• Былааннааһын
• Интервью
• Экскурсия
• Видеоҕа устуу
• Сырдатыы, көмүскээһин
• Үйэтитии

Үлэ теоретическэй суолтата: уос-номоххо киирбит үһүйээннэри, дьон интервьюларын, ахтыыларыын сурукка тиһэн, кэпсээнньиттэри видеоҕа устан Интернет ситимигэр таһааран үйэтитии.

Үлэ практическай суолтата: матырыйааллар оскуола музейын хаҥаталлар, нэһилиэк историятын үөрэтиигэ көмө буолуо.

СҮРҮН ЧААҺА

Үлэбит 5 этаптан турар.

1 этап. Үлэ хайысхатын быһаарыы.

Захарова Варвара Ивановнаны көрсөн үлэбит сүрүн хайысхаларын быһаарыстыбыт.

Варвара Ивановнаттан манныгы биллибит: Александра Гаврильевна аҕата Захаров Гаврил Никитич диэн. Бииргэ төрөөбүт алтыалар эбит (1 сыһыарыы).

Мантан сиэттэрэн Захаровтар удьуор туһунан кылаас чааһа ыыттыбыт. Александра Гаврильевна туһунан элбэҕи биллибит. Инники үлэбитин былааннаатыбыт.

Варвара Ивановна көмөтүнэн Захаровтар төрүччүлэрин оҥордубут.

Манна көстөрүнэн 1843 сыллаах төрүөх Захаров Никита диэн киһи аҕа ууһун төрдө буолар.Кини алта оҕолоох эбит – биэс уол, биир кыыс.

Александра Гаврильевна аҕата олортон үһүс оҕонон төрөөбүт.

Гаврил Никитич икки кыыс оҕоломмут. Улахан кыыһа Захарова Матрена Гаврильевна 1912 сыллаахха, отнон Александра Гаврильевна 1924 сыллаахха төрөөбүттэр (2 сыһыарыы).

2 этап. Интервью ылыы

Александра Гаврильевна аҕата Гаврил Никитич төрөөбүт-үөскээбит сирин туһунан билээри кини чугас аймаҕын Захаров Григорий Николаевыһы кытта көрүстүбүт, интервью ыллыбыт (3 сыһыарыы).

Григорий Николаевичтан манныгы биллибит: Захаровтар Алдан өрүс уҥуор «Илин сайылык» диэн өтөххө биэс уол, биир кыыс буолан төрөөбүттэр. Бу сиргэ оҕолор бары улаатан, ыал буолан, бары тус-туспа хаһаайыстыба, дьиэ-уот тэриммиттэр. «Күөл баһыгар» саамай кыра бырааттара Дьөгүөр, Арҕаа өтөххө саамай убайдара Өлөксөй, онтон «Эҥэр» диэн өтөххө Киргиэлэй, ол хоту өттүгэр быраата Александра Гаврильевна аҕата Хабырылла, онтон «Сааскы Сут» диэн сиргэ Лэгэнтэй диэн бырааттара олорбут.  Балтылара Кэтириинэ Уус-Алдаҥҥа кийиит буолан барбыт.

Билигин бу сиргэ ити бииргэ төрөөбүт уолаттар оҕолоро, сиэннэрэ, хос сиэннэрэ сайынын оттоон, кыһынын сылгы көрөн олороллор.

3 этап. “Аана өтөҕөр” айан

Александра Гаврильевна ийэтэ Винокурова Матрена Ивановна төрөөбүт-үөскээбит сирдэригэр “Киргиэлэй күөлүгэр”, “Аана өтөҕөр” бара сырыттыбыт. Биһигини Татьяна Гаврильевна Новгородова сирдээн, Петр Софронович Новгородов массыынатынан сырытыннардылар. Бу икки алааска тиийэн элбэҕи көрдүбүт-иһиттибит (4 сыһыарыы).

Татьяна Гаврильевна манныгы кэпсээтэ: «Былыыр-былыр манна «Киргиэлэй Күөлэ» диэн өтөх баара. «Киргиэлэй Күөлэ» диэн уруккута наһаа улахан эбэ. «Эбэ» диэн биһиги күөлү ааттыыбыт. Ортотугар наһаа улахан арыылаах этэ. Киргиэлэй оҕонньор диэн Александра Гаврильевна ийэтинэн хос эһэтэ буолар.

Онтон бу сир хоту өттүгэр бу тыаны түстэххинэ, «Аана өтөҕө» диэн сир баар. Дьэ, ол сиргэ  Александра Гаврильевна ийэтин Мартена Ивановна аах олорон ааспыт өтөхтөрө баар. Бу өтөх ынырык ыраас, үчүгэй, ото-маһа,  иҥин көбүс-көнөлөр. Бэс чагда эмиэ баар.

Урукку ыһыах сирин, былыргы холкуос сэргэтин көрдүбүт. 1931 сыллаахха Бартыһаан Дьөгүөрэп бу сиргэ басктакы оскуоланы туттарбыт».

4 этап. Өлөксөөндөрө өтөҕөр экскурсия

Александра Гаврильевна дьонун кытта олорбут өтөҕүн баран көрдүбүт. Захарова Варвара Дмитрьевна кэпсээнин иһиттибит. Онно былыргы тутуулары көрдүбүт (5 сыһыарыы).

Варвара Дмитриевна манныгы кэпсээтэ: «Александра Гаврильевна 1930 сыллаахтан 1960 сылларга диэри манна олорбута. Бу улахан балаҕан кини ийэлээх аҕатын балаҕана. Онтон аныгы үйэҕэ олох сайдан, маннык сытыары дьиэ туттубуттара. Бу ампаар курдук муннуктаах дьиэни охсуу дьиэ диэн ааттыыллар. Улахан ампаардар – кыахтаах ыал бэлиэтэ».

5 этап. Өрүс үрдүнээҕи дьиэҕэ экскурсия

Александра Гаврильевна бэйэтэ олорбут уһаайбатын, дьиэтин баран көрдүбүт. Биһигини ыала Ушницкая Светлана Егоровна көрсөн сэһэргээтэ (6 сыһыарыы).

Светлана Егоровна манныгы кэпсээтэ: «Бу Александра Гаврильевна олорбут дьиэтэ, ампаара. Биһиги бу тэлгэһэҕэ 1992 сыллаахха көһөн киирбиппит. Оччолорго кини манна кыыһынаан Татьяналыын олороллор этэ. Биһиги кинилэри кытта биир сыл биир тэлгэһэҕэ кыстаабыппыт.  

Александра Гаврильевнаны биһиги оҕолорбут таптааннар «Эбээ Александра» диэн ааттыыллара, киниэхэ куруук көмөлөһөллөр этэ.

Эбээ Александра сайылыыр кэмигэр наар иистэнэрин сөбүлүүрэ, вышивкалыыра. Наһаа элбэх кинигэни ааҕара, араадьыйаны истэрэ».

Бу үлэбитин оҥоро сылдьан элбэх саҥаны эбии биллибит:

1. Дойдубут дьонун, сирбит-уоппут туһунан киһини сөхтөрөр үһүйээннэри, номохтору иһиттибит, сурукка тистибит, кэпсээнньиттэри видеоҕа устан Интернет ситимигэр таһааран үйэтиттибит.

2. Ону таһынан хартыыналары көрөн кыһыҥҥы уонна сыйыҥҥы күөл хайдах буоларын тэҥнээн көрдүбүт.

3. Өссө былыр өбүгэлэрбит олорор балаҕаннарын наһаа мындырдык туталларын туһунан истэн сөхтүбүт.

ТҮМҮК

Бу үлэбит түмүгэр биһиги манныгы биллибит:

1. Александра Гаврильевна аҕата Гаврил Никитич төрөөбүт сирэ «Илин Сайылык» диэн.

2. Ийэтэ Матрена Ивановна төрөөбүт сирэ «Аана өтөҕө» диэн эбит.

3. Дьонун кытта олорбут сирин билигин дьон «Өлөксөөндөрө өтөҕө» диэн билэр.

4. Александра Гаврильевна бэйэтэ олорбут уһаайбата, дьиэтэ, ампаара билигин да үчүгэй туруктаахтар эбит (7 сыһыарыы).

Бу үлэбитин оҥоро сылдьан дойдубут дьонун, сирбит-уоппут туһунан киһини сөхтөрөр үһүйээннэри, номохтору иһиттибит, сурукка тистибит, кэпсээнньиттэри видеоҕа устан Интернет ситимигэр таһааран үйэтиттибит (8 сыһыарыы).

Бу хомуйбут матырыйаалларбыт элбэхтэр. Олору барытын тус-туспа, уопсайа үс презентация оҥордубут. Видеолары дискэҕэ уктубут, интернет ситимигэр таһааран QR код оҥордубут. Маны барытын оскуола музейыгар бэлэхтиибит.

Болҕомтоҕут иһин махтал!

ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА

1. Восхождение: шаг за шагом... / Хара-Алдан. сред. шк.; [сост.: Н.И. Бугаев, О.Н. Самсонова]. – Якутск: Офсет, 2006. – 156 с.

2. Самсонова М.Н. Үйэтин дьоһун киһитэ, “Таатта” хаһыат редакцията, 2010 с – 80 с.

3. Хара-Алдан орто оскуолата. Дьокуускай: Саха ун-тын изд-вота, 2006, 126 с.

4. Хара-Алдан нэһилиэгэ, 2011, Нац. книжное изд-во Бичик, Дьокуускай. – 222 с.

СЫҺЫАРЫЫЛАР

1 сыһыарыы

Захарова Варвара Ивановна ахтыыта

1. Александра Гаврильевна аҕата Захаров Гаврил Никитич – хос аата, чугас дьонноругар аата “Бас” диэн эбит. Ону ол мээнэ ааттаабатахтар, коллективизация саҕана аан бастаан олох уларыйыытын саҕана, бастакы артыаллары тэрийсибит киһи эбит. Улахан үөрэҕэ суох гынан баран бэйэтэ передовой өйдөөх-санаалаах киһи эбит. Александра Гаврильевна кини иккис кыыһа эбит.

2. Захаров Григорий Никитич. Кини биһиги аҕабыт, Захаров Григорий Николаевич эһэтэ. Григорий Никитич икки оҕолоох эбит Захаров Николай Григорьевич уонна Захарова Анна Григорьевна – Северьяновтар эбэлэрэ.

3.Захаров Иннокентий Никитич (Быыкаа) – Винокуров Григорий Иннокентьевичтээх эһэлэрэ.

4. Захаров Егор Никитич – Григорьевтар аймахтар. Григорьев Гаврил Гаврильевич диэн киһи эһэтэ

5. Захарова – Неустроева Изабелла Прокопьевна баһылыктыы сылдьыбыт, ол ийэтин ийэтэ (эбэтэ)

6. Захарова – Слепцова Татьяна Алексеевна диэн баар этэ, бу кини ийэтэ алтыс оҕо буолар. Слепцова Татьяна Алексеевна Вера Филипповна кэргэнин Алексей ийэтэ. Слепцова Татьяна Алексеевна бииргэ төрөөбүт бырааттаах этэ Захаров Александр Алексеевич диэн. Ити буоллаҕына Захаров Анатолий Александрович аҕата. Бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Захарова Анна Александровна диэн, куоракка редакцияҕа үлэлиир. Хара-Алданнар убаастыыр киһилэрэ.

Дьэ бу балар бары бииргэ төрөөбүттэр буолаллар. Бары оҕолоох-уруулаах дьон. Арай бу Гаврил Никитич эрэ соҕотох кыыстаах эбит.

Александра Гаврильевна бэйэтин олоҕун наһаа үчүгэйдик олорон ааспыт. Достойнай олоҕу олорбут, аатын ааттаппыт киһи. Манна начальнай оскуолаҕа үөрэммит, онтон Уолбаҕа баран аҕыс кылааһы бүтэрбит. Ол кэннэ манна кэлэн балык артыалыгар. Туох үлэ баарынан барытыгар үлэлээбит.  Үөрэхтээх буолан балык артыалыгар счетоводчиктаабыт. Онтон сэрии кэмигэр 1943 сыллаахха Чурапчыга педучилищеҕа үөрэнэ барбыт.  Ону бүтэрэн кэлэн дьэ үлэтэ саҕаламмыт – учууталлаабыт. Төрөөбүт сирэ Эҥэр диэн сир буолар. Билигин “Александра Гаврильевна өтөҕө” диэн ааттанар өтөх баар. Онно төрөөн-үөскээн улааппыт. Онтон оскуолаҕа үөрэнэр сааһыгар бэттэх киирбиттэр.

Александра Гаврильевна бэйэтэ эр киһи курдук этэ, өтөҕөр тахса игин сылдьыбат этэ. Аны туран кини наһаа аймаҕымсах этэ. Биһиэхэ барыбытыгар наһаа үчүгэйдик сыһыаннаһара. Мин аан бастаан манна үлэлии кэлэрбэр кини илиитин үрдүгэр түһэрэн ылбыта. Изабелла Прокопьевна ийэтин Матренаны кытта наһаа чугастык истиҥник сыһыаннаһан наар бииргэ сылдьаллара. Бу дьоннор – Захаровтар – бэйэ-бэйэлэригэр олох чугастык аймаҕырҕаһаллар этэ.

Күөл уһун синньигэс күөл. Саас буоллаҕына барыта биир буолан улаатар эбит уонна үрэххэ түһэр эбит. Нал диэн ааттыыллар эбит.

2 сыһыарыы

3 сыһыарыы

Захаров Григорий Николаевичтыын кэпсэтии (интервью)

Мигалкин Арсен, 2 кылаас үөрэнээччитэ:

– Григорий Николаевич Захаров Александра Гаврильевна аймаҕа буолар. Григорий Николаевич, үтүө күнүнэн. Биһиги эйиэхэ аҕыйах ыйытыылаахпыт. Григорий Никитич Захаров төрөөбүт алааһын, сирин-уотун, күөлүн туһунан сырдатаргар көрдөһөбүт.

Григорий Николаевич, Александра Гаврильевна чугас аймаҕа:

– Захаровтар өрүс уҥуор “Илин сайылык” диэн өтөххө төрөөбүттэр. Биэс уол, биир кыыс. Александра Гаврильевна аҕата биһиги аҕабыт аҕатын Киргиэлэйи кытта бииргэ төрөөбүт дьон. Кинилэр ол “Илин сайылыктара”  үрэх үрдүгэр турар, “Булуустаах” үрэҕэ диэн үрэх баар. Оттон тула өттө барыта тыа, үрүйэ. Эһэм кэпсииринэн, ол сиргэ сайын сир аһа наһаа өлгөмнүк үүнэр. Сугун бөҕө, отон бөҕө. Ону ийэлэрэ сугун үргүүр иһит оҥорон биэрэр эбит. Онон сугуну буолунай охсон ылабыт диир. Инньэ гынан, сугуну суоракка, тарга буккуйан, сиэн, сайын устата кытара уойар этибит диир этэ. Үрэхтэригэр саас өрүс балыктара тахсар. Ол төннүүтүгэр, туунан бултааннар, эмис баҕайы күстэҕи үөлэн, буһаран сиир эбиттэр. Кус оҕото көттөҕүнэ, үрэххэ тиргэнэн куһу букатын соһон биһэр этибит диир.

Мигалкин Арсен, 2 кылаас үөрэнээччитэ:

– Ким кимнээх бу сиргэ олорбуттарай?

Григорий Николаевич, Александра Гаврильевна чугас аймаҕа:

– Бу сиргэ оҕолор бары улаатан, ыал буолан, бары тус-туспа хаһаайыстыба, дьиэ-уот тэриммиттэр. “Күөл баһыгар” саамай кыра бырааттара Дьөгүөр, Арҕаа өтөххө саамай убайдара Өлөксөй, онтон “Эҥэр” диэн өтөххө биһиги эһэбит Киргиэлэй, ол хоту өттүгэр быраата Александра Гаврильевна аҕата Хабырылла, онтон “Сааскы Сут” диэн сиргэ Лэгэнтэй диэн бырааттара олорбут.  Балтылара Кэтириинэ Уус-Алдаҥҥа кийиит буолан барбытынан.

4 сыһыарыы

“Киргиэлэй күөлүгэр”, “Аана өтөҕөр”

Жирков Арылхан, 2 кылаас үөрэнээччитэ:

– Татьяна Гаврильевна, үтүө күнүнэн! Александра Гаврильевна ийэтэ Матрена Ивановна олорон ааспыт сирин-уотун туһунан сырдатаргар көрдөһөбүт.

Татьяна Гаврильевна, бэтэрээн учуутал:

– Саҥа сиргэ кэллэхпитинэ сири хайаан да аһатабыт.

– Уруук былыр-былыр манна өтөх баара Киргиэлэй Күөлэ диэн, ол бу күөл аата. Киргиэлэй Күөлэ диэн уруккута наһаа улахан эбэ. Эбэ диэн биһиги күөлү ааттыыбыт. Ортотугар наһаа улахан арыылаах этэ. Мин кыра сылдьаммын манан ааһар этим. Ити Киргиэлэй Күөлүн куулата диэн, суол онон барар этэ. Киргиэлэй оҕонньор диэн Александра хос эһэтэ, аҕата Уйбаанчык аҕата.

Онтон ол өттүгэр бу тыаны түстэххинэ, “Аана өтөҕө” баар. Хайа Аана өтөҕө буолара чуолкайа биллибэт, улаханнаахай өтөх. ...ким эрэ эппитэ: “Бу өтөх ынырык ыраас, үчүгэй эбит, ото-маһа,  иҥин көбүс-көнөлөр. Бэс чагда эмиэ баар. Салгыы бардахха, дьоннор олорбут өтөхтөрө, ходуһалар. Уруккута ходуһалар, билигин барыта тыа буолан бүтэн эрэллэр. Бу өттүгэр эмиэ өтөхтөр бааллар: “Илин өтөх”, “Буор дьиэ”, Новгородовтор олорбут “Кэрэхтээх өтөҕө” диэн баар. Күөллэр бааллар.

Дьэ, манна Александра Гаврильевна ийэтин Мартена Ивановна аах олорон ааспыт өтөхтөрө баар. Билигин “Аана өтөҕө” диэн ааттыыбыт. Бу былыргы колхоз сэргэтэ. Манна аттарын аҕалан баайаллар. Советскай былаас саҕана манна олорбуттар биһиги дьоннорбут. Сорох сэргэлэр бу сыталлар. Манна ыһыах ыһаллар. Ол саҕана манна биэни ыан, биэ кымыһын иһэллэр эбит.

Онтон 1931 сыллаахха Хара-Алдаҥҥа оскуола арыллыбыта. Ол Партизан Егоров туттарбыт оскуолата буолар, акылаата итинэн сытар, соччо көстүбэт. Ол оскуоланы Уус-Тааттаҕа көһөрөн илдьэ барбыттара. Онон Хара-Алдаҥҥа аан бастакы оскуола манна туттарыллыбыта. Араас өтөхтөртөн кып-кыра дьоннор кэлэн манна үөрэнэллэр. Арылхан хос эһэтэ Бөтүрүүн оҕонньор уонна мин аҕам Хабырылла өрүс уҥуортан манна кэлэн үөрэнэллэр. Алдьархайдаах ыраах сир. Оччолорго оҕо барыта хас эмэ көстөөх сири хааман кэлэн үөрэнэллэр: Үрэҥтэн, Хотуттан, өрүс уҥуортан о.д.а. Күһүн хаайтарар кэмҥэ кыра интернат курдук баар эбит, ыалларынан да олороллор.

5 сыһыарыы

Өлөксөөндөрө өтөҕөр

Турантаева Мичийэ, 2 кылаас үөрэнээччитэ:

– Александра Гаврильевна олорон ааспыт өтөҕүн туһунан кэпсииргэр көрдөһөбүт.

Захарова Варвара Дмитриевна, бэтэрээн учуутал:

– Александра Гаврильевна 1930 сыллаахтан 1960 сылларга диэри манна олорбута. Бу улахан балаҕан кини ийэлээх аҕатын балаҕана. Сүрдээх улахан балаҕаҥҥа бэйэлэрэ үһүө эрэ буолан олорбуттара. Арааһа аҥар өттө хотон эбитэ буолуо. Онтон аныгы үйэҕэ олох сайдан, маннык сытыары дьиэ турбута. Бу ампаар курдук муннуктаах дьиэни охсуу дьиэ диэн ааттыыллар. Бу дьиэни аҕата улаханнык ыалдьан өлөөрү сыттаҕына, мин аҕам Дмитрий Герасимович туппута. Оһоҕо иҥинэ баар, толору дьиэ курдук. Улахан ампаардар - кыахтаах ыал бэлиэтэ. Бу айылаах улахан ампаардарга кыһыны кыстыыр астарын, малларын уураллар. Итиэннэ аннараа хотон ойоҕоһугар икки киһи уҥуоҕун тааһа баар. Ол Александра Гаврильевна ийэтин Матрена Ивановна быраатын оҕолоро эбит. Корь диэн улахан ыарыыга өлөөхтөөбүттэрэ.  

6 сыһыарыы

Өрүс  үрдүнээҕи уһаайбаҕа экскурсия

Новгородова Арина, 1 кылаас үөрэнээччитэ:

– Светлана Егоровна үтүө күнүнэн! Александра Гаврильевна олорбут уһаайбатын туһунан кэпсиэххит дуо.

Светлана Егоровна, Александра Егоровна ыкса ыала:

– Чэ, көрүҥ эрэ, оҕолор. Бу Александра Гаврильевна олорбут дьиэтэ, ампаара. Александра Гаврильевналаах бу дьиэни Громовтар диэн ыаллартан атыылаһан ылбыттар эбит. Ол ыаллар Уус-Алдаҥҥа көспүттэр. Биһиги бу тэлгэһэҕэ 1992 сыллаахха көһөн киирбиппит. Оччолорго кини манна кыыһынаан Татьяналыын олороллор этэ. Биһиги кинилэри кытта биир сыл биир тэлгэһэҕэ кыстаабыппыт. Ол сыл кини сиэннэммитэ уонна уопсай дьиэҕэ көһөн барбыта. Сайынын манна кэлэн наар сайылыыр этэ. Александра Гаврильевна өр сылларга оскуолаҕа директордаабыта, сельсовет бэрэсэдээтэлинэн үлэлээбитэ уонна учууталлаабыта. Александра Гаврильевнаны биһиги оҕолорбут таптааннар “Эбээ Александра” диэн ааттыыллара, киниэхэ куруук көмөлөһөллөр этэ. Эбээ Александра сайылыыр кэмигэр наар иистэнэрин сөбүлүүрэ, вышивкалыыра. Наһаа элбэх кинигэни ааҕара, араадьыйаны истэрэ. Хаһыатын, араадьыйатын тута сылдьара. Оччолорго туох балаһыанньа буолбутун биһиэхэ кэпсиир этэ. Александра Гаврильевна учуутал киһи быһыытынан, оҕо иитиитин туһунан биһиэхэ элбэҕи сүбэлиирэ. Кини билигин баара буоллар 100 сааһын туолбут буолуо этэ.

7 сыһыарыы

8 сыһыарыы

ҮҺҮЙЭЭННЭР

Биэс бииргэ төрөөбүт уолаттар

Кэпсээтэ: Захаров Григорий Николаевич,

Хара-Алдан олохтооҕо, кадровай булчут

Мигалкин Арсен, 2 кылаас үөрэнээччитэ:

– Бу сир туһунан туох эмэ номох, үһүйээн баар дуо?

Григорий Николаевич, Александра Гаврильевна чугас аймаҕа:

– Бу Захаровтар оҕо эрдэхтэриттэн эт-хаан өттүнэн алдьархай сайдыылаах, күүстээх-уохтаах дьон эбит. Ол биэс бииргэ төрөөбүттэртэн Лэгэнтэй диэн бырааттара биир түүн устата 18 көс сири атаҕынан сатыы хааман киирбитэ үһү. Бу Лэгэнтэй сымсатын иһин хос аата Күлүк диэн. Соруйан кинини отунан-маһынан оҕустараллар эбит. Саараама, биирдэ да таптарбат, аһарыгас киһи эбит.      

Онтон саамай кыра бырааттара Дьөгүөр Захаров сүгэр сүгэһэрэ тайах аҥара буолар эбит. Ханнык да тайах буоллун, аҥарын кини сүгэр. Ол аата улахан сүөһү аҥаара. Уоннааҕытын атын дьон бары үллэстэн сүгэллэр эбит.

Былыр холкуос саҕана от үлэтигэр күрэхтэһии баара. Онно бырааттара Дьөгүөр Захаров декада устата (10 хонук) иккилии ганы охсоро эбитэ үһү. Бу илии хотуурунан наһаа элбэх сир. Биһиги эһэбит былыр саа сэбэ кэмчи буолан, тайаҕы бааһырдар эбит. Уонна быраатыгар Дьөгүөргэ хаппыт маһынан үөрбэ оҥорон биэрэр эбит. Дьөгүөр ону үҥүү оҥостон, ол бааһыран сытар тайах туруон иннинэ тобулу анньан, курдары анньан таһаарар үһү. Ону биһиги эһэбит этэр үһү: “Тайах тириитэ наһаа халыҥ бөҕө буолар, мөлтөх киһи тириитин да тэспэт. Биһиги Дьөгүөрбүт ону курдары анньан таһаарар”.

Саамай булчуттара биһиги эһэбит Киргиэлэй оҕонньор эбит. Эһэтэ, тайаҕа, наар кини булда буолар. Эмиэ ааттаах сүгэһэрдьит.

Аны биирдэ, саас Сотоҕой толооно диэн туундара курдук сиргэ, муох бөҕө, уу бөҕө, биир кынатын тулаайаҕа тостубут, бааһырбыт туруйа баар эбит. Биһиги эһэбит Киргиэлэй онно кыра арыыга саһан сыттаҕына, быраата Дьөгүөр ол бааһырбыт туруйаны эккирэтэн, убайыгар аҕалан, ыттаран өлөрбүтэ үһү. Кэнниттэн кини сүүрэрин көрдөхтөрүнэ, муохтаах уу өтүү курдук субуллан иһэрэ үһү. Онтон бааһырбыт туруйа дайар, көтөр-сүүрэр икки ардынан, наһаа түргэн буолар эбит. Ону Дьөгүөрүҥ ситэн, үүйэн-хаайан, убайыгар аҕалан өлөртөрбүт. Оннук түргэнник сүүрэр эбит Дьөгүөр.

Дьэ, ити курдук өбүгэлэрбит алдьархайдаах быһый, күүстээх, доруобай дьоннор. Үрдүктэринэн 170 см-тан тахсалаах, маҥан, ыраас хааннаах дьон эбит. Биһиги эһэбит мин аҕыстаахпар өлбүтэ. Онно көрдөхпүнэ, Элиэнньин курдук, килэбэчийэн олорор тараҕай буолар этэ. Өтөхпүтүгэр кутуйахтыыбыт, хайыыбыт, ыраах кыайан барбат. Ол иһин миигин кутуйахха чаахаан иитэн күммүтүн барыыбыт. Сарсыарда уһугуннарар: “Нохоо, баран булдуҥ сэбин, чаахааҥҥын көр-көр”, - диэн. Мин онно түөртээх, биэстээх, алталаах уол этим. Дьэ, онно туран мас чаахааммын көрдөхпүнэ, икки кутуйах иҥнибит буолар. Биирэ киирэн иһэн, биирэ тахсан иһэн. Аны санаатахха, эһэм сарсыарда эрдэ туран, икки кутуйаҕы  чаахааммар кыбытан баран баттатан кэбиһэр эбит. Ону мин кырдьыктанан, биир чаахаантан икки кутуйахтаах кэлэбин эһэбэр.

Биирдэ кыһын алталаах эрдэхпинэ, Налга хайыһарынан күүлэйдии сырыттым. Ол сылдьан лааскый диэн (кыра кырынаас оҕотун курдук) суолун буллум. Лааскый кутуйаҕы ытыран баран барбыта бэлиэ буолар, кутуйаҕа хаарга соһулла сылдьар буолар. Мин ону батыспытым, суола дулҕа анныгар киирэн хаалла. Дулҕа анныгар дьиэлээх буолар, мин ону оҕо эрдэхпиттэн билэбин. Сонно эһэбэр сүүрэн кэллим: “Баран чаахаанна иитиэххэ”, - диэтим. Эһэм эрэйдээх кырдьан хаалбыт, 80 сааһыттан тахсыбыт оҕонньор: “Ооо, дьэ, кыайан барбаппын, бэйэҥ баран иит”, - диэтэ. Мин мас чаахааны сатаан иитэбин. Эһэм хайдах сүбэлээбитинэн, тиийэн ииттим. Ити күнүс, аны киэһэ баран көрөөрү гынабын. Ону эһэм олох ыыппат...

Куба аньыытыгар түбэһэ сыспыт уол

Кэпсээтэ: Новгородова Татьяна Гаврильевна,

Хара-Алдан олохтооҕо, бэтэрээн учуутал

Охлопкова Валерия, 1 кылаас үөрэнээччитэ:

– Бу сир туһунан туох эмэ номох, үһүйээн баар дуо, сурукка тиһиллибэтэх?

Татьяна Гаврильевна:

– Дьэ, толкуйдаан көрдөххө, үһүйээн баар. Уруук-урук кырдьаҕас таайым Тарабукин Баһылай мин кыра эрдэхпинэ кэпсээбитэ. Былыыр-былыр Александра Гаврильевна ийэтин хос эһэтэ бу өтөххө олорбут. Сайынын аайы “Хоту” баран оттуур эбит. Бу Киргиэлэй оҕонньор, оччотооҕу кэминэн, элбэх сүөһүлээх, баай оҕонньор эбит. Кини наһаа элбэх хамначчыттардаах эбит уонна биир иитэр уоллаах эбит Иэхэй Баһылай диэн. Дьэ, бу оҕо 15-16 саастааҕар туох да күүһүмсүйэр. Кытыгырас да эбит, күүстээх да эбит. Ол сылдьан, дьэ, оту-маһы тырыта тыытар, кэлэр-барар, кыаҕын көрдөрө сатыыр. Ол дьыл хамначчыттарга наһаа кытаанах дьыл ... Киргиэлэй оҕонньор хамначчыттарын эт мииннээн иҥин үчүгэйдик аһаппат эбит. Быһыыта, кэччэгэй быһыылаах. Дьэ, Иэхэй Баһылай оччолорго ситэн эрэр уолу хамначчыттар киксэн баран, дэлби хаадьылаабыттар, күлүү-элэк оҥостубуттар. “Киргиэлэй оҕонньор улаханнаахай атыыр оҕустаах. Күүһүмсүйэҕин даҕаны, хантан кэлэн эн ол оҕуһу биирдэ саайан түһэриэххиний?” – диэбиттэр. Уол наһаа кыһыйбыт, оҕо буоллаҕа дии. Биир киэһэ оҕуһу дэлби кынньаабыт. Оҕус боруоста кыыһыран, хараҕын хааннааҕынан көрбүт, туйаҕынан сири таһыйбыт уонна уолга утары ыстаммыт. Дьон бары наһаа куттаммыттар. “Уолу билигин түҥнэри көтөрө, өлөрөрө буолуо”, - дэспиттэр. Уол буоллаҕына утары ыстанан тиийбит да оҕуһу сутуругунан биирдэ саайан кэбиспит. Оҕус тиэрэ таһылла түспүт уонна хараҕын үрүҥүнэн көрөн баран, өлөн киирэн барбыт. Наһаа куһаҕаннык орулаабыт, сарылаабыт. Хамначчыттар сонно тута Киргиэлэй оҕонньорго сүүрэн тиийбиттэр уонна тыллаабыттар. Оҕонньор сүрдээҕин кыыһырбыт: “Көнньүнэн өлбүт сүөһүнү сиэххит дуо, баран хабарҕатын хайа тардыҥ. Уолу тараччы тутан аҕалыҥ манна, мин кинини тараах иэнниэм”. (Тараах иэнниир – ат кымньыыта баар былыр, үс гына өрүллүбүт үс сүрүннээх, төбөтүгэр тимир баайаллар) Дьэ бу баай алдьархай кырыктаах буолан, буруйдааҕы ыга кэлгийэн туран, ол кымньыынан таһыйтарар идэлээх эбит. Ол кымньыынан киһи этин хаана оҕуолуор дылы быһыта сынньаллар эбит. Аҕата маннык былааннааҕын туһунан Иэхэй Баһылай уолга табаарыс хамначчытара уолаттар кэлэн сибис гыммыттар. Уол иһиттим-истибэтим диэн баран, куотан хаалбыт. Күөлгэ өрө сүүрэн киирэн, күөлү харбаан арыыга киирэн тохтообут. Хойуу үөт быыһыгар киирэн саһан хаалбыт. Син оҕо да буоллар, хайдах гынан киһи буолабын диэн толкуйдуур эбит. Номох киэргэтиилээх буолар, ол сытан кини уус-тылынан ырыа ыллаабыт. Ырыатыгар айыылартан көрдөспүт, хайдах буолабын, кыһын тымныы кэлиэҕэ диэн. Төһө өр бу арыыга хоргуйа сыппыта биллибэт. Биир сарсыарда арай, күһүөрү буоллаҕа, мас быыһынан көрбүтэ, икки куба түһэн олорор эбит. Ол икки кубаны иккиэннэрин ытан ылбыт. Бэйэтэ үөрэн-көтөн кубаларын ылан түүн, сарсыарданан аҕатын олорор өтөҕөр тиийэр. Итиэннэ аҕатын тахсар ааныгар уурталаан кэбиспит. Ол саҕана Киргиэлэй оҕонньор икки хараҕа суох буолбут. Сарсыарда көҕүрэттэ тахсан иһэн, иҥнэн охтон түспүт. Илиитинэн харбыалаан көрбүтэ, икки куба сытар эбит. Наһаа соһуйбут, үөрбүт уонна эппит: “Оо, дьэ биир оҕус иигэ диэхтээн. Уолум, оҕом барахсаны булан аҕалыҥ диэбит. Ол курдук уолу төттөрү ыҥыран ылан, үчүгэй баҕайытык олорбуттар. Ол Иэхэй Баһылай улахан атыыһыт буолбут. Киргиэлэй оҕонньор буоллаҕына, эдэр-сэнэх сылдьан алдьархай бардам, кэлигэс-барыгас. Ол сылдьан, икки кубаттан биирдэһин өлөрбүт эбит. Ону доҕоро куба барахсан үс сайыны быһа төгүрүччү көтө сылдьан, ытаа да ытаа буолбут. Онтон хараҕа суох буолбутун, ол куба кыраан мин хараҕа суох буоллум дии саныыр эбит.

Дьэ, ити курдук буолар номох диэн.

Ыарыы абааһыта

Кэпсээтэ: Новгородова Татьяна Гаврильевна,

Хара-Алдан олохтооҕо, бэтэрээн учуутал

Онтон сиэттэрэн, өссө биир номоҕу кэпсиэм. Ол номоҕу миэхэ Александра Гаврильевна бэйэтэ кэпсээбитэ. Мин оччолорго 6 кылааска үөрэнэрим эбитэ буолуо. Биирдэ походка барбыппыт. Онно мин эппитим: “Киргиэлэй күөлүгэр” барыахайыҥ ээ”, - диэн. Итинэн улахан сонуок баара, билигин саба үүнэн киһи билбэт буолбут. Онно үчүгэй баҕайытык аһыы олорон кэпсээтэ: “Былыыр биһиги өбүгэлэрбит манан тоҕус ураһа киһи олорбуттара үһү. Оччолорго ураһанан олороллор эбит. Онно туран, биирдэ икки уол өрүскэ туулууллар эбит. Тууларын көрө киирбиттэр. Оччолорго уу кытыыта барыта талах, хатыҥ чараҥ, ону кытта тииттэр. Арай, доҕоор, тууларын көрө киирбиттэрэ, биир хап-хара оҥочолоох киһи тууларын уоран көрө олорор эбит. Уолаттар сырсан киирэн тааһынан быраҕа-быраҕа хаһыытаабыттар: “Туубутун көрүмээ-көрүмэ!” Олус диэн кыыһырбыттар. Ону ол киһиэппит: “Миигин тыытымааҥ, мин улахан ыарыыны хаайан иһэбин, муустаах байҕалга баран иһэбин”, - диэбит. Суох, уолаттар истибэтэхтэр, тааһынан быһыта быраҕаттаан барбыттар. Онно ол киһи сүрдээҕин кыыһырбыт уонна куһаҕан баҕайытык күлбүт. Итиэннэ хара хааһахтаах үһү, онун аспытыгар туох эрэ наһаа куһаҕан сыты кытта тыас тахсыбыт. Бэйэтэ наһаа сүрдээхтик күлэ-күлэ муустаах байҕал диэки уста турбут. Ол итинэн хаалбыт. Уолаттар тахсыбыттарыгар, тоҕус ураһа дьоннор манна олороллор. Эдэр, кыахтаах баҕайы ойууннаахтар эбит. Ол ойуун көрүү көрүүлэммит уонна ыалдьан кыыран киирэн барбыт. Итиэннэ уолаттарга кыыһырбыт: “Эһиги улахан айыыны оҥорбуккут, ыарыыны аҕалбыккыт. Бары эстэбит”, - диэбит. Ол күнтэн ыла бары өлөн киирэн барбыттар. Били икки уолу кытта биир эмээхсин ордубут. Уолаттар куттанан кыыл, атах балай барбыттар. Эмээхсин нэһиллэ сыыллан Уус-Алдаҥҥа тиийэн тыллаабыт. Оннук ыарыыга ыллардыбыт диэн. Онтуктара уоспа ыарыы эбит. Ол уоспа 9 ураһа киһи бары эстибиттэр. Эмээхсин буоллаҕына, 3 сыл буолан баран дойдутугар дьону кытта кэлэн, улахан умуһах хаһан дьоннорун барытын умаппыттар. Ол 7 тэтиҥ диэн. Манан наһаа эргэ тэтиҥнэр бааллар, мин оҕо сылдьан ол эргэ тэтиҥнэр аттыларынан ааһан иһэн наар куйахам күүрэр этэ. Баҕар, ити диэки буолуо, диэн этэллэр. Ол уолаттар төннөн кэлэн кэлин манна олохсуйбуттар. Биирдэстэрэ Новгородовтар диэн араспаанньаны ылбыт, иккиһэ Винокуровтар диэн буолбуттар. Ол биһиги төрдүбүт.

Биһиги бу дойдуга хантан кэлбиппитий?

Кэпсээтэ: Захарова Варвара Дмитриевна,

Хара-Алдан олохтооҕо, бэтэрээн учуутал

Крылова Сайаана, 1 кылаас үөрэнээччитэ:

– Бу сир туһунан туох үһүйээн баарын билэҕит?

Варвара Дмитриевна:

– Бу Дьааҥы хайата, Хотугу Муустаах акыйааҥҥа тиийэ барар. Кини бастаан биһиги өрүспүтүн Алданы батыһар, онтон Алдан Ленаҕа түспүтүн кэннэ Ленаны батыһан, ол Байҕалга тиийэ барар. Онон хайаҕытын, өрүскүтүн улааттаххытына, эмиэ өйдүү-саныы сылдьыаххыт.

Биһиги дьиҥинэн, манна сааспыт тухары олорботох эбиппит. Хара-Алдаҥҥа олохсуйбуппут 170-ча эрэ сыл буолбут.

Биһиги өбүгэлэрбит бу дойдуга Дьокуускай куорат таһыттан, Нам диэкиттэн кэлбиттэр. Оччолорго Ыраахтааҕы сахалар бэйэлэрэ бурдук үүннэрэ үөрэнниннэр диэн нууччалары бурдук ыһыытыгар анаан, Саха сиригэр олохсуппут эбит. XIX үйэ иккис аҥарыгар оччотооҕу Иркутскай уобалас губернатора кинилэри олохсутаары Хатыҥ Арыы диэн нэһилиэк дьонун Намтан манна көһөрбүт.

Биһиги өбүгэлэрбит бу дойдуга кэлиэхтэрин иннинэ манна 12 Бороҕон, билиҥҥитэ Уус-Алдан улууһугар киирэр ыал бааллара үһү. Кинилэр иннинэ манна тоҥус көс биистэрэ олорбуттар. Олору баай Бахсыгыр Байаҕантай диэн киһи үүрэн ыыппыт. Олор барбыттарын кэннэ, бу 12 ыал манна олохсуйбуттар. Дьэ, онтон биһиги кэлбиппит. Билигин манна 50-тан тахса ыал баар эбит буоллаҕына, архыыпка сурулларынан 37 ыал көһөн кэлбит.

Өбүгэлэрбит бу дойду булдун-аһын, сирин-уотун сөбүлээн олохсуйбуттар. Уҥуор таас хайаларга тиийэ баран күндү түүлээҕи, улахан да булду бултаһан, сүөһү, сылгы иитэн, сайынын оттоон олорбуттар.