"Буряад арадай заншалта эдеэн"

Республиканская заочная НПК образовательных учреждений

Баргузинской длины и Ассоциации этнокультурных школ

Республики Бурятия

«Эрдэмэй түлхюур»

Секция «Буряад арадай ёhо заншалнууд»

«Буряад арадай заншалта эдеэн»

Хабаадагша: Сультимов Тимур,

Хурамхаанай 2-дохи дунда hургуулиин

6-дахи ангиин hурагша

Хүтэлбэрилэгшэ: Самбилова А.Г.,

буряад хэлэнэй багша

с.Курумкан

2024 г.

Гаршаг

1. Оршол
2. Гол хуби

• Сагаан эдеэн
• Мяхан табаг
• Алфавидай гуримаар буряад эдеэнэй нэрэнүүд
• Ургамал эдеэн
• Айлшаниие сагаан эдеэгээр хүндэлэлгэ
• Буряад арадай эдеэн тухай аман үгын зохёол соо
• Минии дуратай эдеэн

3. Түгэсхэл
4. Хэрэглэгдэһэн литература
5. Хабсаргалтанууд

Оршол

«А» үзэг эрдэмэй дээжэ, аяга сай эдеэнэй дээжэ» гэжэ буряад зон гэлсэдэг.

Айлшадые угтадаг хүндэмүүшэ ёhо заншалнууд хадаа манай буряад угсаатанай хэр угhаа хойшо жэншэдгүй сахигдадаг зандаа гэхэдэ алдуу болохогүй. Олон зуун жэлэй туршада зоной ажамидаралай хэм болоһон хүндэмүүшэ зан, хүниие хүндэлхэ ёһо болон гурим, айлшанаа угтаха заншал баян юм даа. Буряад зон ерэһэн айлшадые һайн зан абаряар угтадаг, мүн урижа гэртээ оруулаад, «дээшээ гарагты» гэжэ, нэн түрүүн халуун сайгаа аягалдаг. Тон хүндэтэй айлшадые хадаг болон төөлэйгөөр, сагаан эдеэгээр угтажа, элбэг дэлбэг энхэ амгалан байдалые уряалжа, һү тараг, ээзгэй, айрһа хурһан гэхэ мэтэ «сагаан эдеэн дэлбэрэг, табан хушуу мал таргалаг» гэжэ мэндэшэлдэг байгаа.

Буряад арадта эдеэнэй талаар элдэб олон заншалнууд бии даа: сагаан эдеэгээ салгидуулжа, һүөөрөө сэржэм үргэдэг, аяншадай харгы замые сагаалан үдэшэдэг, ехэ байда түрүүлэн ерэһэн хүлэг моридой дэлһэн дээрэ сүршэн дуһаадаг, хониной шудхаһан хотын шуһые хотоноороо эдидэг, далын зөөлэн мяхые далан хүндэ хүртөөдэг г.м. Жэлэй дүрбэн сагта малайнгаа мяха эдеэд, айраг тарагаар даруулаад ябаһан талын буряад зон юундэшье диилдэхэгүй. Эдэ ёһо заншалнууд юу гэршэлнэб гэхэдэ, манай арад урданһаа хойшо бууралһаа үгэ дуулажа, бусалһанһаа ама хүрэжэ, бага ехэшье һаань бултадаа хубаажа эдидэг юм.

Гол хуби

Буряад эдеэнэй дээжэ тухай хэлэхэ болоо һаа, сагаан эдеэн болоно гээшэ ааб даа. Хэр угһаа нааша нүүдэл байдалтай манай элинсэг хулинсагууд табан хушуу малаа үдхэжэ, ашаг үрые хуряажа, олон тоото эдеэ хоол  буйлуулжа ажамидаржа ябаһан түүхэтэй. Тиихэдээ нэн түрүүн үнеэ, мори, хони, ямаа hаажа, hүөөрнь элдэб янзаар шанаhан, хатааhан, бүлэhэн, нэрэhэн, буйлуулhан эдеэ хоол юм. Һү үйлэдбэрилжэ бэлдэhэн хоол: аарса, айраг, сэгээ, ээзгэй, хурууд, уураг г.м. болоно. Сагаан эдеэн гээшэ хүнэй бэедэ, илангаяа хото хоолойдо, гэдэһэ доторто айхабтар туһатай нүлөө үзүүлдэг. «Архи ууһан газаашаа, аарса ууһан досоошоо» гэжэ манай арад дэмы хэлсээгүй байха. Айраг, тараг ходо хэрэглэдэг хүнүүд аюулта муухай бадаган үбшэндэ тон үсөөнөөр дайрагдадаг байна гэжэ эрдэмтэд элирхэйлһэн юм. Энэ ушар юун дээрэһээ болоноб гэхэдэ, айраг, тараг бүрилдүүлдэг микроорганизмууд, витаминууд гэдэһэ хотодо айхабтар туһатай нүлөө үзүүлһэнһээнь болоно бшуу. 

Гэхэ зуура, буряадай эдеэ хоолой үшөө нэгэн зүйл – мяхан табаг болоно. Намарай сагта малаа үүсэлжэ, бүхэли үбэлдөө, хабартаа эдихэ хоолоо бэлдэдэг заншалтай. Үбэлдөө үхэрэй, адуунай мяха, зундаа гол түлэб хониной мяха эдидэг. Гахайн мяха багаар эдидэг байбашье, мүнөө сагта эдеэ хоолдоо үргэнөөр хэрэглэдэг болонхой. Мяха хэрэглэжэ шанаhан мэдээжэ хоолнуудые нэрлэбэл, бүхэли мяхан, үбсүүн, бууза, банша, хирмаса, хушуур, ореомог гэхэ мэтэ. Талхатай, баншатай, орооhотой шүлэн - буряадай гол хоолнуудайнь нэгэн.

Буряад арад «Мал хараха — ама тоһодохо» гэдэг. Үнэхөөрөөшье, адуу мал үдхэһэн хүнэй гэртэ һү, тараг, өөхэ тоһон, мяха шүлэн элбэг дэлбэг байдаг гээшэ. Эгээл энээн тухай энэ оньһон үгэ соо хэлэгдэнэ ха юм. Хүйтэн шэрүүн уларилтай манай нютагта хүсэ шадал орохын, тэнсэхын тула мяха эдингүйгөөр ажамидарха яашье аргагүй. Эгээл иимэ ушарһаа эгээлэй буряад хүн гээшэ мяхандаа гамтайгаар хандадаг байжа болоо. Үүсэлһэн, гаргаһан малайнгаа гэдэһэ доторынь голонгүй, гахай, нохойдо хаянгүй, тэрэнээ зада аршаад, арилгаад, зулмаагаад, зайлаад, элдэб түхэлэй эдеэ хоол эблүүлэн, зүблүүлэн зохёодог байгаа. Хототой шуһан, нарин гэдэһэнэй шуһан, эреэлжэ, орёомог, хошхоног гэхэ мэтэнүүд дээрэ хэлэһыемни гэршэлнэ. Малай гэдэһэ дотор эдихэдэ, хүнэй өөрынь гэдэһэ дотор һайжардаг юм гэжэ хүгшэн эжымни хэлэжэл байдаг. Хүгшэн эжымни дэмы хэлэнэ бэшэ гэжэ тухайлнаб. Малша буряадай мяхандаа гамтайгаар хандадаг үшөө нэгэ ушар гэхэдэ, тэдэ үүсынгээ мяхые сарбаа һүхэ баряад сабшажа ородоггүй, харин үе мүсыень оножо, хутагаар һэндэжэ таһалдаг байгаа. 

Түбшэн даруу буряад зоной һүөөр ба мяхаар бэлдэдэг амтатай, үлэтэй эдеэ хоол олон байна даа. Тиимэһээ «Буряад арадай заншалта эдеэн» гэһэн шэнжэлэлгын ажалаймни гол зорилгонууд: буряад алфавидай ёһоор эдэ эдеэ хоолой нэрэнүүдые гуримшуулха, зохёохо, арадай аман зохёолой баян абдарһаа эдеэн тухай оньһон хошоо үгэнүүдые, таабаринуудые бэдэржэ олохо болоно.

Буряад угсаатанай шэрээ дээрэ бэе махабадта аша туhатай, шэмэтэй, тоhотой, натуральна, эгээл шухалань - амтатай хоол. Тиимэhээ эдеэн бүхэнэй бүридэлдэ мяхан, hүн, талхан заабол ороно. 

Алфавидай гуримаар буряад эдеэнэй нэрэнүүд

В, К, Ф, Ц, Ч, Ш, Щ, Ъ үзэгүүдтэ үндэhэн буряад үгэнүүд соо бэшэгдэдэггүй, ород хэлэнһээ абтаhан үгэнүүдтэ хэрэглэгдэдэг, жэшээнь: варени, почто, фермэ, щётко, съезд г.м. Харин Ц, Ч үзэгүүд түбэд хэлэнһээ абтаhан тусхайта юумэнэй нэрэнүүдтэ бэшэгдэдэг, жэшээнь: Цэдэн, Чимит г.м.

Ургамал эдеэн

Буряадууд огородой эдеэ оройдоошье эдидэггүй һэн. Хожомой үедэ, 1910 гаран оноор, хартаабха худалдажа абажа, намарай сагта мяхантаяа холижо эдидэг болоо һэн. Зүгөөр хүдөөгэй зэрлиг ургамалнуудые үни сагһаа хойшо хэрэглэдэг байгаа. Теэд хүсэд эдеэ хоол болгожо эдидэг юумэнииньшье үсөөн һэн. Тибһэ малтаад, һүн соо шанажа эдидэг, айрһан, ээзгэй, заримдаа хилээмэнтэй холижо һүндэ бусалгаад, сагаан эдеэн болгожо, табаг дээрэ табидаг һэн. Энэ эдеэ хоолоо үрмэн гэжэ нэрлэдэг юм. Үрмэ ехээр хээ һаа, сагаалган болотор хадагалдаг байгаа. Түрэ хэхэ зон зорюута үрмэ болгодог һэн.

        Мангир татажа хатаагаад, шүлэндэ хэдэг һааб даа. Бүри урда сагта мангирай тархиие талхан болотор нюдөөд, талханай орондо аарсандаа һамаржа үдхэрүүлдэг һэн. Эдээнһээ гадна һүдэн, гэшэгэнээн, намарһан, гүбһэн, шэхэр гэхэ мэтэ үбһэнүүдэй үндэһэ малтажа үхибүүд, залуушуул эдидэг һэн. Зунай сагта тарнаан, гэшүүнэ, дааган шэхэн, хурьган шэхэн гэжэ гашуун аад, шүүһэ ехэтэй үбһэнүүдые түүжэ хүүгэд эдидэг байгаа.

Жэмэсүүд гэхэдэ, үлир, мойһон, гүлжөөргэнэ, алирһан, нэрһэн, долоогоно, шасаргана түүдэг һэн. Үлир, мойһон, долоогоно гурбые шанажа, үрмэндэ хэлсэдэг, нюдөөд, хурһа хэдэг байгаа. Алирһа, нэрһэ миин лэ эдидэг, заримдаа зөөхэйдэ, һүндэ зуураад эдигшэ бэлэй. Ганса нэгэн хүн ехээр түүгээд наймаалагша һэн.

Сайн хомор байхада, нохойн хоншоор, үлирэй набшаһа шанажа, сайн орондо уугша бэлэй.

Айлшаниие сагаан эдеэгээр хүндэлэлгэ

Шэнэ шанаһан һүтэй халуун сай амһарынь бүтэн аягада хэтэрмэ  халимаар дүүргэнгүй аягалаад, баруун гарайнгаа тохоног зүүн гараараа   дүнгэн, айлшандаа бариха ёһотой. Түгдэрхэй, түүрхэй гү, али гантанхай, барюулынь хэлтэрһэн аяга, амһарта соо хүндэ эдеэ, унда баридаггүй юм.   Ямаршье табаг түхеэрхэдээ, үлүүсэ дундаар хэхэгүй, аяга табагай хүбөө харагдуулхагүйе оролдодог байгаа.

Айлшадта эдеэ, унда барихадаа, ахамадһаа эхилэн баридаг. Үеын, адлирхуу наһанай зондо эрэгтэйһээнь эхилжэ баридаг. Айлшанда мяхан табаг табихадаа, ямаршье мяханай түрүү талынь (амиды ябахадаа, дээдэ тала, үгы һаа толгой тээшээ хараһан хажуунь) айлшан тээшэ харуулаад табиха. Хутага, һэрээ эшэ барюулаарнь табиха, гартань барюулжа болохо. 

Буряад зон гэрэй эзэдэй эдеэ, хоол унда бэлдэжэ байха үедэ орожо ерэбэл, хэдышье яаралтай ябаа һаа, сай, эдеэнһээ ама хүрөөд гараха зэргэтэй. Эдеэ, унда бэлдэжэ, болгожо байхада, хүнэй орожо ерэбэл, гэрэй эзэд баярлажа: «Һайн хүн һанаагаар, халуун эдеэн дээрэ ерэбэлта», — гэдэг. Ороошо хүн: "Һанаһан айлда — болоһон эдеэн», — гээд баһал эзэдые баярлуулдаг байгаа. Илангаяа болоһон гэдэһэ дотор дээрэ дайралдабал бэлгэшээжэ: «Мори һайтан байна», — гэлсэдэг.

Буряад арадай эдеэн аман үгын зохёол соо

Буряад литературын үндэһэ һуури табигшадай нэгэн болохо Х.Н.Намсараев «Арадай хэлэһэн үгэнүүд соо алтанай дуһал байдаг юм» гэжэ ямар хурса үгэнүүдээр тэмдэглээб. Үнэхөөрөөшье, аман зохёол соо арад зон сэсэн мэргэн бодол, үнэтэй һургаал, заабари, ажабайдалай дүршэл шадабари сэдьхэл ухаанайнгаа гүн сооһоо оложо, үеһөө үедэ манай үе саг хүрэтэр наринаар сахин дамжуулһан байна ха юм.

Сагаан эдеэн, мяхан табаг тухай, мал ажалаа магтан түүрээһэн оньһон хошоо үгэнүүд, таабаринууд олон ааб даа. Эдэ үгэнүүд нилээд баян удхатай.

Үдхэн тайга — ангай байра,
Үргэн тала — малай байра.
Мал харууһалхада ама тоһодохо,
Үхэр үдэхэдөө һүтэй болодог.
Асатай ногоон амтатай,
Атарай үнеэн һүтэй
Толгойтой хада — тоһон,
Тархитай хада — тараг.
Аарса ууһан хүн
Ама садхалан.
Үрмэ зөөхэй — үхэрһөө,
Таряан талхан — газарһаа.
Хүнэй аарсан
Өөрын зөөхэйһөө амтатай.

Туламтай гурил бурьяхагүй, танилтай хүн хосорхогүй.

Малай шэмэнь хэлэн дээрэээ

Мяха эдихэ дуратай һаа, малаа һайнаар хара.

Ногооной шүүдэртэйдэ сабшахада һайн,

Мяханай шүүһэтэйдэ эдихэдэ һайн.

Аяга сай дээрэ арба хубилха.

Тоһон соо умбажа, торгон соо таршалха.

Хонёор хүндэлүүлбэл, үхэрээр хүндэлэ.

Садахада, сагаан хурьганай һүүл амтагүй, үлдэхэдэ, үлэн бухын һүүл амтатай.

Айлда эдеэлһэн – богоһондоо, гэртээ эдеэлһэн – гэдэһэндээ.

Алим жэмэс амтан дээрээ һайн, айраг тараг һонин дээрээ һайн.

Таабаринууд:

Тарган басаган

Талхан самсатай,

Буряад хүбүүд

Булта дуратай. (бууза)

Газар доро нир – нир гээ,

Ганса модон ёдог – ёдог гээ. (һаба соо айраг бэлэхэ)

Сахариг модонһоо саһан ороо. (талха һагшаха)

Хотониинь хонхор,

Хониниинь хара,

Хусань мүргэдэг (сай нюдэхэ)

Алтынь абаад, абдарыень хаяа. (сэмгэн)

Дээрээ дэн шара,

Дундаа дун сагаан,

Дороо даг хара (үрмэ, һүн, тогоон)

Таг дээрэ табишагүй эдеэн,

Табан хургаар баришагүй эдеэн. (һүн)

Харахада хабшагар,

Хамаг хүнэй һанаан тэрээндэ. (сай)

Үбэрһөө гараһан торгоной

Үнгэ хүрьһыень танижа ядаба. (хониной һэмжэн) 

Хоёр туулай холбоотой,

Нэгэ туулай нэмнээтэй. (амитанай хоёр бөөрэ, зүрхэн) 

Арьбалхадажа хадагалхада,

Алта торгоной зүйл. (үхэрэй дэлюун)

         Хүрин буруу сагаан бойлторготой. (зүрхэн)

 Саб сагаан сахалай, саһан шэнги папалай (айрагай тоһон)

Минии дуратай эдеэн

Минии эгээ дуратай эдеэн бууза болоно.  Бууза аятай эдеэн даа! Бууза тухай Болот Цоктоевой иимэ шүлэг намда hайшаагдадаг.

Монсогор зохидхон бэетэй,

Хонин мяхан дотортой,

Сагаан уршалаа шарайтай,

Дотор ѳѳхэн шүүhэтэй,

Буряад-монгол арадай,

Хаанаш яба сууряатай

Амтатай нэрэтэй — БУУЗА.

Ород хэлэн дээрэ гоёхон шɣлэг бии:

Кто позы не ел, тот не знает тогда:

Что позы — вкуснейшая в мире еда!

Лучше супов, и котлеток, и гречки,

Лучше борща, что готовился в печке,

Лучше десерта: халвы и шербета,

Лучше тортов, пирогов и омлета,

Булок французских крутого замеса…

Лучше всех в мире деликатесов!

Позы не только восточное блюдо-

Все его любят и рады, как чуду!

Позы давно уж не просто еда —

Дружбы народной пример навсегда!

                              Арья    Дугаржапов.

Угсаатанаймнай хэр угhаа хэжэ байhан амтан хоолнуудые мүнөө сагта тааруулан, зарим тэды зүйлнүүдые нэмэжэ оруулан бэлдэгдэhэн рецептнүүдые хабасаргалтанууд соо харахадатнай болохо 

Түгэсхэл

Ямаршье арад хэр угһаа нааша өөрын онсо тусхай эдеэтэй байдаг.
Арад бүхэнэй эдеэнэй дээжэнь тэдэнэй ажаһуужа байһан газарһаа, халуун, хүйтэн уларилһаа, тойроод ургажа байһан ургамалһаань, ан амитадай, адуу малай, загаһа жараахайнь аймагһаа сэб сэхэ дулдыдадаг. Гансал үбһэ ногоогоор гү, али үтэ хорхойгооршье эдеэлдэг арадууд бии юм. Харин бидэ, буряад монголшууд хүйтэн, шэрүүн уларилтай, анханһаа адуу мал ажалтай хадаа, табан хушуу малаа ашаг үрииень хуряажа хоолложо ябанабди.

Сагай hэлгэхэдэ эдеэ хоолдо хүн бүхэнэй дурлал hэлгэнэ. Ород, европын, хитад хоол хэрэглэдэг болобошье, угсаатанайнгаа үндэhэн хоолгүйгөөр буряад зондо ажамидархань бэрхэтэй. Мүнөө үеын хүн зон магазинай түргэн бэлдэлгын эдеэгээр хоолложо, бэе махабад муудана. Энэ ажал шэнжэлхэдээ, минии түрэл арад бэедэ туһатай, амтатай, һайн шанартай эдеэ хоолоор ямар баян гээшэб гэжэ ойлгобоб.

Сасуу үетэн нүхэдтөө гаазтай уһа шүүһэ уухын орондо аарса, хүрэнгэ, айраг уужа, чипсэ эдихын орондо борсо эдижэ, колбасагай орондо хиимэ эдижэ ябыт даа гэжэ хэлэхэеэ һананаб даа. Тиигэбэл бэетнай элүүр энхэ ябаха бшуу.

Бууһан айлшан мордохо дээрээ: «Сагаан эдеэнтнай дэлбэржэ, һаба һуулгатнай билтаржа байг» гэжэ үреэдэг байһан юм.

Сагаан эдеэмнай дэлгэрэг лэ!

Сагаан сэдьхэлнай баясаг лэ!

Сэдьхэл дүүрэн, үнэр баян

Сагаа алхан дабшаял!

Хэрэглэгдэһэн литература:

1. Бабушкин С.М. Бурятско-русский и русско-бурятский словарь. В 2-х частях. -Улан-Удэ: изд. ОАО «Республиканская типография», 2007. -568 с.
2. Батоева, А. Белая пища к Сагаалгану/ А.Батоева// Агинская правда.-2017. -23 февраля (23-24).-С.4.- На бурятском языке
3. Будаев Ц.Б.Бурятские диалекты. Новосибирск, «Наука»,1992.
4. Бурят-монгольская кухня. 200 рецептов: сборник. -Улан-Удэ: НоваПринт, 2018. -240 с.,ил.
5. В.Т.Михайлова.  Традиции бурятской кухни. Улан-Удэ, 2008.
6. Доржиев Б.Ш. О бурятских племенах и родах. Улан-Удэ; ВСГАКИ, 2003.
7. Орбодоева, Б. Сагаалганиие угтуулан: [бурятская национальная кухня]/ Б.Орбодоева// Буряад Үнэн.-2002.-2 января (№3).-С.18.-На бурятском языке
8. Очиров М-Ж. Краткий русско-бурятский словарь современных понятий и терминов (с английскими соответствиями): около 7500 слов и понятий. Английские термины Очировой О.М. 2-е изд.испр. -Улан-Удэ, 2017. -416 с
9. Сайт бурятского народа.
10. Традиции бурятской кухни. -Улан-Удэ: ГУЗ РЦМП МЗ РБ, 2008. -96с.
11. Хангалов М.Н. Собрание сочинений в трех томах; Улан-Удэ, 2004.
12. Цыдынжапов Г. Бурятская кухня. -Улан-Удэ: «Бур.кн.изд-во», 1979.-104 с.
13. Цыдынжапов Г.Ц., Бадуева Е.Б. Бурятская кухня. -Улан-Удэ: «Бур.кн.изд-во», 1991
14. Раднаева С.Д., Боболоева Н.А. Рецепты бурятской кухни «Буряад эдеэнэй дээжэ» Курумканская МЦБ им. С.Д. Ангабаева, 2020. – 32 стр
15. Будаев Ц.Б. Оньһон үгэ оншотой. Пословица не мимо молвится. -Улан-Удэ: «Бур.кн.изд-во», 1988. -191 с.
16. Авторай суглуулһан, олоһон баримтанууд

Хабсаргалтанууд 

. Айраг, Аарса. Амһартаа үлэ мэдэг уйтан болодог модон байлгуур соо һүеэ хэжэ, хонон үнжэн орхиходонь, ээдэшэдэг байгаа. Тэрэ ээдэмэгээ тусгаар, госхогор амһарта — һаба соо хэжэ суглуулдаг юм. Модоор хэһэн һабань дээшээ метр үндэртэй, оёорынь 40-өөд сантиметр, амһарынь 17-18 сантиметр диаметртэй амһарта юм. Тэрээн соохи ээдэһэн һүн дээрээ тараг болон һү нэмэдэг. Дунда шадалтайхан айлай һабань 3-4 хоног соо дүүрэдэг һэн. Һаба соогоо һү, тараг хэхэ бүреэ ойро зуура бүлэдэг байгаа. Иигэжэ һаба соо суглуулһан һүн, тарагынь ээдэжэ, айраг болодог юм. Айрагаа бүлэдэг тусгаар бүлүүр гэжэ юумэн байдаг һэн. Бүлүүр гээшэ һабаһаа үндэрхэн нариихан модон барюултай, доодо үзүүртэнь һуулгаһан, диаметрынь хорёод сантиметр аад, олон нүхэтэй модон юм. Айрагайнгаа һабадаа дүүрэхэдэ, һайсахан бүлэд гээд, тэрээнээ ехэ тогоон соо хэжэ халаагаад, һөөргэнь һабадаа эюулээд, хахад үдэр шахуу, хоорондонь забһарлалгатайгаар бүлэдэг юм. Бүлэхэдэнь айрагынь изармаггүй боложо, дээрэнь тоһониинь илгардаг. Нэгэ бүлэхэдэнь, 2-3 килограмм тоһон гарадаг. 

Бүлэлгэеэ дүүргэхэлээрээ һабаяа хубсаһан, һэеы, арһан мэтэ юумээр орёогоод орхидог юм. Үглөөдэрынь тэрээнээ ехэ тогоон соо хэжэ, дээрэһээнь тогоонойнгоо амһарта тон адли хэмжүүртэй бэрхээг (модон һаба) уруунь харуулжа хабхаглаад, тогоон бэрхээг хоёройнгоо ниилэһэн забһарые тойруулан, үхэрэй нойтон шабааһаар шабадаг байгаа. Бэрхээгэй дээдэ талада нэгэ бишыхан нүхэн байдаг. Тэрэ нүхэнтэй оносолдуулан, соргын нэгэ үзүүрые табидаг юм. Сорго гээшэ метр тухай утатай, дундаа годигор, досоогуураа ото гараһан нүхэтэй хүнды модон юм. Соргын нүгөө үзүүрые шэрэм танхын хабхагай нүхэндэ онуулан табяад, тойруулжа шабааһаар шабадаг. Танхань һиибэртэй хүйтэн уһан соо байдаг юм. Һиибэр гээшэ набтархан, табхагар аад, уужам модон амһарта. Һиибэргүй һаа, ехэ тогоон соо уһа хээд, танхаяа һуулгадаг. Тиигээд тогоотой айрагаа бусалгадаг юм. Айрагай бусалхада, ууралынь соргоороо дамжаад, хүйтэн уһан соо һууһан танха руу ороходоо, архи боложо гарадаг. Тогоон соохи айрагынь үдхэржэ, сагаан болодог бэлэй. Сагаагаа торхонууд соо хээд, газаагаа орхиходонь, шүүһэниинь торхын оёорой забһараар, хабһандань зорюута гаргаһан бишыхан нүхэнүүдээр һайлажа, сагааниинь үдхэрөөд, аарсан болодог юм.

Аарсаяа уһанда хэжэ, талха һамаран шанаад уудаг һэн. Хоолтой, бэедэ ехэ һайн эдеэн бэлэй. Үбэлэй хүйтэндэ хээрэ мал адуулхаяа ошоходоо, мүн газаагуур ажал хэжэ даарашоод гэртээ ороходоо, хүнүүд холисогүйгөөр халуун аарсаяа уудаг һэн.

Айрhан Һүн соогоо сагаа хэжэ бусалгаад, шара шүүһыень нохойдоо хэжэ үгэдэг, үдхэниинь (ээзгэйень) хабтагай дээрэ хэжэ хатаадаг бэлэй. Тэрэнь айрһан болоно. Энээниие хилээмэнэй орондо эдидэг һэн. Айл бүхэн үбэлдөө эдихэеэ айрһаяа суглуулдаг байгаа. Зарим һамгад сагаагаа адхан бажуужа, хурганайнгаа забһараар годигонуулан гаргадаг һэн. Тиигэжэ хатааһан айрһан гашуун байдаг.

Бообо

Хуурай hүнтэй бообо:

Һүн – 1 аяга

Уhантай худхаhан хуурай hүн (сухие сливки) – 1 аяга

Саахар – 1 аяга

Тоhон – 100 г

Үндэгэн – 3

Сода – 0,5 бага халбага

Дабhан – 1 бага халбага

Хуурай талхан

Сгущенкотой бообо:

Сгущенко - 1 банка

Уhан – 1 банка

Үндэгэн – 2

Дабhан - 1 бага халбага

Сода – 0,5 бага халбага

Хуурай талхан

Үндэгэн, саахар, дабhан, эдьхэгдэhэн сода, хайлуулhан тоhо hайса худхаха. Һү, уhа бусад зүйлнүүдээ нэмэжэ, зөөлэхэн талха бэлдэхэ. 30 минутын туршада амарhан талхаяа хахад сантимерт үргэнтэйгөөр дэлгээхэ. 5*5 см тэбхэрнүүдые хэршээд, 2-3 зурагараар нүхэ хээд, тэрэ нүхэн соогуураа нэгэ углууень гаргаха. Бэлэн болоhон талхаяа ургамалай тоhон дээрэ шарахан үнгэнүүдтэй болотор хайраха.

Ажаглалта:

Һүөө халаагаад талхаяа худхаха. Шэрээдэ табихадаа сгущенкотой табихада болохо. 

Борсо — Мяхаяа гутахагүйн тула хатаажа болохо. Мяхаяа дабһатай халуун уһан соо хээд гү, али талха түрхеэд үлгэдэг. Иигэжэ үбэлэй хүйтэндэ үлгэгдэһэн мяхан шүүһэеэ бэедээ барижа хүрөөд, хабар тээшэ тэрэл шүүһэтэеэ хатадаг байха юм.

Брынзэ — Хониной һү бусалгаад, дээрэнь байгша үрмынь абаад, һүеэ бүлеэн болотор байлгаад, дээрэнь айраг холижо, 15-20 минута бусалгаха. Бусалгахада сайбар үдхэн юумэн болохо, энээнииень шүүжэ абаад, багаханаар дабһалаад, хоёр хабтагайн хоорондо хүндэ юумээр дараад байлгаха. Энэмнай брынзэ болоно. Тэрэнээ тэбхэрхэнээр отолоод, халта хатааха. 1 литр хониной һүндэ 200 г. айраг холихо.

Бууза

Фаршда:

Үхэрэй мяхан – 800 г

Гахайн мяхан – 400 г

Һонгино – 1-2 монсогор

Дабhан – 1 томо халбага

Талханда (гурил):

Үндэгэн – 1

Уhан – 1 аяга

Хуурай талхан – 2 аяга

Үндэгэн, аяга уhа, дабhатайгаар худхажа, даншье хатуу бэшэ талха элдэхэ. Тэрэнээ амархыень орхеод мяхаяа бэлдэжэ эхилхэ.

Хальhагүй сула мяха модон тэбшэ соо хэршэхэ гу, али мясорубкаар татаха. Хэршэгдэhэн hонгино, дабhа нэмээд, нэгэ жэгдэ худхаха. Шэмэ шүүhэнэйнь адли жэгдэ мяхандаа шэнгэтэрынь 10-15 минутын туршада орхихо.

Нэгэ жэгдэ монсогорхон хэршэмэлнүүдые бэлдээд, ганжанаар дэлгээгээд, дундань мяха хэжэ хумиха. Уурал дээрэ 20-25 минутын туршада болгохо.

Бүхэлёор

Мяхан – 2 кг

Уhан – 2 л.

Дабhан – өөрынгөө дураар

Гүнзэгы амhарта соо уhа хэхэ. Мяхаяа тэбхэрхэнүүдээр хэршэхэ, яhыень сабшаха, 100-150- граммай хэршэмэлнүүд болохо еhотой. Хүйтэн уhан соо хээд, 40-45 минутын туршада үлтиртэр бусалгаха. Халуун зандань мяхаяа шүлэнтэйнь табиха. 

Дала — Далаяа 3 газар болгохо: дала, адхаал, харти. Энэ эдеэ хэхын тула эдэ гурбанаа тогоондо үйхэ, үшөө 2-3 һээр ба хабһа хэлсэхэ. Дала, һээр, хабһануудаа хүндэтэй айлшанда табиха. Адхаал, харти, һээр, хабһануудые урданай ёһоор залуу хүбүүдтэ зорюулдаг байгаа.

Дамбар — тарбаганай мяхан.

ЗӨӨХЭЙ. Байлгуур соо хэжэ ээдүүлһэн һүнэй дээрэ зузаан зөөхэй тогтодог юм. Тэрэниие абажа, айрагайнгаа тоһонтой холин иилүүлдэг һэн. Зөөхэй шэгээрнь балай эдидэггүй, зүгөөр аян замда, хүдөө хүдэлмэридэ, үбһэндэ ябагшад сайгаа һүлэхын тула хэрэглэдэг байгаа. Зөөхэйгөө тогоон соо хээд, бага зэргэ талха һамаржа бусалгахадань, ехэ үег, амтатай хоол болодог һэн.

Можо — Можоёо сээжын мяхантай шанажа табидаг.

Ногоон сай — Хүйтэн уһанда нюдэһэн ногоон сай хээд, худхажа байжа бусалгаад, һү нэмэжэ, дахин 5-6 минута бусалгахада бэлэн болохо. 3 литр уһанда 200 г. ногоон сай, 1,5-2 л һү хэхэ.

Ормог (орёомог) — Нарин гэдэһэ угаагаад, уушха, үрсэ, гүзээ 1,5-2 см. үргэнөөр зүһөөд, нарин гэдэһээр орёон уяха. Утань 25-30 см. байха ёһотой. 10 хүндэ — 400 гр. гүзээн, 150 г. өөхэн, 150 г. уушхан, 2 м. нарин гэдэһэн хэрэгтэй.

Сэгээ (кумыс) — 3 литр гүүнэй һү 5 литрэй шэл амһарта соо хээд, 500-600 г. угаагдаһан үзэм нэмэхэ. Тиигээд 3-4 хоног һэрюун газарта орхиходо, хүрэнгэ бии болоно. 3 литр шэнэ һааһан һүндэ 500 г. хүрэнгэ хэнэ. 3-4 хоног байлгаһанай хойно одоол сэгээ (кумыс) болоно гээшэ.

Тараг. Һүеэ халаажа, досоонь сагаа хээд, хүнэг мэтэ амһарта соо эюулэжэ, хубсаһа хунараар орёогоод орхиходонь, тэрэнь хэдэн час болоод ээдэхэдээ, тараг болодог бэлэй. Тараг болоһон, түүхэй гэжэ илгаатай юм. Болоһон тараг хөөрүүлһэн (бусалгаһан) һүөөр, түүхэй тараг миин һүөөр бүригдэдэг һэн. Тарагайнгаа гашуун байгаа һаа, һүөөр зуураад эдидэг бэлэй. Заримдаа тарагта бусалгаһан орооһо гү, али шанаһан тибһэ хэжэ худхаад эдидэг байгаа. Май, июнь һара соо хониёо һаагаад, һүөөрнь тараг бүридэг һэн. Хонин тараг эгээ амтатай тарагта тоологдодог һэн.

Төөлэй — Төөлэй гээшые (хониной тархинь) тон хүндэтэй айлшанда табидаг байна. Хониной толгойн дээдэ талыень сэбэрхэнээр хуухалаад, угаагаад, дабһатай уһан соо зөөлэн болоторнь шанаха. Соходонь гурбалжан зурлаа хээд, айлшан тээшээ төөлэйнгөө хушууе харуулаад табиха. Энэнь «төөлэйн хүндэ» гээшэ. Төөлэйнгөө хажуугаар хабһануудые табиха хэрэгтэй. Төөлэйн хүндэ аймаг аймагаар илгархаа һанадаг. Ехэнхи ушартаа соходонь гурбалжан хээд, хоёр шанаадань гурба-гурбан хүндэ хэршээд орхидог.

Уураг. Һая түрэһэн үнеэнэй шэнэ һүн уураг гэжэ нэрэтэй. Энээниие тогоон соо хээд, удаан бусалгажа, ээзгэй хэдэг байгаа. Ээзгэйе хилээмэнэй орондо эдидэг һэн.

Ууса — Ууса, нюрганай мяхантай шанаад, шүлэн соонь мангир, дабһа ба элдэб амта оруулдаг набшаһа хэхэ. Энээнээ 1-1,5 саг соо бусалган болгохо.

Үрмэ

 Һүн – 3 л

Шаазан амhарта соо шанга гал дээрэ hүөө бусалгаха.  Тоhолиг, намарай үдхэн hү абабал, үрмэн hайнаар хүшөөгдэхэ. Хөөhэнэй бии болотор шанагаар худхажа, 30 минутын туршада бусалгаха. Тэрэнээ гал дээрэhээ абаад, хүйтэн газарта хонуулха. Дээрэнь тогтоhон үрмэ суглуулжа абаад, холодильник соо хүргэхэ. Жэжэхэн тэбхэрхэнүүдээр хэршээд шэрээдэ табиха.

Үбсүүн — Мэнгээрһээрнь үбсүүгээ амяарлаад, хуухалжа сэбэрлээд, можо хүзүүнэй мяхантай шанажа, хүндэтэй айлшанда табиха.

Холисо

Заншалта еhоор хэгдэhэн:

Ээзгэй – 1 кг

Зөөхэй – 0,5 л

Саахар – 1 аяга

Үзэм – 100 г

Татаhан мойhон – 0,25 л

Нэн түрүүн ээзгэй мясорубкаар татаха хэрэгтэй. Удаань табаг соо зөөхэй, татаhан мойhо худхаад, тэрээн руугаа ээзгэйгээ нэмэгты. Удаань үзэм, шанаhан хибhэ, амталжа үзөөд, өөрынгөө дураар саахар хэхэ.

Мүнөө сагта дээрэ хэлэгдэhэн рецепт хубилгагдажа, өөрынгөө дуратай хоолнуудые нэмэжэ худхадаг болонхой. Мороженно гү, али йогурт нэмэри оруулжа худхадаг.

Тоhон – 200-300 г

Мойhон – 500-700 г

Саахар – 150-200 г

Ээзгэй – 600-800 г

Үзэм – 200 г

Пряник – 1 кг

Вафли – 300 г

Ванилин – 1

Һүн – 1 л

Хибhэн – 100 г

Хибhэеэ hүндэ шанаад, хүргэхэ. Шаазан амhарта соо бага гал дээрэ тоhоео хайлуулаад, татаhан мойhо, саахар, үзэм, ээзгэй, ванилин хээд, hайса худхаха. Удаань жэжэхэнүүд болгожо хэршэhэн пряник, вафли хээд баhал худхаха. Эгээл hүүлдэнь шанажа, хүргэhэн хибhэеэ хээд, худхаад, хүйтэн газарта орхихо. Шэрээдэ хүйтэнөөр табигдаха.   

Хоймог — Табаг соо хоёр нэгэн халбага сагаа хээд, дээрэһээнь халуун һү хэжэ худхахадань, сагааниинь ээдэжэ, гашуугүй, монсогор хоймог, һүниинь шара шүүһэн болодог. Ехэнхидээ хоймогынь эдигдэдэг, шара шүүһыеньшье уухада болохо.

Хурһан — Ээзгэйгээ абажа, аягын амһарай зэргэ гү, али тэрээнһээ багашагшье, ехэшэгшье түхэреэн хэбтэ сохёод, хабтагай дээрэ хатаадаг. Хурһаар эдеэ хэдэггүй, бэлэг болгожо, хомпеэдэй орондо үгэдэг юм.

 «Шанаhан зөөхэй»

 Зөөхэй – 1 кг

Боро талхан – 1 аяга

Һүн гү, али уhан – 100 г

Модон халбагаар худхажа байгаад, зөөхэй бусалгаха. Удаань хуурай талха hамарха. Дээрэнь шара тоhоной бии болоходо, hү гү, али уhа нэмэхэ. Удаань өөрынгөө дураар дабhа нэмэхэ. Багахан аяга гү, али пиала соо халуунаар үгэдэг.            

Хоймог. Табаг соо хоёр-нэгэн халбага сагаа хээд, дээрэһээнь халуун һү хэжэ худхахадань, сагааниинь ээдэжэ гашуугүй монсогор хоймог, һүниинь шара шүүһэн болодог. Ехэнхидээ хоймогынь эдигшэ һэн. Зүгөөр шара шүүһыньшье заримдаа уудаг байгаа. Хоймогой шүүһэ уухадаа, шадал ородог, таргалдаг юм гэлсэгшэ бэлэй.

Хотын шуhан

Хониной шуhан – 1л.

Һүн – 100 г

Дотор өөхэн – 100-150 г

Һонгино – 1 монсогор

Дабhан – 1 бага халбага

Хониной хото 

Хониной хото руу шуhа, hү, тэбхэрхэнүүдээр хэршэhэн дотор өөхэ, хэршэгдэhэн hонгино, дабhа хээд, худхаха хэрэгтэй. Амhарыень уридшалан бэлдэhэн модон шэбхээр хаагаад, нарин гэдэhээр hайса ореожо уяха. Тэрэнээ бүхэлжэ дотор өөхөөр ореогоод, бусалжа байhан уhан соо 40-50 минутын туршада шанаха.    

Хошхоногой ормог — Гүзээ үрсын мяхан хоёрые наряар зүһөөд, хошхоногто урбуулан хэхэ. 6 хүндэ — хошхоног 180 г., 150 г. өөхэн, 150 г. гүзээн, үрсэ.

Хурууд (домашний сыр)

Һая hааhан hү шаажан амhарта соо хээд, хүйтэн газарта табиха. 2-3 хоноhоной удаа, гашалаад байхадань, дээрэнь зөөхэй бии болохо. Зөөхэйень абаад, гашалhан hүөө аалин гал дээрэ табяад, 5 минутын туршада бусалгаха. Ээзгэй болоhон hүөө шүүгөөд, үдхыень монсогорхонууд лепешануудые хээд, модон хабтагайнууд дээрэ хатааха. 10 л hүүнhөө 2 кг зөөхэй, 3-4 кг хурууд гараха.  

Хушуур

 Фаршда:

Мяхан – 500г.

Һонгино – 1-3 монсогор

Чеснок – 3-6 хомхоол

Дабhан, перец – өөрынгөө дураар

Талханда:

Хуурай талхан – 500 г

Уhан – 1 аяга

Үндэгэн – 2

Дабhан – өөрынгөө дураар

Уhа, үндэгэ, дабhа худхажа, даншье хатуу бэшэ талха элдэхэ. Тэрэнээ амархыень орхеод, мяхаяа бэлдэгты. Мяхаяа hонгинотойнь мясорубкаар гаргаха. Чеснок багаханаар хэршэхэ. Дабhа, перец, бусалhан уhа өөрынгөө дураар нэмээд, фарш худхаха. Талхаар монсогорхон шаригуудые хээд, наринаар дэлгээхэ. Талхан дээрэ фарш хээд, захануудыень муншхаха, грушын тухэлтэй болохо ёhотой. Ургамалай тоhо шангаар халаажа, шара үнгэтэй болотор шараха. Хадхахада hаруул шүүhэн гарабал хушуур бэлэн болонхой.

Хурhан. Ээзгэйгээ абажа, аягын амһарай зэргэ гү, али тэрээнһээ багашагшье, ехэшэгшье түхэреэн хэбтэ сохёод, хабтагай дээрэ хатаадаг байгаа. Тэрэнь хурһан гэжэ нэрэтэй юм. Хоймогооршье хурһа баридаг һэн. Хурһаар эдеэ хэдэггүй, харин бэлэг болгожо, конфетын орондо хүндэ үгэдэг бэлэй

Шараһан уушхан — Уушха тэбхэрхэнүүдээр 4-5 мм. үргэнтэйгөөр хэршээд, дабһалаад, мангирлаад, нэгэ жаа талха (гурил) үбэнүүлээд, чесногтойгоор шараха. 3 хүндэ — 300 г. уушхан, 50 г. тоһон, 10 г. талхан, 2 монсогор һонгино,2 чеснок, дабһан хэрэгтэй.

Шарбин — Энэмнай үнөөхил бууза, илгаань — хабтайлгаад, тоһон соо шаража болгодог.

Шанаһан шуһан — шуhандаа бага уhа нэмээд, дабhа, мангир хэжэ, хотодоо шуhаяа шудхажа, хотынгоо амhар шэбхэ модоор барюулаад, hэмжээр орёогоод, hүүлээрнь нарин гэдэhээр таhа орёохо.

Һугабша — хониной эльгэ сог дээрэ табижа болгон татаад, һэмжэн соо өөхэн орёожо, шородо хадхаад, тэрэнээ гал дээрэ барижа шарадаг.

Эльгэ эреэлжэ, тархи эреэлжэ

Хэрэглэхэ зүйлнүүд:

Эльгэн – 300 г

Шуhан – 500 г

Дотор өөхэн – 100 г

Ногоон мангир

Дабhа – өөрынгөө дураар

Хониной бүдүүн, үхэрэй нарин гэдэhэн – 30 см

Хониной гу, али үхэрэй эльгэ угаагаад, хальhыень абаха. Шэнгэн шуhыень эюулhэнэй удаа үлэhэн бүлин шуhа hайса жэжэлэн низалаад, жэжэхэнээр хэршэгдэhэн  эльгэн, баhал хэршээтэй дотор өөхэтэй ба бөөрын өөхэтэй худхаха. Тэрэнээ дабhа, мангиртай худхажа, сэбэрээр арилгагдаhан гэдэhэн соо шудхаха. Хоер үзүүрнүүдынь шангаар, тайлдахаар бэшээр утаhаар уяха. Бусалжа байhан дабhатай үhан соо 35-40 минутын туршада шанаха. Шэрээдэ халуун зандань табиха.

Энээн шэнгеэр тархи эреэлжэ хэгдэдэг. Зүгөөр эльгэнэй орондо үхэрэй уураг тархи абаад, татагдаhан гол мяхантай худхажа, дабhалаад, hонгино нэмээд, гэдэhэн руу шудхаха.

Ээзгэй — Һайн һү шаазан амһарта соо бусалтарнь гал дээрэ баряад, уураг нэмээд бусалгахада, үдхэн болохо. Тэрэ үдхэнииень шүүгээд, хабтагай дээгүүр монсогор монсогороор хатааха. 8-10 литр һүндэ 150-200 г. уураг холиходо, 1 кг ээзгэй болохо.