Доклад на тему «Чѳѳн-Хемчик кожууннун алдар-аттыг чылгычылары болгаш оларга тураскаал» (Известные табунщики Дзун-Хемчикского кожууна и памятник, посвященным им»

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

 Теве-Хаинская средняя общеобразовательная школа

Научно-практической конференции

«Теве-Хая – колыбель аграрной науки»

Илеткел

«Чѳѳн-Хемчик кожууннун алдар-аттыг

чылгычылары болгаш оларга тураскаал»

Намчылдай Чимисмаа Чаяновна,

Чадаананың 3 дугаар ортумак

 школазының 8б клазының ѳѳреникчизи.

Удуртукчузу -  Сегленмей Л.О.,

тыва чогаал башкызы

Теве-Хая,  2024 чыл.

Сорулгазы: Аът – тыва кижиниң чалгын-чакпазы, чарылбас өңнүү чораан деп билиндирбишаан, ону ажаап, карактап ѳстүрүп чоруур чылгычы кижиниң ажыл-ижин суртаалдап, ачы-хавыяазын көдүрери. Шынап-ла, аът дээрге делегейде эң-не эрес, эң-не чараш, эң буянныг болгаш кашпагай амытан деп чүвени билиндирерибишаан, ону чүгле чылгы малга ынак кижи ажаап, ѳстүрүп чораан деп  чүүлдү бадыткаары.

Ажылдың чугулазы: Амгы үеде  тыва  чүгүрүк аъттарны ѳстүрүп, азырап чораан чылгычыларның дугайында шинчилел ажылдарының чедир шинчилеттинмээннинден кɵɵрү чугула.

Ажылдың сорулгазы: Чѳѳн-Хемчик кожууннуң алдар-аттыг чылгычыларынга алдар-мактал, тураскаалды  кылганын  таныштырары;

 Ажылдың объектизи: Чѳѳн-Хемчик кожууннуң хоочун чылгычылары;

 Ажылдың матераилдары: информантылардан чыгдынган медээлер;

 Шиитпирлээр айтырыглар: Чадаана хоорайда тургускан «Чылгычыга тураскаалда» ады кирген чылгычыларны чонга таныштырары;

Ажылдың практиктиг ужур-дузазы:  Чѳѳн-Хемчик кожууннуң тѳѳгүзүнге  материалдарны чыыры болгаш ону чонга таныштырары;

Ажыглап турар терминнер:  Чылгычы кижинин ажыл-ижи;

Ажылдың чаа чүүлү:

 Ажылдың теоретиктиг үндезиннери:  В. Монгуштуң  «Наадым, байырларга эрткен аъттар» деп ному;

Ажыглаан методтар болгаш аргалары: тайылбырлыг метод, деңнелге аргазы.

Ажыглаан литература даңзызы

Киирилде

Аът - тыва кижиниң эът-сѳѳгүнде, угаан-медерелинде синген, алгап-йѳрээп, чалбарып-мѳгейип чоруур ыдык-сүзүү. Аът - тыва кижиниң чалгын-чакпазы, чарылбас ɵңнүү, омакшылы болгаш ыдыктыг малы. Чылгы малды көшкүн, малчын кижиниң эң ынак, барык-ла азыраныр чүвези кылдыр көрүп чораан. Бурун шагның дайынчы маадырлары дайынга өлген болза, оон үргүлчү мунар аъдын соккаш, кады хөөржүдүп каар чораан. Өлген кижи-биле аътты кады хөөржүдер чорук амгы Тываның девискээринге чурттап чораан чонга барык-ла 3000 чылдар бурунгаар: тывылган болгаш XIX векке чедир үргүлчүлээн. Бо аразында бурунгу түрк үези, кыргыстар үези болгаш бурунгу тывалар үези солчуп эртип турган болгаш ол үениң кижилери боттарының бурунгу өгбелериниң чаңчылдарын быжыы-биле кадагалап арттырган.

Бурунгу тывалар аътты чүгле көжер-дүжеринге, чаа-дайынга, арт-сын ажыр мунарынга хереглеп турганындан аңгыда, байыр-чыскаал болган черлерге чарыштырып, спорт херээниң янзы-бүрү хевирлеринге база киириштирип турган. Бо дугайын бурунгу Тываның маадырлыг тоолдарында тодаргай чугаалап турар. Тывалар аъттарының эң дээдизин мунуп алгаш безин Ада-чурттуң Улуг дайынынга киржип чорааннар.

Чылгы малды азыраары аажок нарын, ол чер оъттаар мал, кажаага сѳѳлгү үеде оор-сууктан камгалаары-биле кажаалаар чаңчылче кирип турар. Кыштың кончуг соогунда безин черге хонар болгаш ону кижи бүрүзү хайгаарап, азырап шыдавас. Чылгы малды чылдың  дɵрт эргилдезинде бодунуң  хайгааралынга тургузуп, аарыг-аржыктан камгалап шыдавас кижи ону эдилеп, азырап шыдавас.

Чылгычы кижиниң ажыл-ижин бедии-биле үнелеп, Чѳѳн-Хемчик кожууннуң Мерген-Херел аттыг кудумчузунда «Чылгычыга турскаал» деп аъттыг кижиниң овур-хевирин кылган тураскаалды 2021 чылдын он айның он чедиде тургускан. Ону тургузар дугайында   айтырыгны Чоон-Хемчик кожууннуң Аът Федерациязының бирги даргазы Дас-оол Валерий Ондрович кѳдүрүп, акша-хѳреңгининиң чыылдазын чорудуп эгелээн.

Тураскаалда шаандан тура Чѳѳн-Хемчик кожууннуң үр чылдар ишти колхоз, совхозтарынга үре-түңнелдиг ажылдар чораан 51 чылгычыларның аттарын бижээн.   Оларның аразындан   амгы үеде чылгычы ачаларының ажыл-ижин уламчылап алган, салган дамчаан чылгычыларны болгаш аът чарыштарынга тиилеп чораан чүгүрүк аъттарның ээлерин  таныштырыксадывыс.

Тураскаалды кылырынга эң-не улуг үүлезин киирген Валерий Ондаровичиниң  авазының ачазы боор кырган-ачазы  Монгуш Сапыянак Допуй оглу, 1930 чылдын май 1-де Жданов аттыг  колхозка (амгы Хорум-Даг сумузу) чыскаал болган, ол чыскаалга Тыва Арат Республиканың Тѳп Хораазның даргазы Салчак Калбак-Хѳрекович Тока чедип келген. Байырлыг чыскаалдың эң-не мурнунга башкарыкчызы кылдыр  Монгуш Сапыянак Допуй оглу  тыва идик-хептиг, бүрүн дериглиг аъттыг эрткеш, дарганың макталын алган.  70 аъттың чарыжы болган,  аът чазакчызы база ол болган. Аңаа Монгуш Эргекпен Бойдаевичиниң калчан аъды эрткен. Оон аъдының мунукчузу ынчан 13 харлыг турган, бо хүннерде 98 харлыында чок болган алдан-маадырларның 3-кү салгалдарындан чаңгыс арткан турган салгакчызы, Хорум-Даг колхозтуг чылгычызы, база бо тураскаалда ады кирип турар чылгычывыс Монгуш Бопуулай Кууш оглу болган.

1965 чылда Кызыл хоорайга болган малчыннар Наадымынга мээң кырган-ачамның акызы чылгычы Сарыглар Сонай-оол Сундуй оглунуң Борбак-Шилги деп аъды эрткен, ону мунган кижи база-ла 13 харлыг Валерий Ондарович Дас-оол боду турган.

Монгуш Сапыянак Допуй оглунуң оглу Монгуш Хамааты-оол Сапыянакович адазының соон салгаан чылгычы бооп,  эмдик аъттар ѳѳредир, чоруктуг малдарга езулуг хандыкшылдыг ынак чораан.Чүгүрүк аъттары кожуун, республика чергелиг чарыштарга удаа-дараа шаңналдыг черлерни ээлеп чораан аъттары: «Калчан-Шилги»,  «Челер Бора», «Май Доруг, «Сарыг Доруг», «Доруг Аскыр», «Калчан-Доруг», улуг аъттарындан «Хартыга», «Хурең», «Ак-Майык» деп аъттары байзадан дүшпейн чораан. Амгы үеде ооң оглу Монгуш Дарыма Хамааты-оолович улаштын ѳстүрүп,  кадарып, баш санын кѳвүдедип чоруур. Чѳѳн-Хемчик кожууннуң кѳдээ ажыл-агыйының берген сн-чурагайы-биле алырга, 412, 430, 2020 чылда 450  чедир чылгыны ѳстүрүп, 93, 95, 100 хуу чедир кулунну камгалап ап турар.

1996 чылда Тываның бирги Президентизи Шериг-оол Дизижиковичиниң бир дугаар малчыннар Наадымынга аъттың болгаш  мунукчузунуң  тыва национал хеви болгаш дериг-херекселиниң мѳѳрейин чарлаан, аңаа бирги черни Дас-оол Валерий Ондарович ээлээн, ооң соонд база каш-даа чылын киржип, шаңналга тѳлептиг бооп келген, 2004 чылда уруглары Алиса, Аюми-биле киришкеш, шанналга тѳлептиг болганнар.

Чылгычы кижи дугайында чугаалажып тургаш, аът дугайында ыыттавайн барып шыдавас бис. Черле ынчаш тыва кижинин амыдыралы чажындан-на аът-биле тудуш.  Чылгы-угаанныг мал, чуртун кагбас, орук часпас, ѳске черге салыптарга, аалынга дораан келир. Ынчангаш ол ээзинге эргелиг, чонунга чоргааранчыг. Ол - ыдыктыг мал, ону базымчалап болбас, бажынче кымчы кѳдүрбес. «Аът бажы кагарга, бодунун ачазының  бажын какканы ол» деп ѳгбелеривис чагып чораан. Ынчангаш тыва кижи аътка ынак, анаа чоргаарланып, ону алгап-йѳрээп, ырлап-кожамыктап чоруур.

Чылгы малдын ажыы кончуг улуг. Шанактаар, тергелээр, аян-чорук кылып мунар, тайга-таскактан аннаар-меннээр, талыгырдан мал-маган хавырар. Аът-изиг эъттиг мал, оон эъди эм шынарлыг. Ол соокта белен донмас. Сүдү хоюг болгаш  үскүр. Бе сүдүнден кылган хымыс чаагай чыттыг, амданныг, езулуг эм-шынарлыг. Чылгы малдың чел-кудуруундан чеп эжер, ук аргыыр. Аът кудуруунуң хылы-биле балыкты дузактааш, сугдан ушта шелип алыр. Чылгы малдың кылын кежинден кѳгээр кылыр…

Ынчангаш тывалар аътты шаг-шаандан бээр үнелеп, хундулеп, алгап-йөрээп, ырлап, шүлүктеп, боттары-биле чугаалажып турар кылдыр тоолдарга диригжидип келгеннер.

Чишке ажыглаан малының бажын октавас, чараш болгаш ыдыктыг ыяшка чалап каар чорааннар. Черле ынчаш, аъттың кижи төрелгеттениң амыдыралынга киирген үлүг-хуузу кончуг улуг. Кожа-хелбээ улустар-биле садыг-саарылга чорудар харылзаа-биле аът хөй-хөй чылдарның иштинде бараан бооп келген.

Македонский болгаш Чингис-Хаан (ооң полководчузу тыва кижи Субудай), Суворов болгаш Будённый чижектиг шериг баштанчыларының амыдыралы аъттан чарылбаан. Моолдар (Сухэ-Батор) болгаш казактар төрээн черинден аъттангаш, Москва четкеш ээп кээп турганнар. Тывалар аъттыг барып Моолдуң Улуг-Хүрээге тейлеп, Хомду дайынынга шүглүп чордулар.

Араттың революстуг шерии Кызыл – Элегес – Өвүр - Улуг-Хем – Бии-Хем – Кызыл дурттуг орукту эрткеннер. Фронтуга дузаламчы чедирер Кызыл-кош болгаш чиң тээри аът чокка болдунмас турган.

Ада-чурттун ийиги делегей дайынында тыва эки турачылар боттарының  тыва аъттарын мунгаш, (аъттың дурт-сыны арай чыкпаксымаар болур) Украинаның Деражно, Ровно суурларын хостажып турганнар. Ону Тиилелгениң 45 чыл оюнда «Шын» солунга бир украин кижиниң чугаазын мынчаар көргускен: «Бистиң суурувусту хостап турда, чыкпак-чыкпак аъттарлыг, чолдаксымаар сыннарлыг, додуккан хүрең шырайлыг, эрес-дидим кижилер шаап киргеш, дендии дидим тулушкаш, бистиң суурларывысты хосташкан». Ол украин сөөктүг кижиниң чугаалап турган улузу, шынап-ла, тывалар болган-дыр.

Малчын болгаш көшкүн улустуң амыдыралы – аът. Аът чокта - бут чок, аъттыгда – амыр.

Эртемденнерниң санап турары-биле ёзугаар аът кижиге 5000 хире чылдарнын иштиде эң кол транспорт бооп келген. (Маңнай-оол М.Х. «Улуг-Хорумнуң чажыттары» Кызыл,1995)

Шаг-төөгүден бээр тывалар аъттың ажык-дузазын үнелеп, алгап-йөрээп-даа келгеннер. Национал үндезинге төрүттүнген тыва маадырлыг тоолдарда аъттың овур-хевиринде – ооң чүгүрүүн, күчү-шыдалын база аътты кижи ышкаш чугаалаар кылдыр диригжидип, берге байдалдардан ээзин уштур, аваангыр-сагынгырын мактаан болгулаар. Аъттың ындыг овур-хевиринде тываларның күш-ажылга, аңнаашкынга, чаа-дайынга-даа чарылбас шынчы өңнүүнге ынакшылы илереттинген. Тыва аътты уран-чечен сөстерде дыка чараш чуруп көргүскен:

Кажан машина-техника көвүдеп кээрге, аът дугайында уттуп бар чытканывыс чажыт эвес. Ындыг-даа болза аът ам-даа кижиге бараан бооп чоруур. Чылгы-малдан адырылбас улус Тывада хөй. Бистиң чуртувустун кызыгаарын камгалап турар кызыгаар шериглери база малчыннарывыс аъттың ажык-дузазын көрүп турарлар болгай. Ол изигни изиг, соокту соок дээр эвес. Анаа чазаглыг орук-даа, кывар-чаар чүүл-даа херээ чок. Кижилер боттары карак кызыл ажылдап, улуг чедиишкиннерлиг болур дизе, аътты эчизинге чедир ажыглаар, шанактаар, ынчалза-даа чылгыны өстүрер херек. Аътты өстүрери, кадагалаары база дериг херекселдерин чаартып чараштап кылыры – бо-ла бүгү база амыр эвес ажыл. Ол ёзулуг эртем-дир. А эртем-билиг мергежил чокта чүү-даа чүве буүтпес. «Эртежи кижи эзерлиг аътка таваржыр» дээр.

Шынап-ла, аът тыва кижиниң бедик сүлдезин, хей-аъдын көдүрүп чоруур. Ынчангаш бистиң Тыва Республиканың сүлде демдээнде аът мунуп алган тыва арат кижи хүнче уткуй шаап бар чоруурун чуруп көргүскен.  Ол чүнү көргүзүп чоруурул дээрге, тыва чоннуң амыдыралы көшкүн, аът-биле сырый харылзаалыг. Аът – бүгү тыва чоннуң хей-аъдын көдүрүп чоруур эң-не эрес, чараш, буянныг, шыдамык мал. Оларны азырап, ѳстүрүп чоруур кызымак, малга ынак кижилерниң, чылгычыларның ажыл-ижин бедик үнелеп чоруурунга чоргаарланып чоруур бис.

Ажыглаан литература:

1.Байыр-оол М.С «Аът- кошкун кижинин ыдык холгези»// «Тывалар»- Кызыл, 2005

2. Монгуш В.Н. «Наадым, байырларга эрткен аъттар» - Абакан, 2021

3. Кужугет А. «Аът-кижинин шынчы оннуу»// «Башкы», №1, 1997, арын 37-38

4. Информаторлар Дас-оол В.О., Монгуш В.Н.