Дайнай болон ажалай ветеран Тогмитов Цыренжаб Жамсарановичай дайшалхы зам

Буряад Уласай болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман

Гүрэнэй бюджетнэ hуралсалай байгуулалта

«Хэжэнгын дунда ниитэ hуралсалай интернат-hургуули»

«БЭЛИГЭЙ ТУЯА»

Эрдэм шэнжэлэлгын хуралдаан

Хабаадаха һалбари: «Хизаар ороноо шэнжэлэлгэ»

(Нютагайм түүхэ, суута хүнүүд)

Дайнай болон ажалай ветеран

Тогмитов Цыренжаб Жамсарановичай

дайшалхы зам

                                                                               Хүдэлмэри бэшэгшэ: Дондокова Мэдэгма,

                                                                                                        11 ангиин hурагша

                                                                               Хүтэлбэрилэгшэ: Базарова Ринчинханда

                                                                                                               Шойдоржиевна

Хэжэнгэ

 2022 он

Оролто үгэ

Барандаа, дуулыт, шагныт!
Баатарнуудай алтан нэрэнуудые,
Хэзээдэшье бү мартаял! 
Хүндын дохео эльгээел!

        Долсона Кречетова

Дайн…Энээхэн дүрбэн үзэгhөө бүридэhэн үгэ соо ямар аймшагтай, аюултай юумэн багтанаб. Хэдэн ехэ уйдхар, гуниг гашуудал асарааб даа. Хэды мянган зон хахасааб, үншэрөөб, үхөөб?! Жэл ошохо бүри тэрэ холын дайнай хатуу шэрүүн жэлнүүдэй холодобошье, дүлэтэ жэлэй сууряанууд арад зоной зүрхэ сэдьхэлые мүнөөшье болотор доhолгоhоор лэ. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай байлдаануудай талмайнууд дээрэшье, тэрэнэй ара таладашье ажаллаhан хүнүүдэй баатаршалганууд мартагдаха аал? Аймшагтай дайнай гал дүлэн соогуур ходоро гаража, амиды мэндэ нютагаа бусаhaн  дайнай ветерануудай хуби заяанда,  гэр бүлэ бухэнэй хуби заяанда, энэ дайн мартагдашагуй мүр сараа үлөөгөө бшуу.

Би Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн, дайнай ветеранууд тухай һургуулиин үхибүүд хэр мэдэнэ гээшэб гэжэ анкетировани үнгэргөөб. Анкетированиин анализ хэхэдэм олонхи үхибүүд дайн, дайнай ветеранууд тухай ехэ мэдэсэгүй байна.

Бидэн, үндыжэ ябаһан үхибүүд, арад зоной агууехэ баатаршалга яажа туйлагдааб, хайшан гэжэ манай эрхэ сүлөө дайшалан олдооб, ами наhан абарагдааб гэжэ мэдэхэ, һанаха ёһотойбди! Би мүнөө таанадтаа дайнай ветеран артиллерист-тагнуулшан Тогмитов Цыренжаб Жамсарановичай дайшалхы зам тухай  хөөрэхэ хүсэлтэйб.

Шэнжэлэлгын гол зорилго: Нютагай  ветеран Тогмитов Цыренжаб Жамсарановичай дайшалхы зам тухай, дайнай  мэдээнүүдые шэнжэлхэ, шудалха.

Ажал ябуулгадаа хэрэглэһэн арганууд:  Цыренжаб Жамсарановичтай хөөрэлдөөн, гэр бүлын дүрэ зурагай альбомһоо фото-материал шүүжэ абалга, оршуулга.

Орёо асуудал – проблемэ: сагай ошохо тумаа Агууехэ баатаршалга гаргаһан хүнүүдэй дурасхаал бү мартагдаг, бидэ үхибүүд  тэрэниие хадуун абажа, нангинаар сахижа, саашань үеһөө үедэ дурсажа, дуулгажа ябая!

Энэ зорилгоёо бэелүүлхын түлөө иимэ шиидхэхэ асуудалнуудые  урдаа табяаб:  

1. Һургуулиин үхибүүдтэ анкетировани хэхэ.
2. Цыренжаб Жамсарановичтай хөөрэлдэжэ, намтар, дайшалхы зам тухай материал суглуулха;  
3. Цыренжаб Жамсарановичтай хөөрэлдөө эмхидхэжэ интервью абаха.
4. Цыренжаб Жамсарановичай намтарай һонирхолтой баримтануудые элирхэйлхэ.
5. Суглуулһан материалаа согсолхо.  
6. Архивай документнуудые, музейн экспонадуудые, дүрэ зурагуудые, нтернедэй интернет-шүүлжээнэй дансануудые хэрэглэхэ;  
7. Хэhэн ажалаараа презентаци бэлдэхэ;
8. Ажалаа конкурс дээрэ уншаха, hургуулиингаа музейдэ материалаа үгэхэ.

Түсэб.

1. Оролто үгэ.
2. Гол хуби. Агууехэ дайнай ветеран - тагнуулшан Тогмитов Цыренжаб Жамсарановичай дайшалхы зам.
3. Түгэсхэл. Улаан шуhаар туйлагдаhан Агууехэ Илалта  хододоо мүнхэ.

Гол хуби

1941 оной июниин  22- то фашис Германи манай гүрэндэ дайгаар добтолон ороо. Энэ ехэ аймшагтай дайн аргагуй ехэ зоболон, гашуудал асарhан байна. 1941-1945 онуудта болоһон хоердохи бүхэдэлхэйн  дайнда дэлхэйн 61 гүрэн хабаадаа. Бүхыдөө 110 миллион хүнүүд сэрэгтэ татагдаа, 55 миллиониинь хосоржо үгы болоо, тэдэнэй 27 миллиониинь СССР гүрэнэй зон.  Эсэгэ ороноо хамгаалхаа  булта арад зон баатарлиг ябадал  гаргажа, булимтаран ороһон фашистнуудые бута сохихо  гэжэ бүхы хүсэ шадалаа гаргаhан юм.  «Манай хэрэг үнэн, дайсан бута сохигдохо!» гэһэн Сталинай уряа доро 18-haa 55 хүрэтэр наһанай бүһэтэн сэрэгэй албанда татагдаа.

Дайнай жэлнүүдтэ Буряад оронһоомнай дүн хамта 120-оод мянган хүн сэрэгэй албанда татагдаа, тэдэнэй дунда эхэнэрнүүд яһала олон байһан. Эдэ зоной гурбанайнь нэгэ хуби гэхэ гү, али 40-өөд мянганиинь гэртээ бусажа ерэхэ хуби заяагуй байжа, дайн байлдаанай газарта унаһан.

Манай Хэжэнгын аймагhаа баруун байлдаанай фронт 2432  залуу хүбүүд, бэрхэ, шадамар эрэшүүл мордоhон байна. 919 хүн энэ ехэ дайнда бэеэ гамнангүй дайсадаа дараһаар хэтэ мүнхэдөө хари газарта баатарлигаар унаһан байна. 914 хүн дайнай һүүлдэ, дайнда абтаһан шархануудһаа болон ехээр үбшэлжэ наһа бараһан байна.  

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай  дүүрэhээр далан табан  жэл болошобо.  Агууехэ дайнда хабаадаhан ветеранууд, ара талада ажаллаhан ажалай ветеранууд үсөөн боложол байна. Мүнөө сагта, манай Хэжэнгэ нютагта  ори ганса дайнай  ветеран Цыренжаб Жамсаранович элүүр энхэ  үхибүүдэйнгээ дунда ажаhууна. Би мүнөө таанадтаа дайнай ба ажалай ветеран-тагнуулшан Тогмитов Цыренжаб Жамсарановичай  намтар ба дайшалхы зам тухай хөөрэхэмни.

           Тогмитов Цыренжаб Жамсаранович  1923 ондо түрэһэн. Табатайхан байхадань эжынь наһа баража үншэрһэн юм. Буряад  араднай үхибүүдэй үншэрхэдэ орхидоггүй һайхан заншалтай һэн. Тиимэһээ Цыренжаб  хүбүүхэниие эжынэйнь эгэшэ хуряахайтан - Лхасарантан гэжэ айл үргэжэ томо болгоһон юм. Лхасаран баабайнь  колхоздо хүдэлжэ байтараа дайнда ошоо һэн. Гвардейскэ дивизидэ, Москва шадарай ехэ тулалдаанда1944 ондо ехээр шархатажа госпитальдо ороод, тэндээ наһа бараһан юм.    

           Дайнай эхилхэдэ, 10-хи классай һурагша, Цыренжаб Жамсаранович  һургуулияа орхижо, түрэл колхоздоо хүдэлжэ эхилһэн юм. Колхозой ажал барагдахагүй,залуу шадамар хүбүүн эгээл хүшэр хүндэ ажалда ябадаг байгаа. Үдэртөө элдэб хүндэ ажал хэхэ, һүниндөө колхозой  20-30 толгой адуу манаха. Колхозой бригадирые улаан сэрэгэй албанда абахадань, бригадирааршье хүдэлһэн, учетчигөөршье хүдэлөө. Жэл соо элдэб ажал хэһээр байтарнь, сэрэгэй албанда дуудаһан повестка ерээ. Тиигээд, хүйтэн 1942 оной намар, Цыренжаб Жамсаранович Хэжэнгынгээ дүрбэн хүбүүдээр (Бато Базарон, Ширап Бадмаев, Цырен-Даши Намбаров, Найдан Ямпилов) Маньчжуриин хилын хажууда артилерийскэ тагнуулшадай һургуули гаража эхилээ һэн. Тагнуулшанай мэдэхэ бүхы оньһон аргануудта ехэ һайнаар, оролдостойгоор һураһан.

Артилерийскэ тагнуулшанай дайшалхы замынь Байгал далайһаа эхилээд, аяар холын Австри гүрэнэй Грац хото хүрэтэр ошоо. Тагнуулшан-артиллерист Цыренжаб Жамсаранович  -  4 батареин, 320 гаубична артполкын,  25-хи  Свирскэ гвардиин  артилерийскэ бригадын  (25-я гвардейская минометная Свирская Краснознаменная бригада орденов Суворова, Кутузова, Богдана Хмельницкого),  7-хи  артиллерийскэ дивизиин бүридэлдэ III, IV Украинын, Карелиин фронтнуудай байлдаануудта хабаадаа.  1943 оной июниин 16–һаа  эхилээд дайнай дүүрэтэр энэл 7 – хи артиллерийскэ дивиизиингээ  тоодо хархис дайсадтай тэмсээ. Тагнуулшанай албан ехэ хүндэ,  харюусалгатай ба аюултай ажал. 1943 оной намар, Украинын областной промышленно түб хото  Запорожье  дайсадһаа сүлөөлжэ эхилээ. Запорожье  хотоһоо  саашаа фашистнуудые дууһан намнажа, хойно хойноһоонь Кривой Рог, Никополь хотонууд сүлөөлэгдөө.  Эрэлхэг зоригтойгоор энэ байлдаанда дайлалдаһанай  түлөө Верховно главнокомандующи, СССР-эй маршал И.В.Сталинай захиралтаар түрүүшынгээ  баярай бэшэг ефрейтор Цыренжаб Тогмитов 1943 оной октябриин 14-дэ абаа.

Бэшэгэй мүрнүүдһээ ...    

Хүйтэн һалхи шуурганшье, саһа уһаншье, намаг болдогуудшье  тагнуулшан Таниие байлгажа шадаагуй, эрэлхэг зоригтойгоор дайсанай байра олоод, зүбөөр харгы заажа, суг хамта ябаган сэрэгшэдтэеэ Илалтын үдэр  дүтэлүүлнэт!...

Энэл байлданай һүүлдэ 7-хи  АДП-дэ (Артилерийская Дивизия Прорыва)  хүндэтэй “Запорожская” гэһэн нэрэ үгтэһэн юм.

Румыни гүрэнэй хото һууринуудые хамгаалхын тула олон тоото байлдаануудай гал дүлэн соогуур ами наһаяа гамнангүй дайлалдаһан.  “Нэгэтэ Ясско-Кишиневско добтололгын байлдаанай  үедэ хоер нүхэд хүбүүдтэеэ (Коля Нечипуренко ба Саша Кулаков) 30-аад румын сэрэгшэдые плендэ абаабди. Хоер фашистнуудай мориндо һуугаад тэрьедэжэ ябахадань,  хойноһоонь эрьюулжэ ябатараа өөһэдынгөө сэрэгшэдтэ буудуулан алдаабди. Маанадые тэрьедэжэ ябаһан немецүүд гэжэ һанаа ха юм. Бидэн үрдижэ хэбтэшообди, һүүлдэнь плендэ тушаагдажа амиды мэндэ үлөө һэмди. Ехэл аймшагтай байгаа һэн. Өөһэдынгөө һомонһоо үхэжэшье болохо байгаабди.  Иимэ эндүүрэл дайнда болодог байгаа,” – гэжэ Цыренжаб Жамсаранович хөөрэнэ.  

“Тэрэл Румыни гүрэнэй нэгэ хотодо фронтовой нүхэр, капитан Лариковтай хоюулаа дүрэ зурагаа буулгуулаа һэмди. Тиигээд тэрэ дүрэ хододоо планшет соогоо хээд ябадаг байгааб. Нэгэтэ Кечкемет хотын дэргэдэ, хажуудамни дайсанай снаряд тэһэржэ, зэргэлжэ ябаһан тагнуулшан Николай, фамилииень һананагүйб (Бийск хотын хүбүүн байгаа) үхэшоо, би шархатааб. Снарядай түгдэрхэй планшедым ба дурэ зураг соолоо. Тэрэ сагһаа хойшо энэ дүрэ зураг фронтовой реликви болгоод хадагалжа ябадагби,”  - гэжэ Цыренжаб Жамсаранович  дүрэ зураг харуулан хөөрөөгөө үргэлжэлүүлнэ.

Кечкемет хотын дэргэдэ  снаряд тэһэржэ, Цыренжаб Жамсаранович  хүлөө, тархияа ехээр шархатажа, контузи абаа. Госпитальдо орожо аргалуулад, өөрынгөө полктой Венгри гүрэн шэглэн ошоо. Дунай мүрэн гаталхань ехэ хүндэ байгаа, юундэб гэхэдэ, энэ мүрэнэй эрьедэ минэнүүд олоор табигданхай байгаа. Тиигэбэшье сапёрнууд урда гаража харгы гаргажа үгөө. Энэ мүрэнэй эрьедэ ехэ шанга байлдаан болоо. Олон сэрэгшэд шархатаһан, алуулһан, минэ дээрэ тэһэрһэн байна. Бүхы хүсэеэ нэгэдэн манай сэрэгшэд, тэдэнэй дунда Цыренжаб Жамсаранович,  фашистнуудые бута сохёо.  Дунай мүрэн гаталжа Секешфехервар, Бичке, Будапешт хотонуудые дайсадһаа сүлөөлөөд , хархис дайсадаа саашань намнаһан юм. Энэ байлдаанай һүүлээр Сталинай зүгһөө баяр баясхалан хүргэгдөө.

 “1945 оной майн 8-най үглөөгүүр Австри гүрэнэй Грац хото хүрэжэ ябахадамнай дайн дүүрэжэ Илалта ерээ һэн.  Энэ ехэ һайн мэдээсэлтэй суг хамта гашуудалтайшье мэдээсэл дуулдаа  һэн. 2-хи дивизионой командир, майор Виктор Сидоренко Австри гүрэнэй Зехау гэжэ тосхоной хажууда минэ дээрэ тэһэрбэ гэжэ. Бултадаа ехэл халаглаа, шаналаа һэмди,” – гэжэ  Цыренжаб Жамсаранович һанаа алдан хөөрөө һэн.

Цыренжаб Жамсаранович ехэл һайханаар суг хамта дайлалдаһан нүхэд тухайгаа хөөрэнэ. “ Манай батарей ехэл эбтэй байгаа.  Батарейн түрүүшын командир старший лейтенант  Георгий Эрн,  намһаа хоер аха һэн. Командирнай боложо ерэхэдээ, Баруун фронтын байлдаанай һүүлээр шархатай,  шагналтай ерээ һэн. Взводоймной командир Захаров – чуваш, Тагнуулшадай отделениин командир Козлов – ород, Тагнуулшад Саша Кулаков – белорус, Пыркин – мордвин, Низамутдинов – татар,  хэлхеэ холбогшо (связист) Коля Нечипуренко – украинын хохоол.   Олон ондоо яһатаншье һаа, бэе бэеэ хүндэлжэ, нэгэ һаналтай, нэгэ бодолтой байгаабди.  “Нэгэ хүн бултанай түлөө, бултадаа нэгэнэй түлөө” гэһэн уряатай һэмди . Эрн  комбадайнгаа  шархатахадань, капитан Коля Лариков комбат болоо һэн. Коля Лариковтай нүхэсэжэ, дайнай дүүрэтэр суг хамта ябаабди. Дайнай һүүлдэ олон жэлдэ харгымнай таһаржа уулзаагуйбди. 22 жэл болоод Коля Лариков Барнаул хотодо байдаг гэһэн мэдээсэл абаа һэм. 1967 ондо Коля нүхэрни һамгантаяа Хэжэнгэ айлшалжа ерээ һэн. Һүүлдэнь, 1971 ондо, би нүхэртөө айшалжа ошоо һэм. 1976 оной январь һарада, комбат Коля нүхэрөө һүүлшын харгыдань үдэшэхэеэ, Барнаул ошожо ерээ һэм.

Дайнда ябахадаа Коля Нечипуренкотой нүхэсэдэг һэм. Дайнай һүүлдэ олон жэлдэ мэдэлсээгүй байгаабди. Илалтын 35 жэлдэ, Молдави гүрэндэ, манай дивизиин ветеранууд уулзаабди.  Тэндэ Н. Нечипуренко нүхэртэеэ уулзажа, ханатараа хөөрэлдөө һэмди. Һүүлдэнь наһа баратарнь бэшэг бэшэлсэжэ байгаабди.

Суг хамта нүхэсэһэн, дайшалһан нүхэдөө сэгнэдэгби, ходол һанаандам байдаг. Суг хамта ами наһаяа гамнангуй дайлалдаабди: нэгэнэйнгэ алуулхада уйдахабди, дайсадаа диилээд баярлахабди,”  - гээд Цыренжаб Жамсаранович хөөрөөгөө дүүргэнэ.

Цыренжаб Жамсаранович  Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда баатарлиг  зоригтой ябаhанай түлөө олон тоото орден ба медальнуудта хүртэhэн байна.

1. “Улаан одоной” орден    (Орден “Красной Звезды”)
2. “Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 1-хи шатын”  (Орден Великой Отчственной войны 1-ой степени)
3. Дайшалхы габьяагай түлөө медаль (Медаль “За боевые заслуги”)
4. Медаль " За доблестный труд в ознаменовании 100-летия со дня рождения В.И. Ленина".
5. Медаль " За победу над Германией".
6. Медаль " За взятие Будапешта".
7. Медаль " 20 лет победы ВОВ 1941-1945 гг."
8. Медаль " 25 лет победы ВОВ 1941-1945 гг."
9. Медаль " 30 лет победы ВОВ 1941-1945 гг."
10.  Медаль " 40 лет победы ВОВ 1941-1945 гг."
11.  Медаль" 50 лет победы ВОВ 1941-1945 гг."
12.  Медаль " Г.К.Жукова".
13.  Медаль "Ажалай ветеран".
14.  Медаль " 50 лет Вооруженных сил ".
15.  Медаль " 60 лет Вооруженных сил".
16.  Знак " 25 лет победы ВОВ".
17.  Знак " Почетный ветеран".

Цыренжаб Жамсаранович эхэ эсэгын буянгаар, нютаг оронойнгоо үргэмжөөр дүлэтэ дайнай газарһаа 1946 оной ноябрь һарада амиды мэндэ гэртээ бусажа ерээд, хүдөөгэйнгөө хара ажалда эдэбхитэй хам оролсожо, хамтынгаа ажахы һэргээн хүгжөөлсөө.

• 1947-1952 г    Хэжэнгын аймагай Госстрахай ахамад инспектор
• 1952-1956 г   Хэжэнгын аймагай налогово инспектор
• 1956-1957 г    Партийна һургуулида һураа
• 1957-1959 г    Правлениин түрүүлэгшын орлогшоор ба Дунда Худанай колхозой партийна бүлгэмэй түрүлэгшээр хүдэлөө.
• 1959-1961 г   Аймагай түб №6950 сберкассын дарга
• 1962-1967 г   Хэжэнгын совхозой гал аюулһаа хамгаалха инспектор
• 1967-1984 г   Хэжэнгын аймагай Заготконторын дарга. Эндэһээ наһанайнгаа амаралтада гараа.

• 1984-1994 г     Хэжэнгын совхозой фуражир

Наһанайнгаа нүхэр Санданова Цымпилма Цыдыповнатаяа 5  үри хүүгэдтэй боложо, угайнгаа гал гуламта сахижа hyyxa буянтай, бурхантай, ехэ жаргалтай хүн. Мүнөө наһанайнга амаралтада гаранхай, үри хүгэдээ, 15 аша зээнэрээ, 28 гушанараа тойруулан, мэндэ сайхан ажаһууна.

Тобшолол

Сагай эрьесэ сахилгаан шэнги түргэн даа. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай һүрөөтэй жэлнүүд үдэрһөө үдэртэ, жэлһээ жэлдэ бидэнһээ холодон түүхэдэ ороно. СССР гүрэниие богонихон болзор соо үгы хэжэ шадаха диилдэшэгуй хүсэтэйбди гэжэ дайгаар ерэһэн Германиин фашизм эшээндээ бута сохигдожо диилдээ.

Байлдаанай raзaphaa бусаагүй, госпитальнуудта шapxahaa нaha бараһан, фронтдо үгы болоһон хүбүүд тухай дурасхаал тэдэнэй хүүгэдэй, һамгад ба эхэнүүдэйнь сэдьхэл мүнөөшье болотор үбдэхөөдэг. Энэ аймшагтай дайнай  дүлэтэ дүрбэн жэлнүүдые хэзээдэшье мартангүй, хододоо һанажа, дурсажа ябаха ёһотойбди. Газар дэлхэйн арадуудай ерээдүйн түлөө, эб найрамдалай түлөө туйлаһан хэрэгые бүри хурсаар сэгнэхэ ушартайбди. Энэ аймшагтай дайн  хүн зоной ухаан бодолдо нүлөө үзүүлэн, арадаймнай шэн зориг батаар гэршэлхэ ба мүнөө байгша болон ерээдүй үетэниие «Дэлхэйн шэнэ гасалан хэзээдэшье бү болог, дайн дажар, зүрилдөөн, хүсэрхэл һэегүй арилаг!» гэһэн уряагаар һэргылхэ гэжэ этигэнэбди. Фашис тахалтай тэмсэлгэдэ Эхэ оронойнгоо түлөө ами бэеэ үгэһэн, сэрэгшын ба эрхэтэнэй уялга нэрэтэй түрэтэйгөөр дүүргэһэн хүнүүдэй удамууд гээшэбди гэжэ аша гушанарнай омогорхохо ёһотой.

Агуу ороноо хамгаалhан арадай баатар хүбүүд манай дэлхэйдэ эб найрамдал тогтообо. Хэды гоёб даа Эхэ оромнай! «Эхэ орондоо, энэ дайдадаа дуратайбди, һайнаар hурахабди, эрхим хүнүүд болохобди, Росси гүрэнөө суурхуулхабди! » - гэhэн хүсэлтэй ябаа һаамнай манай Эхэ орон хосорхогуй, хододоо мандаха!

Эхэ ороноо хамгаалагшадай нэрэнүүд  манай зүрхэ сэдьхэлдэ хододоо байха! Буряадайнгаа мэдээжэ поэт Дамба Жалсараевай шүлэгэй мүрнүүдээр бодолоо дүүргэхэм:

Юрын нэрэнүүд. Түрэл нэрэнүүд. Хайрата нэрэнүүд.

Юртэмсэ дээрэ тэдэниие зүүһэн хүбүүд

Ниислэл Москваһаа холын Берлин хүрэтэр

Ниитын олон булашанууд соогуур хэбтэнэд...

Тэдэнэй баатар зориг үзэг бүриһөө дүлэтэнэ,

Тэдэнэй һүртэ хоолой энэ дуундам зэдэлнэ.

Хэрэглэгдэһэн литература

1. "Венок славы", М., " Современник" 1987 г.
2. "Кижингинцы на фронтах Великой Отечественной войны". (воспоминания и

размышления воинов - Кижингинцев)

3. "Сборник   воспоминаний   ветеранов   25-й   ГАБр.   Орденов Кутузова и Б.Хмельницкого   бригады" 1992г.
4. "Воспоминания и размышления " Г.К.Жуков. II том.
5. Н. Яковлев " Маршал Жуков".