ПРОЕКТ Татар халык уеннары

МАКСАТ:

 1. Балаларны халык уеннары, аларның үзенчәлекләре, кагыйдәләре  белән якыннан таныштыру.

2. Балаларның әти-әниләр, тәрбиячеләр белән үзара аралашуына юнәлдерелгән һәм  иҗади мөмкинлекләрен ача торган шартлар тудыру.

 Бурычлар:

–       нинди җырлы-биюле татар халык уеннар белүләрен ачыклау;

–       балаларның комуникативлык сәләтен, иҗади активлыкны,  сөйләм культурасын үстерү, коллектив эшендә катнашу теләген уяту;

–       туган илгә, милли йолаларыбызга,халык уеннарына карата кызыксыну һәм мәхәббәт хисләре тәрбияләү.

Балалар яше: 7-8

Проектның дәвамлылыгы: 3 атна

 Катнашучылар:

 Укучылар

 Ата-аналар.

Проектның актуальлеге:

Проект балаларга төп белем бирү программалары белән беррәттән патриотик тәрбия бирү мәсьәләләрен чишүгә юнәлдерелгән. Проектның эчтәлеге ата-аналарга татар халык уеннары турында мәгълүмат бирү , аларны укыту процессына җәлеп итү һәм балаларны халык культурасынын традицияләренә кертү.

 Көтелгән нәтиҗәләр:

 Балаларның татар халык уеннары турында белемнәре киңәйде;

Ата-аналар, балалар, тәрбиячеләр арасында мөнәсәбәтләр якынайды;

 Балаларда туган як, аның табигатенә, халкына, милли  уеннарына карата хөрмәт  һәм мәхәббәт хисләре уянды.

Ата-аналарда алга таба тәрбиячеләр белән хезмәттәшлек итү теләге көчәйде.

 Проектны тормышка ашырунын өч этабы бар

             Әзерлек этабы:

- проектның темасын уйлау;

- максатын кую;

- бурычларын уйлау;

- атрибутлар әзерләү;

 - материаллар туплау;

- әти-әниләрне проект белән таныштыру, биремнәр бирү;

- проектны башкарып чыгу өчен шартлар тудыру.                                        

Төп этап

  Ата-аналар белән эш:

1. “Балаларның рухи үсешендә татар  халык уеннарының роле” дигән темага әңгәмә уздыру.

2. Оештыру эшенә җәлеп итү.

 Балалар белән эш:

1. Балалар белән әңгәмә. Тема: “Татар халык уеннары” (әңгәмә вакытында бер милли уенны интерактив тактада күрсәтү).

2. Балалар белән уку елы дәвамында  өйрәнгән “Чума үрдәк, чума каз”,  “Күрсәт әле үскәнем” кебек уеннарының текстларын  искә төшерү, уйнап карау.

3.  Яна татар халык уеннарын ойрәнү

4. Милли орнаментлар ясау

 Йомгаклау этабы

1. Әти-әниләр булышлыгы белән “Әбием читеге”дигән күргәзмәсе оештыру һәм балалар белән презентацияләү.

2. Әти-әниләр , әби-бабайлар, балалар белән “Җырлыйбыз да, биибез” дигән темага кичә үткәрү.

Көтелгән нәтиҗәләр

1. Балалар татар халык уеннары  турында күбрәк белделәр.

2. Милли орнаментлар ясарга ойрәнделәр.

Проектны чынга ашыру

Файдаланылган әдәбият:

1. Гаиләдә, балалар бакчаларында әдәплелек тәрбияләү программасы: Ата-аналар һәм балалар бакчасы тәрбиячеләре өчен. – Казан: Мәгариф, 2005.
2.  “Көзге раушан”
3. “Бал бабай”
4. Иң матур сүз: Ата-аналар һәм балалар бакчасы тәрбиячеләре өчен хрестоматия. – Казан: Мәгариф, 2000.
5. Балалар фольклоры / Төз. Н. Исәнбәт. – Казан: Татар.кит. нәшр., 1984.
6. Кабыргалы-камчылы: Татар халык уеннары. – Казан: Мәгариф нәшр., 2002.
7. Балаларны милли-мәдәни рухта тәрбияләү / Төзүчесе К. В. Закирова. Фәнни редактор Ф. Ф. Харисов. – Казан: РИЦ “Школа”, 2000.

Проект өчен әзерләнгән җырлы-биюле уеннар.

                                “Күрсәт әле, үскәнем” уены.

Уен балаларның хәзерге заман хикәя фигыльләрнең 3 зат күплеген куллану күнекмәләрен ныгыту,   кыргый һәм йорт хайваннарына хас билгеләрне күрсәтергә өйрәтү максатыннан чыгып оештырыла.

Уенның эчтәлеге.

Балалар түгәрәк ясап басалар һәм иптәшләреннән берсен уртага чыгаралар да, күмәк җырлап әйләнеп, уртадагы балага төрле эшләр кушалар. Уртадагы бала кушылган эшне башкара. Кырыйдагылар да: “Менә шулай, менә шулай”, дип, ул эшләгән эшне кабатлыйлар. Эш кушу өчен түбәндәге такмаклар файдаланыла:

Күрсәт әле, үскәнем,

Ничек йөри аюлар?

-Менә шулай, менә шулай,

Шулай йөри аюлар.

Күрсәт әле, үскәнем,

Ничек  йөри керпеләр?

-Менә шулай, менә шулай

Шулай йөри керпеләр.

Күрсәт әле, үскәнем,

Ничек үгез кычкыра?

Менә шулай, менә шулай

Шулай үгез кычкыра. Һ.б…

(Ничек үрдәкләр йөри, ничек куян сикерә, ничек эт  йортны саклый)

  “Чума үрдәк, чума каз”уены.

 Балалар бер-берсенә карап (ике саф булып) тезелешеп басалар. Бер бала так кала, ул балаларга карап баса. Балалар бала исемен әйтеп җырлыйлар. Җыр бетүгә, так калган бала саф арасыннан үтә, үзенә пар таба, артка барып басалар. Ялгыз калган бала алга чыгып баса, уен дәвам итә.

Чума үрдәк, чума каз,

Чума үрдәк, чума каз,

Тирән күлне ярата шул, ярата.

Тирән күлне ярата шул, ярата.

Булат үзенә иптәш сайлый

Булат үзенә иптәш сайлый,

Белмим кемне ярата шул, ярата.

Белмим кемне ярата шул, ярата.

                                     “Түгәрәкле уен”

 Балалар түгәрәк буйлап йөриләр. Кушымтада бер малай уртага чыга, үзенә бер кызны чакыра, алар уртада бииләр, калган балалар урыннарында әйләнәләр.

Түгәрәкле уйнаганда,

Әйләнеп җырлаганда,

Түгелә күңел моңнары,

Чишмәдәй кайнап ага.

Уңган егет, сикереп чык!

Чибәр кызны алып чык!

Бире килегез әле,

Биеп бирегез әле.

Кил, Айсылу, бир кулыңны,

Әйләнеп уйныйк бергә.

Уйныйк, бергә, биик бергә,

Ямь тулсын яшь күңелгә.

                                       “Кәрия-Зәкәрия”

 Балалар түгәрәк ясап басалар һәм иптәшләреннән берсен уртага чыгаралар да аның турында җырлыйлар. Кушымтаны җырлаганда уртада торучы бала  бии, башкалар кул чабалар.

Бу бик яхшы укучы,

Бу бик яхшы укучы.

Аның укуы яхшы,

Аннан үрнәк алыгыз.

Кушымта:   Кәрия — Зәкәрия коммая,

Кария — Зәкәрия коммая,

Кәри комма, Зәкәрия,

Зәкәрия коммая.

Бу бик яхшы җырлаучы,

Бу бик яхшы җырлаучы.

Аның җырлавы яхшы,

Аннан үрнәк алыгыз.

Кушымта.

Бу бик яхшы биюче,

Бу бик яхшы биюче.

Аның биюе матур,

Аннан үрнәк алыгыз.

Кушымта.

                                           Төймә, төймә

 Балалар, түбәндәге сүзләрне җырлап, түгәрәктә әйләнеп йөриләр һәм, туктап, кушымтасында бииләр:

Яңгыр ява сибәләп,

Төймә, төймә төймәләп.

Кушымта:

Их төймә, төймә, төймә,

Төймә була егерме.

Бергә җырлыйк, бергә уйныйк,

Бергә яшәү күңелле.

Җепкә тезгән төймә кебек,

Без дә яшик бергәләп.

Кушымта:

Их төймә, төймә, төймә,

Төймә була бер җептә.

Җепкә тезгән төймәләрнең

Матурлыгы берлектә.

             Яулык бирәм

 Уйнаучылар көй астында — зур түгәрәктә, ә уенны алып баручы түгәрәк уртасында бию хәрәкәтләре ясап йөри. Көй туктауга, уенны алып баручы бер бала янына килә дә «Яулыгымны ал, кесәңә сал»,— ди. Балалар: «Бер, ике, өч, дүрт, биш, тотарга тырыш»,— диюгә, бала уенны алып баручыны тотарга һәм яулыкны аннан алырга тырыша.

  Җырлар

    Такмаклар.

Ике тавык суга бара

Мамык шәлен ябынып.

Әтәч абзый карап кала,

Кикериген кабартып.

***

Иртән торып тышка чыксам

Сыер буксовать итә

Ике сарык гармун уйный

Кәҗә танцевать итә.

***

Әнә килә бер машина

Бүрек кигән башына.

Күкәйгә дип менгән идем

Тавык типте башыма.

***

Ике үрдәк суга бара

Җем-җем кара кашлары.

Култыклашып тотынганга

Кәкерәйгән башлары.

***

Әбекәем сат сыерны

Алып җибәр кәҗәкәй.

Саусаң сөте, тәмле ите,

Налогы да бәләкәй.

***

Батинкасы, батинкасы

Батинкасы лаковый.

Капка төбенә килсәгез

Калын палка готовый.

***

Безнең авыл зур авыл,

Капка саен каравыл.

Уйнап күңел ачмагач,

Яшь чак пычагыма ул!

                                               Әйлән-бәйлән

Ф. Әбүбәкеров Музыкасы, Р.Миңнуллин сүзләре.

Сез дә безгә кушылыгыз

Без шатлык таратабыз,

Тирә-якны яңгыратып

Җырларга яратабыз.

Куш. Әйлән- бәйлән, Әйлән- бәйлән,

Безнең белән, безнең белән әйлән,

Җыр ул канат, җыр ул бәйрәм.

Җыр ул канат, җыр ул бәйрәм.

Без биибез тыпыр-тыпыр,

Без биибез тып та тын.

Бер башласак, бик тиз генә

Булмый безне туктатып.

 Проектны тормышка ашырунын өч этабы бар

             Әзерлек этабы:

- проектның темасын уйлау;

- максатын кую;

- бурычларын уйлау;

- атрибутлар әзерләү;

 - материаллар туплау;

- әти-әниләрне проект белән таныштыру, биремнәр бирү;

- проектны башкарып чыгу өчен шартлар тудыру.                                        

Төп этап

  Ата-аналар белән эш:

1. “Балаларның рухи үсешендә татар  халык уеннарының роле” дигән темага әңгәмә уздыру.

2. Оештыру эшенә җәлеп итү.

 Балалар белән эш:

1. Балалар белән әңгәмә. Тема: “Татар халык уеннары” (әңгәмә вакытында бер милли уенны интерактив тактада күрсәтү).

2. Балалар белән уку елы дәвамында  өйрәнгән “Чума үрдәк, чума каз”,  “Күрсәт әле үскәнем” кебек уеннарының текстларын  искә төшерү, уйнап карау.

3.  Яна татар халык уеннарын ойрәнү

4. Милли орнаментлар ясау

 Йомгаклау этабы

1. Әти-әниләр булышлыгы белән “Әбием читеге”дигән күргәзмәсе оештыру һәм балалар белән презентацияләү.

2. Әти-әниләр , әби-бабайлар, балалар белән “Җырлыйбыз да, биибез” дигән темага кичә үткәрү.

Көтелгән нәтиҗәләр

1. Балалар татар халык уеннары  турында күбрәк белделәр.

2. Милли орнаментлар ясарга ойрәнделәр.

Проектны чынга ашыру

Файдаланылган әдәбият:

1. Гаиләдә, балалар бакчаларында әдәплелек тәрбияләү программасы: Ата-аналар һәм балалар бакчасы тәрбиячеләре өчен. – Казан: Мәгариф, 2005.
2.  “Көзге раушан”
3. “Бал бабай”
4. Иң матур сүз: Ата-аналар һәм балалар бакчасы тәрбиячеләре өчен хрестоматия. – Казан: Мәгариф, 2000.
5. Балалар фольклоры / Төз. Н. Исәнбәт. – Казан: Татар.кит. нәшр., 1984.
6. Кабыргалы-камчылы: Татар халык уеннары. – Казан: Мәгариф нәшр., 2002.
7. Балаларны милли-мәдәни рухта тәрбияләү / Төзүчесе К. В. Закирова. Фәнни редактор Ф. Ф. Харисов. – Казан: РИЦ “Школа”, 2000.

Проект өчен әзерләнгән җырлы-биюле уеннар.

                                “Күрсәт әле, үскәнем” уены.

Уен балаларның хәзерге заман хикәя фигыльләрнең 3 зат күплеген куллану күнекмәләрен ныгыту,   кыргый һәм йорт хайваннарына хас билгеләрне күрсәтергә өйрәтү максатыннан чыгып оештырыла.

Уенның эчтәлеге.

Балалар түгәрәк ясап басалар һәм иптәшләреннән берсен уртага чыгаралар да, күмәк җырлап әйләнеп, уртадагы балага төрле эшләр кушалар. Уртадагы бала кушылган эшне башкара. Кырыйдагылар да: “Менә шулай, менә шулай”, дип, ул эшләгән эшне кабатлыйлар. Эш кушу өчен түбәндәге такмаклар файдаланыла:

Күрсәт әле, үскәнем,

Ничек йөри аюлар?

-Менә шулай, менә шулай,

Шулай йөри аюлар.

Күрсәт әле, үскәнем,

Ничек  йөри керпеләр?

-Менә шулай, менә шулай

Шулай йөри керпеләр.

Күрсәт әле, үскәнем,

Ничек үгез кычкыра?

Менә шулай, менә шулай

Шулай үгез кычкыра. Һ.б…

(Ничек үрдәкләр йөри, ничек куян сикерә, ничек эт  йортны саклый)

  “Чума үрдәк, чума каз”уены.

 Балалар бер-берсенә карап (ике саф булып) тезелешеп басалар. Бер бала так кала, ул балаларга карап баса. Балалар бала исемен әйтеп җырлыйлар. Җыр бетүгә, так калган бала саф арасыннан үтә, үзенә пар таба, артка барып басалар. Ялгыз калган бала алга чыгып баса, уен дәвам итә.

Чума үрдәк, чума каз,

Чума үрдәк, чума каз,

Тирән күлне ярата шул, ярата.

Тирән күлне ярата шул, ярата.

Булат үзенә иптәш сайлый

Булат үзенә иптәш сайлый,

Белмим кемне ярата шул, ярата.

Белмим кемне ярата шул, ярата.

                                     “Түгәрәкле уен”

 Балалар түгәрәк буйлап йөриләр. Кушымтада бер малай уртага чыга, үзенә бер кызны чакыра, алар уртада бииләр, калган балалар урыннарында әйләнәләр.

Түгәрәкле уйнаганда,

Әйләнеп җырлаганда,

Түгелә күңел моңнары,

Чишмәдәй кайнап ага.

Уңган егет, сикереп чык!

Чибәр кызны алып чык!

Бире килегез әле,

Биеп бирегез әле.

Кил, Айсылу, бир кулыңны,

Әйләнеп уйныйк бергә.

Уйныйк, бергә, биик бергә,

Ямь тулсын яшь күңелгә.

                                       “Кәрия-Зәкәрия”

 Балалар түгәрәк ясап басалар һәм иптәшләреннән берсен уртага чыгаралар да аның турында җырлыйлар. Кушымтаны җырлаганда уртада торучы бала  бии, башкалар кул чабалар.

Бу бик яхшы укучы,

Бу бик яхшы укучы.

Аның укуы яхшы,

Аннан үрнәк алыгыз.

Кушымта:   Кәрия — Зәкәрия коммая,

Кария — Зәкәрия коммая,

Кәри комма, Зәкәрия,

Зәкәрия коммая.

Бу бик яхшы җырлаучы,

Бу бик яхшы җырлаучы.

Аның җырлавы яхшы,

Аннан үрнәк алыгыз.

Кушымта.

Бу бик яхшы биюче,

Бу бик яхшы биюче.

Аның биюе матур,

Аннан үрнәк алыгыз.

Кушымта.

                                           Төймә, төймә

 Балалар, түбәндәге сүзләрне җырлап, түгәрәктә әйләнеп йөриләр һәм, туктап, кушымтасында бииләр:

Яңгыр ява сибәләп,

Төймә, төймә төймәләп.

Кушымта:

Их төймә, төймә, төймә,

Төймә була егерме.

Бергә җырлыйк, бергә уйныйк,

Бергә яшәү күңелле.

Җепкә тезгән төймә кебек,

Без дә яшик бергәләп.

Кушымта:

Их төймә, төймә, төймә,

Төймә була бер җептә.

Җепкә тезгән төймәләрнең

Матурлыгы берлектә.

             Яулык бирәм

 Уйнаучылар көй астында — зур түгәрәктә, ә уенны алып баручы түгәрәк уртасында бию хәрәкәтләре ясап йөри. Көй туктауга, уенны алып баручы бер бала янына килә дә «Яулыгымны ал, кесәңә сал»,— ди. Балалар: «Бер, ике, өч, дүрт, биш, тотарга тырыш»,— диюгә, бала уенны алып баручыны тотарга һәм яулыкны аннан алырга тырыша.

  Җырлар

    Такмаклар.

Ике тавык суга бара

Мамык шәлен ябынып.

Әтәч абзый карап кала,

Кикериген кабартып.

***

Иртән торып тышка чыксам

Сыер буксовать итә

Ике сарык гармун уйный

Кәҗә танцевать итә.

***

Әнә килә бер машина

Бүрек кигән башына.

Күкәйгә дип менгән идем

Тавык типте башыма.

***

Ике үрдәк суга бара

Җем-җем кара кашлары.

Култыклашып тотынганга

Кәкерәйгән башлары.

***

Әбекәем сат сыерны

Алып җибәр кәҗәкәй.

Саусаң сөте, тәмле ите,

Налогы да бәләкәй.

***

Батинкасы, батинкасы

Батинкасы лаковый.

Капка төбенә килсәгез

Калын палка готовый.

***

Безнең авыл зур авыл,

Капка саен каравыл.

Уйнап күңел ачмагач,

Яшь чак пычагыма ул!

                                               Әйлән-бәйлән

Ф. Әбүбәкеров Музыкасы, Р.Миңнуллин сүзләре.

Сез дә безгә кушылыгыз

Без шатлык таратабыз,

Тирә-якны яңгыратып

Җырларга яратабыз.

Куш. Әйлән- бәйлән, Әйлән- бәйлән,

Безнең белән, безнең белән әйлән,

Җыр ул канат, җыр ул бәйрәм.

Җыр ул канат, җыр ул бәйрәм.

Без биибез тыпыр-тыпыр,

Без биибез тып та тын.

Бер башласак, бик тиз генә

Булмый безне туктатып.