«Иргит Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп чогаалында Тес хемниң овур-хевирин кɵргүскени»

Чаңгыс чер-чурттуувус чогаалчы Иргит Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп  чогаалынга даянып, кожуунувустуң улуг хеми Тестиң бойдус чурумалын ол чогаалда канчаар бижип көргүскенин сайгарарын оралдажып, шинчилел ажылын кылып  эгеледивис.

Тес хемниң овур-хевиринге хамаарыштыр тодаргай  шинчилел ажылдары бижиттинмээн болганындан Клара Доржу, Шончалай Ооржактың «Мерген хемниң пейзаж чурумалы, ооң лексиктиг онзагайы» деп эртем ажылынга даянмышаан, чугула деп санап турарывыс чүүлдерже кичээнгейни угландырган бис.

         Ынчангаш мооң-биле шинчилел ажылынын чугулазы (актуалдыы) болгаш чаазы бадыткаттынып турар. 

Шинчилел ажылының объектизи:  чечен чогаал сөзүглели.

Шинчилел ажылының предмеди:  хемниң  бойдус чурумалы.

 Ажылдын сорулгазы:

Чогаалда Тес хемниң бойдус чурумалын  тодарадыры.

 Шиитпирлээр айтырыглар:

1. Хемниң пейзаж чурумалын чуруп көргүзеринге ажыглаттынып турар кɵжүрген уткалыг сɵстерни илередири.

        2. Сɵзүглелден диалект сɵстерни, хуу аттарны илередири болгаш үе чурумалын кɵргүскенин тодарадыры.

Ажыглаан арга-методтар:

Ажылывыска тайылбыр, дилеп-тыварынын  методтарын, дылды сайгарар анализ  аргазын ажыглаан бис.

Ажылдын материалы:

И.Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп чогаалында Тес хемниң овур-хевирин чуруп кɵргүскен сɵзүглелге даянып, сайгарылганы чоруткан.

Практиктиг ужур-дузазы:

Шинчилел ажылы дараазында кылыр эртем-шинчилел ажылдарынга, башкылаашкынга ажыглаттынып болур болгаш чечен чогаалга сонуургалдыгларга бичии-даа бол дуза болур дээрзинге идегеп турар бис.

Ажылдын тургузуу:

Ажыл киирилдеден,  допчудан, кол кезектен, түңнелден, ажыглаан литература даңзызы болгаш капсырылгалардан тургустунган.

И.Бадраның «Арзылаң Күдерек» деп  чогаалындан Тес хемниң бойдус чурумалын чуруп көргүзеринге улуг ужур-дузалыг болган аргаларны эскердивис.

Хемниң бойдус чурумалын чуруп кɵргүзеринге кɵжүрген уткалыг сɵстер нептереңгей ажыглаттынып турарын  чижектерден  көргеш, дараазында түңнелди үндүрүп болур-дур деп бодалга келдивис. Дорт утказын чидирипкен алдын, аржаан, ыдык деп чүве аттары «эргим», «ынак,» «эм шынарлыг», «үнелиг»  дээн уткаларны илереди бээр таварылгалар барын көрдүвүс. Ындыг сɵстер-биле чүгле чечен чогаалда эвес, херек кырында амыдыралда-даа хемниң унун дургаар чурттап чоруур чон өскен-төрээн эргим хемин алгап, ыдыкшыдып чоруурун эскердивис.

Чогаалдың маадырлары Тес хемниң унун дургаар чурттап чораан кижилер болгаш ук девискээрде черлерниң аттары чогаалдарда хɵй кирип турар. Автор болгаш чогаалдың маадырлары мурнуу-чɵɵн диалектиниң эдилекчилери болганда, чогаалдың дылында тус черниң чонунуң диалект сɵстери кирип турарын илереттивис.

Чогаалда хемниң пейзаж чурумалын көргүзеринге бойдус болгаш үе чурумалы ажыглаттынган дээрзин эскерип көрдүвүс. Олар  онзагай шынарны киирип турар деп тодараттывыс.

Ынчангаш Тестиң овур-хевирин кɵргүзеринге ажыглаттынган чечен чогаалдың чурумалдыг аргалары онзагай черни ээлеп,  чогаалдың дылынын бир кол чепсээ бооп турар деп түңнелге келдивис.