Айлшадые угтаха элдэб арадуудай хүндэлэлэй тэмдэгүүд Проект

Буряад Уласай үндэһэтэнэй

 1-дэхи лицей-интернадай

5 ангиин һурагшад

Хүтэлбэригшэд: Мункуева Мира Баировна,

буряад хэлэнэй багша,

Лыгдынова Александра Петровна, 

хүмүүжүүлэгшэ

Айлшадые угтаха элдэб арадуудай хүндэлэлэй тэмдэгүүд

Проект зохёогшод: 5 ангиин һурагшад

Проектын хүтэлбэрилэгшэд: Мункуева Мира Баировна, буряад хэлэ ба литературын багша, Лыгдынова Александра Петровна, хүмүүжүүлэгшэ, Андреева Анжелика Викторовна, хүмүүжүүлэгшэ

Проектын шухала зорилгонууд: 

1. Айлшадые угтаха элдэб арадуудай хүндэлэлэй тэмдэгүүдэй танилсаха, эдэ хүндэлэлэй тэмдэгүүдые зүбѳѳр абажа һураха.
2. Арадай ёhо заншал алдахагүй, саашанхи үеынхидтэ дамжуулха ажал дүүргэхэ зорилготойгоор проектын  эхин табигдаа.

Айлшадые угтаха элдэб арадуудай хүндэлэлэй тэмдэгүүд ута удаанай туухэтэй, ехээр хүгжэhэн, арад зоной ёhо заншал, соёл  харуулhан байдаг.  

Айлшадые хүндэлхэ ёho заншал хадаа бухы арадуудые эбтэй болгоно.  

1. Ород арадай айлшадые угтаха хүндэлэлэй тэмдэг – хилээмэн ба дабһан.

 Айлшадтаа хилээмэ, дабhа үгэхэдэнь заахан зүһэм хилээмэ хухалжа абаад,  дабhандаа дүрѳѳд, энеэбхилэн эдихэ ёhотой.

2. Буряад арадай айлшадые угтаха хүндэлэлэй тэмдэгүүд – хадаг, тѳѳлэй

Буряад-монгол зоной бэлэгэй дээдын бэлэг, хүндэлэл ёhололой эгээл дээдын тэмдэг гэжэ хадагаа нэрлэдэг. Эгээл ехээр хүндэлhэн хүндөө хадагуудые баридаг гээшэбди. Хадагые яажа бүтээдэг бэ гэбэл, торгон миндаhан утаhаар нэхэжэ хэдэг юм. Хадаг бүхэн өөрын нэрэтэй, хээтэй, үнгэтэй байдаг. Хадагаа дундуурнь утаашань нугалхада, ама гараhан талыень нюур тала гэдэг, хоёр альган дээрээ тааруулан табижа, бариха хүн руугаа нюурта талыень харуулжа, эрхы хургаараа дээрэhээнь даража баряад, үреэлэй үгэ хэлэжэ, барижа золгодог. Аманиинь юун гэhэн удхатайб гэбэл, амандаа хэшэгтэй, олоhон олзотнай олзо боложо, дүүрэн жаргалтай ябахые хүсэнэб гэhэн тэмдэг мүн.  Хадаг абажа байhан хүн хадаг барижа байhан хүнэй үреэлэй үгэ бултыень шагнажа, хоёр гарайнгаа альгые дэлгээгээд, эрхы хургаяа ёдойлгон, хадагыень хүлеэн абадаг. Харюугай үреэл хэлэхэ гээ hаа, хадагаа гар дээрээ эрьюулжэ, аман талаарнь тэрэ хүн тээшээ харуулаад, үреэлээ хэлэдэг. Эндэ онсо ажаглахаар юумэн гэхэдэ, хадаг барижа, хадаг абажа байhан хүнүүд орой соорхой байдаггүй, толгойдоо малгайтай байха еhотой. Хадагаар золгохо ёhо заншалаа зүбөөр хэрэглэжэ сахиял!

 Эгээл хундэтэй хундоо хониной толгой баридаг -тѳѳлэй.

Гэрэй эзэн табаг дээрэхи төөлэйгөө хушуугаарнь айлшан тээшээ харуулжа баряад, айлшанай урда зогсоод, һанаһанаа хэлэжэ байгаад, төөлэйгөө һарбайна. Жэшээнь: Хори мянган хонид сооһоо хотогор таргыень шэлэбэб, хүндэтэ (худадаа, нагасадаа, нүхэртөө г.м.) шамдаа хүндын тэмдэг болгон, хониной төөлэй баринаб. Айлшан төөлэйень абаад, нара зүб эрьюулжэ, хушуугаарнь бэеһээ саашань харуулжа абаад, стол дээрэ табяад, баруун шэхыень отолжо абаад, духа дээрэһээнь мяха отолжо абаад, төөлэйн хажууда табигдаһан мяханһаань отололсожо абаад, галда үргэхыень эзэндэ үгэдэг. Тиигээд төөлэйгөөр хүндэлһэн айлдаа һайн һайханиие үреэгээд, толгойнгоо хажуудань мяха хабсараад, айлай үбгэн хүндэ гү, али залуу хүбүүндэ үгэдэг. Тэрэнь толгойгоо мүлжөөд, хаха сабшажа, уураг тархииень табаг дээрэ гаргаад, айлшандаа асаржа үгэдэг. Айлшан уураг тархи хабһаар амталаад, шэрээдэ һууһан зониие “хүртэгты” гээд заладаг.

3. Индейцэнүүдэй айлшадые угтаха хүндэлэлэй тэмдэг – ананас

Индейцэнүүдтэ ананас эгээн хүндын эдеэн болоно. Сагаан шарайтай айлшадта индейцэнүүд хүндын ёhоор газарайнгаа эдеэнэй дээжэ ананас барина. Ананас баяжаха гэһэн удхатай тэмдэг болоно.

4. Грузиин арадай айлшадые угтаха хүндэлэлэй тэмдэг - эбэр

Тамада айлшадтаа эбэр уреэл хэлэхынь түлѳѳ винотой эбэр барюулдаг. Энэ гэртэ эгээн hайниие уреэлээд эбэрээ хоhон болгоод, һѳѳргэнь үгэдэг.

5. Осетиин арадай айлшадые угтаха хүндэлэлэй тэмдэг – осетиин пирагууд. 

           Айлшадые угтахадаа, гурбан янзын пирагуудые табаг дээрэ хээд табина. Заалһаа юундэ 3 пирагбайха ёһотойб гэхэдэ, бурханда, наранда, газарта үргэл  хэхэ гэһэн удхатай.  Пираг 8 хубида заалһаа хэршэдэг.