К.К. Кудажыныӊ «Тараа» деп тоожузунда деӊнелгелерни болгаш деӊнелгелиг бѳлүглелдерни ажыглааны

Сут-хѳл кожууннуӊ ниити билиг албан чери

Алдан-Маадыр ортумак ниити билиг школазы

Илеткел:

К.К. Кудажыныӊ «Тараа» деп тоожузунда деӊнелгелерни болгаш деӊнелгелиг бѳлүглелдерни ажыглааны

Ажылды кылган ѳѳреникчи: 9 класстыӊ ѳѳреникчизи

Ооржак Оюжана

Удуртукчу башкызы: бирги категорияныӊ тыва дыл,

тыва чогаал башкызы Ондар Екатерина Ыйдымбууевна.

Алдан-Маадыр суур, 2020 ч.

Планы:

1. Киирилде

I.1. К. Кудажыныӊ «Тараа» деп тоожузунда тарааныӊ үнезиниӊ дугайында медээ.

I.2.Суурувустуӊ тараажылары

II. 1. Деӊнелге – дылдыӊ уран-чечен аргазы

    2. «Тараа» деп тоожуда деӊнелгелерни болгаш деӊнелгелиг бөлүглелдерни ажыглааны.

III. Түӊнел

1. Чогаалдыӊ уран-чечен болурунга деӊнелгелерниӊ ролю.

Сорулгазы:

1. Деӊнелгелер чогаалды чүгле уран-чечен кылып турар эвес, ол чогаалчыныӊ, ында маадырларныӊ сагыш-сеткилин илередип турар дээрзин көргүзер.

Киирилде кезээ

Тараа! Бо сөстү адаарга, кижиниӊ сагыжынга ол дээш демисежип, амы-тынын берип, арыг ханын төп чораан кижилерниӊ овур-хевири кирер. Тараа! Бо сөстү адаарга, ооӊ сорттарын чаартыр, экижидер дээш шенелде кылып турар лабораториялар, комбайн, трактор кылып турар заводтар, ону ажаап өстүрер дээш ховуларда дүн-хүн чок ажылдап турар кижилер сагышка кирер.

Чоокта чаа өөренгенивис К.Кудажыныӊ «Тараа» деп чогаалында Суваӊ ашак тараа дугайында: «Чаӊгыс аяк тараа харамнанган эвес, силерни тарааны камнап чаӊчыксын дээш кончуп чораан мен… Тараа черден узуп алыр элезин эвес-тир. Тараа дээш кижилер далай дег дерин, таӊды дег күжүн үндүрер. Тарааны камнаӊар, ол дээш амы-тынывысты берип чораан бис» деп чугаалап турар.

Бо чогаалда чиӊге-тараа дугайында чугаалап турар. Чиӊге-тараа – чаӊгыс чылдыг үнүш, сывы дорт, бүрүзү узун, чиӊге. Ол тарааны Азия, Америка, Африка, Европа чурттарында 500 хевирин тарып турар, а Россияда 8 хевири бар.

Бистиӊ Алдан-Маадыр суурда хөй чылдарада тараа тарып, күрүнеге чоннуӊ амыдыралынга улуг үлүг-хуузун киирип чораан болгаш киирип чоруур тараажылар хөй. Оларга Кызыл-оол Алдын-оол Кылаӊмааевич,  Бызатпаа Сергей Монгушович, Ондар Василиий Дыгбашович – Тыва Республиканыӊ көдээ ажыл-агыйыныӊ алдарлыг ажылдакчылары,  Бо хүннерде чүгле чиӊге-тарааны тарып чораан улустарга Ооржак Түмен-Байыр Арын-оолович – Тыва АССР-ниӊ өөредилгезиниӊ алдарлыг ажылдакчызы, улус чырыдыышкыныныӊ тергиини. Ондар Сот Кертик-оович – суурувустуӊ хоочуну.

Бистиӊ шинчилел ажылывыста 8-ки класстыӊ өөредилге программазында кирип турар К.Кудажыныӊ «Тараа» деп тоожузунуӊ дылыныӊ уран-чечен аргаларын сайгарып көөрүн шенедивис.

Бо чогаалда дыка хөй эпитеттерни, быжыг сөс  каттыжыышкыннарын, метафора, диригжидилге, деӊнелгелерни ажыглаан. А бис оларныӊ аразындан деӊнелгелерге болгаш деӊнелгелерлиг бөлүглелдерге доктаадывыс. Олар чогаалдыӊ дылын байыдып, ону улам уран-чечен, сонуурганчыг, номчуштуг кылып турар дээрзин бадыткаарын оралдажыйн.

Деӊнелге дээрге кандыг-бир чүвени азы болуушкунну өске бир чүвеге азы болуушкунга дөмейлээрин ынча дээр. Деӊнелгени таарымчалыг ажыглаанындан чогаалдыӊ сөс-домаа уран-чечен болуп, ооӊ утказы улам тодараар. Ынчангаш номчукчуларга уттундурбас болуп артар.

Ук тоожуда ниитизи-биле 28 аӊгы деӊнелге кирген. Оларны дараазында бөлүктерге хувааган бис:

1. Чүвелерни  чүвелерге деӊнээни (6) : буттарын телеграф чагыларыгылаштыр черже ыяк базыпкан, боскунга кара чүве кээп чыдыпкан дег болган, көк хевексиг, бышкан тараа ышкаш, кодан чодазы чоон таакпызын бурулаткаш, хөл дузу кире берген чүве дег.
2. Кылдыныг (5): Салам бажын сугга чугган чүве дег, чугаалавас-ла чүве чугаалаптым дээнзиг, боскунга кара чүве кээп чыдыпкан дег болган, эмдик теве дывылаан чүве-биле дөмей-ле.
3. Дириг амытаннарга дөмейлээни (9): Уяда сарыг аастыг куш оолдары дег, бир өөр торлаа оолдары-ла, доӊганнашкан дуруяалар-ла, эът манаан эзир оолдары дег, үӊгүрүнче суг кудупкан күскелер дег, өөн адыгга чазарладыпкан кызыл-кымыскаяктар дег, эмдик теве дывылаан чүве-биле дөмей-ле, хоран чипкен ыт дег, уруг-дарыг бастырып каггы дег.
4. Кижилерге дөмейлээн деӊнелгелер (6): адазынныы дег кадыр хавактыг Тарак-оол, иези ышкаш, улус ышкаш, Суваӊ ышкаш, ядыы араттар ышкаш, адазы ышкаш.
5. Хемчээл (1): узун ышкаш болган.
6. Абстрактылыг деӊнелгелер(1): ачазыныӊ күзээни дег.
7. Кыжырып-шооткан утканы илередип турар деӊнелгелер (2): үӊгүрүнче суг кудупкан күскелер дег, оон адыгга чазарладыпкан кызыл-кымыскаяктар дег.
8.  Чараш, чаптанчыг деӊнелгелер(4): сарыг аастыг куш оолдары дег, бир өөр торлаа оолдары-ла, эът манаан эзир оолдары дег, өө кушкаш уязы дег.
9. Улустуӊ кызымаан көргүскен деӊнелгелер (1): доӊганнашкан дуруяалар-ла

Деӊнелгени чагырышкан нарын домакта деӊнелгениӊ тайылбыр домаанда ажыглааны

1. Боскунга кара чүве кээп чыдыпкан дег болган, мырыӊай үнү үнмээн.
2. – Дүжүмет ийи  солааны-биле өглерниӊ барба-савазын чинчерлеп каапкан, эмдик теве дывылаан чүве-биле дөмей-ле.
3. - Америк улуска силерниӊ аас-кежикти күзээниӊерни дамчыдар мен – деп, Тарак-оолдуӊ чугаазыныӊ сөөлгүзү чокка чугаалааш, чырыктарын, хөл дузу кире берген чүве дег, ажырганып сыртылаӊнаткаш, шляпазын ужулгаш, америк дээрги тыва колхозчу араттыӊ мурнунга мөгейген.

Тодарадылгалар:

1. Уяда сарыг аастыг куш оолдары дег
2. Иези ышкаш өле бызааа
3. Улус ышкаш хөй мал-маганныг эвес.
4. Суван ышкаш хөй ажы-төлдүг
5. Көк-хевексиг, тарааны
6. Адазы ышкаш, ядыы араттыӊ
7. Ажыккайга четпес дээрден башка
8. Ижээген өрге эвес-ле болгай
9. Бышкан тараа ышкаш
10. Ядыы араттар ышкаш кижилерге
11. Кодан чодазы ышкаш таакпызын

Байдалдар:

1. Чугаалаптым дээнзиг
2. Буттарын телеграф чагыларыгылаштыр
3. Өө кушкаш уыязы дег
4. Оон адыгга чазарладыпкан кызыл-кымыскаяктар дег
5. Хоран чипкен ыт дег
6. Уруг-дарыг бастырып каггы дег
7. Үӊгүрүнче суг кудупкан күскелер дег

Сөглекчилер:

1. Доӊганнашкан дуруяалар-ла
2. Дой ышкаш
3. Идегел-ле бар ышкаш
4. Дыка-ла узун ышкаш

Бөдүүн деӊнелгелер:

1. Иези ышкаш
2. Улус ышкаш
3. Суваӊ ышкаш
4. Узун ышкаш
5. Көк-хевексиг
6. Чодазы ышкаш
7. Дой ышкаш
8. Адазынныы дег
9. Адазы ышкаш
10. Ол ышкаш

Делгереӊгей деӊнелгелер:

1. Бышкан тараа ышкаш
2. Буттарын телеграф чагыгылаштыр
3. Чугаалавас чүве чугаалаптым дээнзиг
4. Сарыг аастыг куш оолдары дег
5. Доӊганнашкан дуруяалар-ла
6. Эът манаан эзир оолдары дег
7. Ядыы араттар ышкаш
8. Уруг-дарыг бастырып каггы дег.
9. Үӊгүрүнче суг кудупкан күскелер дег
10. Өөн адыгга чазарладыпкан кызыл-кымыскаяктар дег
11. Ажыккайга четпес дээрден башка
12. Хоран чипкен ыт дег
13. Ижээген өрге эвес-ле болгай
14. Ачазыныӊ күзээни дег

1. Дег деп артынчыларныӊ дузазы-биле тургустунган деӊнелгелер – 11
2. Ышкаш деп артынчы дузазы-биле тургустунган деӊнелгелер – 9
3. Кожумактар дузазы-биле тургустунган деӊнелгелер – 2
4. –ла,-ле деп артынчылар дузазы-биле тургустунган деӊнелгелер – 3
5. –гылаштыр деп кожумак дузазы-биле тургустунган деӊнелгелер – 1
6. Дээрден башка деп сөс каттыжыышкынындан тургустунган -1

Дой ышкаш деп деӊнелгениӊ утказын бодап көөрге, тарааны ажаап алган хүн ядыы кижилерге канчаар-даа аажок улуг, сөглеттинмес улуг байырлал, дой ышкаш сагындырып турары дээрге, ол өг-бүлеге кайы хире өөрүнчүг, тодуг-догаа болганын көргүзүп турар.

Деӊнелгелер хөй кезиинде өгнүӊ бичии уругларын уяда чаа частып орар сарыг аастыг куш оолдарынга, бир өөр торлааларга, бичии эът манаан эзир оолдарынга деӊнеп турары чараш, чаптанчыг, кем чок кээргенчиг кылдыр көргүзүп турар. Шынап-ла чаа чазылган куш оолдары кайы хире чараш, чаптанчыг ийик шуптувуска билдингир.

Бичии оолдарныӊ кортканын «үӊгүрүнче суг кудупкан күскелер дег» деп турары база-ла чаптанчыг. Күскелерниӊ үӊгүрүнче суг кудуптарга, кайы-хире кээргенчиг ийик, автор оолдарныӊ кортканын мынчаар бижип турар.

Бо тоожунуӊ мөзү чок маадырларын көргүзерде, «оон адыгга чазарладыпкан кызыл-кымыскаяктар дег», «хоран чипкен ыт дег», «эмдик теве дывылаан чүве-биле дөмей-ле» деп деӊнелгелерни ажыглааны кончуг чедимчелиг.

Оларныӊ коргуп-девидеп турарын, кижилерге каржы-хажагайын, дүржок, улустарны бастып, дорамчылап турарын моон көрүп болур. Кижилерниӊ күш-ажылга ынаан, амыдырал дээш чүткүлдүүн» доӊганнашкан дуруяалар дег» деп деӊнелгелиг бөлүглел бадыткап турар.

Чамдык «боскунга кара чүве кээп чыдыпкан чүве дег болган, уя сарыг аастыг куш оолдары дег, бир өөр торлаа оолдары-ла, эът манаар эзир оолдары дег үӊгүрүнче суг кудупкан күскелер дег, эмдик теве дывылаан чүве-биле дөмей-ле, хоран чипкен ыт дег» деп деӊнелгелер быжыг сөс каттыжыышкыны, доктаамал эпитеттер болу берген, өске-даа чогаалчыларныӊ чогаалдарында ажыглаттынып турар солун.

К.Кудажы «Тараа» деп тоожуну эгелээрде, бир дөс чиӊге-тарааны «салам бажын сугга чугган чүве дег» деп деӊнелге-биле эгелээн болуп турар. Мында тараа бир дөс, ол аяар чайганып турар, ону орус эш дөзүнден сый тырткаш, Тарак-оолга белекке бээр. Оон-на тараа дугайында чугаа эгелээр. А чогаалдыӊ төнчүзүнде: Суваӊ ашактыӊ хөөрүнүӊ кырынга бышкан тараа ышкаш алдын үжүктер-биле «Тарааны камнаӊар, ол дээш амы-тынывысты берип чораан бис» деп бижип кааны символдзуг: алдын үжүктерни бышкан тараага деӊнеп, дөмейлеп турар.