С.Г.Чавайнын "Ото" почеламутын возалтме историйже

Муниципальное общеобразовательное учреждение

«Кельмаксолинская средняя общеобразовательная школа»

С.Г.Чавайнын «Ото» почеламутшын возалтме историйже

 Выполнил: ученик 8 класса:

 Волков Никита

 Проверил:  учитель марийского

  языка и литературы:

                                                                                                            Караваева Ирина Валериановна

Кельмаксола

2019

Вуйлымаш

1.        Ончылмут        

1. Кызытсе илышын йодмыжлан келшыше паша (актуальность)
2. Цель ден  задаче, пашам ыштыме йон (методы работы);

2.        Тун ужаш

      2.1.    Сергей Григорьевич Чавайнын илыш да сылнымут пашаже.        

2.         «Ото» почеламутын турло жапыште печатлалтмыже: икгайлык да ойыртемже.
3. «Ото» почеламутын кызытсе илышлан келшымыжымат иктешлен лекташ.

3. Иктешлымаш        

4. Литератур        

Шымлыме йон-влак.

1. «Марий литератур: Визымше класслан учебник-хрестоматий учебникым лудмаш да лончылымаш. 146-149 стр.
2. С. Г. Чавайнын  1 том  книгаште «Ото» почеламутым лудмаш.
3. «Ото»турло йылме дене почелумут сборник.
4. «Ямде лий» газет, 6 октябрь 2019 ий.

1.Ончылмут.

     Кеч-могай калыкынат шкенжын ойыртемалтше да тудлан келшыше поян йылмыже  да сылнымутшо уло. Сем, сурет, театр, кино семынак сылнымутан литератур – искусствын ик ужашыже. Композитор чон шонымыжым йук да семузгар дене, суретче кисточке да чия дене почын пуат. А художественный произведенийыште писатель, сылнымут дене пайдаланен, айдемын чон шижмашыжым, тургыжланымашыжым, койыш-шоктышыжо да шонымашыжым, кумыл поянлыкшым умылтара. Сандене писательым сылнымут дене суретлыше айдеме маныт.

Писатель калыкын, посна енын илышыштыже лийше событий-влак нерген каласкала, мемнам авалтыше пуртусын поянлыкшым, сылнылыкшым мут дене да почеламут корно дене почын пуа.

Кызытсе илышын йодмыжо.

Кажне ийын марий литератур уроклаште ме сылнымут мастар-влакын сылне деч сылне произведений-влакше дене палыме лийына, герой пелен куанена але ойгырена, ожнысо илышымат пален налына. Марий сылнымутлан туналтышым пуышо писательын – С.Г.Чавайнын- ятыр произведенийжым лудынна. Тунемме ий туналтыштак тудын «Акпатыр» исторический  драмыжым лудынна да лончыленна. Туныктышына темым иктешлыше  урокышто классикын сылнымут пашаж нерген каласкалыш, а вара «Ото» почеламутын возалтмекыже, тудым  уэш пачаш торлен  лекме нергенат ойлыш. Тидын нерген шукырак пален налаш шонышым да, туныктышемын темлымыж почеш,  «Ото» почеламутын турло жапыште печатлалт лекше содержанийжым шымлаш пижым. Лач тидыже мыйын проектемын цельже лие.

     Шке ончылнем тыгай задаче-влакым шындышым:

1) Почеламутлаште икгайлык да ойыртемым, пуртус суретын вашлиялтше ужашыжым шымлен лекташ;

2) Авторын кузе, могай амаллан тыге возымыжым  рашемдаш;

3) «Ото» почеламутын кызытсе илышлан келшымыжымат иктешлен лекташ.

Тиде пашам туналаш 5-8 классыште тунемме С.Г. Чавайнын илыш да сылнымут пашажым уэш шарналташ логале.

 «Ото» почеламутым 1905 ий возымо вариантше дене тунемынна, илыш вашталтмылан тудымат кум семын торлен возымо улмаш, Тидым йоча-влакат палышаш улыт, шонем да тидыжым  шымлымаш пашамын кулешлыкше (научно-практическая значимость работы) семын иктешлем.

      Тиде пашам шукташ «Ото» книгамат уэш пачаш  ик гана веле огыл лудаш пернен, туныктышем дечат йодынам.

2.1. Автор нерген ой.

С.Г. Чавайн – марий калыкын ик эн йоратыме писательже, классикше. Тудо марий йылме дене сылнымутан произведенийлан эн ончыч возаш туналын, марий сылнымутлан чапле негызым ыштен. Садлан илымыж годымак калык тудым марий литературын пионерже манын пагален лумден.

Сергей Григорьевич Григорьев (Чавайн) 1888 ий 6 октябырьыште шочын.Шочмо верже – Морко районысо  Изи Корамас ял.

Писательын ачаже йорло кресаньык лийын. Тудым шарнен, С.Чавайн тыге возен: «Ачий умыржо мучко пашам ыштен. Садыгак нужна гыч лектын кертын огыл». Туге гынат йорло марий шке эргыжым туныкташ шонен пыштен. Тудо умылен: тунемде, пычкемыш еным турлын ондалат, турлын пызырат. Ондак Сергей шке шочмо ялыштыжак улшо церковно-приходской школышко коштын. 1902 ийыште тудо Нуръял Корамас школым сайын тунем пытара. Книгам, сылне поэтический шомакым йоратен шындыше рвезе ынде туналтыш школ пытарыме дене ок лыплане, умбакыже тунемме нерген шонаш туналеш.

13 ияш Сергей тиде ийынак кумло вич менге ордыжко,  Унчо селаш, кая да «Центральный марий школышко» тунемаш пура.Унчо школым пытарымек, Чавайн умбакыжат тунемашак шонен. Тыге 1904 ий шыжым Озан оласе учительский инородческий семинарийыште конкурсный экзаменым куча, вара ныл ий мучкотушто шинчымашым пога.

Тиде семинарий миссионер школлан кулшо туныктышым ямдылен. Тыште эн чот юмо ден кугыжам пагалаш ужыныт. Туге гынат семинарийыште Чавайн туныктышылан кулешлык шуко шинчимашым налын, тудын илышым умылымашыже ятырлан келгемын. Марий калыкын улыж-укеж нерген тымарте школлаште ойлен огытыл гын, Чавайн лумынак марий историйымат, марий илыш-йуламат шымлаш пижеш. Самырык студент марий калыкын тунамсе илымыж ден ончыклык пурымашыж нерген шонкалаш туналеш. Тиде шонымашак тудым сылнемут пашашке конда.

Литератур пашам кузе туналмыж нерген шарнен, Сергей Григорьевич тыге воза: «1904 ийыште Озан оласе семинарийышке тунемаш пурышым. Тушто руш поэт-влакын возымыштым марлашке кусараш тунальым. Эн чотшо Пушкин, Гоголь, Никитин, Кольцовын почеламутшо шукыжо руш калык муро гай. Сандене мыланемат ушышкем пурыш: марий муро семын марла йылме дене почеламутым возен ончаш. Точен ончышым, лиеш. Тиде лийын 1905 ийыште, ноябырь тылзыште. Тунам мый 17 ияш улам ыле.»

Чавайным сылнымут пашалан 1907-1910 ийласе «Марла календарят» чот таратен. Нине ийласе «Календарь» марий калык ончылан ятыр кулешлан туныктымо да культур йодыщ-влакым нолталаш полшен. Тушан почеламут, басне, легенде, йомак, муро, тушто савыкталтын. Чыла тиде сылнемутым калык тунам пеш йоратен лудын.

Чавайн «Календарь» савыкташ калык ойпогым чумыра, «Марий калык нерген» статьям, «Юмо деч ю патыр», «Канга» да моло почеламутым воза.

«Марла календарьым» лукшо В.М.Васильев дене кылым кучымыжо С.Чавайн тунам сай саскам пуэн:Васильевын полшымыж дене 1908 ийыште самырык авторын «Марий калыкын тошто годсо илышыже» луман посна книгаже савыкталт лектеш. Тушто «Йыланда» ден «Чодыраште» ойлымаш, кум почеламут да «Вувер» йомакым туналтышыже пуреныт. 1910 ийыште В.Ипатов дене пырля Чавайн «Кумшо марла книгам» печатлен луктеш. Тушто, руш йылме гыч кусарыме сылнымут-влак  коклаште, Чавайнын индеш почеламутшо да латик изирак ойлымашыже лийыныт.

Озан оласе семинарийым тунем лекмек, С.Г.Чавайн тунамсе Сотнур волостьысо Петъял, Шарибоксад ялласе школлаште да Сотнур двухклассный школышто йоча-влакым туныктен. Тудын ты жапысе илышыжым «Элнет» роман гыч икмыняр паленналаш лиеш. Вет туныктышо Григорий Петровичын образшым суретлаш Чавайн шке илышыштыже лийше турло событийым ятыр кучылтын.

Шемер калыкын ойгыжо, куанже да илышыже пашаче айдемым чапландарыше самырык туныктышо-поэтым кугыжан строй турло семынат шыгыремдылын, чиновник ден полицейский кашак тудын кажне ошкылжым эскерен шогеныт. Тыгай шыгыремдымымтуркен керде, адакшым империалистический сарыш налме деч утлаш манын, С.Чавайн 1915 ий шыжым, шочмо кундемжым коден, Аральск куртньыгорго станцийын школышкыжо туныктыш кая.

Октябрь революцийым Чавайн, тунамсе шуко асснымй интеллигент семынак, куанен вашлийын.

1919 ий шыжым, Казахстан гыч портылмек, пашам ышташ тудо Наркоманец пеленсе марий издательствыш пура. Тыште писатель кок ий мучко турло книгам савыкташ ямдыла, «Йошкар кече» газетым лукмаште полышкала.

Тиде жапыштак Чавайн районлашке лектеден коштеш: школ пашам шымла, культур йодыш дене верысе калыклан полышкала, шкенжын творчествыжымат калыкын пашаж дене кылдаш тырша. «Шем пыл шула, кече лектеш» пьесым, «Язык гыч язык сулыш» («Окавий») ойлымашым печатлен луктеш.

1921 ийыште «Йошкар кече» газетым Йошкар-Олашке кусарымеке, С.Г.Чавайн тиде газет редакцийыште пашам шыташ туналеш, а пел ий гыч «Йошкар кече» ден рушла лекше «Голос мари» газетын редакторжо лиеш. Но туныктышын школ пашалан утларак чонжо йулен, сандене 1923 ийыште Арын школ- интернатыш кая да тушто ныл ий вуйлатышлан тырша. Тыштак Чавайн «Октябрь» поэмым воза, рушла гыч икмыняр муро ден почеламутым кусара, тунамсе марий кресаньык илыш-йула нерген «Аракан кочыжо» ден «Шудо тенге олно» комедий-влакым сера, марий театр искусствым чапландарыше «Мукшотар» луман пьесым, «Йоча-влаклан лудшаш книгам» савыктен луктеш.

1925 ий деч вара, Марий областьын издательсвыже почылтмек, «Арлан ден Кестен» мыскара журнал, а вара «У вий» журнал лекташ туналыт, «Йошкар кече» газетын редакцийже пелен марий писатель-влакын  кружокышт чумырга. Чавайнат 1927 ий мучаште уэш Йошкар-Олашке кусна. Ондак «Йошкар кече» газет редакцийыте тырша, вара «У вий» журналым редактироватла.

Пытартыш лу ий жапыште С.Г.Чавайн утларакшым драматургий произведений-влакым воза: «Шудо тенге олно», «Мукшотар» (у вариант), «Чодыра завод», «Илыше вуд», «Кон верч?», «Марий рота», «Акпатыр», «Окса тул». Пьесе-влакым сценыште шындаш ямдылыме годым драматурглан Маргостеатр дене пырля пашам ятыр ышташ верештын. 1934 ийыште, «Акпатыр» пьесым возымыж годым, пашам ышташ тудо йоршынак театырыш куснен.

С.Г.Чавайн 1905 ий гыч туналын 1937 ий марте шудо наре поэтический произведенийым (почеламутым, мурым, поэмым), 18 пьесым, коло утла ойлымашым, очеркым, повестьым, «Элнет» луман ассным возен. Рушла гыч марий йылмыш витле наре турло произведенийым кусарен.

С.Чавайнын творческий пашажым кукшын аклен, 1935 ийыште Марий областьысе путынь калык писательын возаш туналмыжлан 30 ий теммым пайремлен. Марий кундем мучко школлаште, клублаште писатель лумеш литератур асс эртаралтын. Чавайн тиде пайремлан «У элын кушмым, куанен, мый мурем» почеламутым возен да тудым 30-шо декабрьыште Маргонотеатрыште эртарыме юбилей пайремышке погынышо-влак ончылно вашмут семын лудын.

2.2. Ото» почеламутын турло жапыште печатлалтмыже: икгайлык да ойыртемже.

   Тидын нерген С.Чавайн «Поэт лумем кузе лекте» статьяштыже тыге воза: «1905 ийыште революций лийын. Тиде революций марий калыклан эрык нерген шижтарен, марий интеллигенцийын кумылжым тарватен. Шукынжо марий улмышт деч вожыл коштыныт гын, тунам марий газет, книга, литератур нерген мутланаш тунальыч. Революций мыйынат кумылем таратыш, мый сылнымутан ойым возаш тунальым. Эн ончыч мый руш поэт-влакын почеламутыштым марлашке кусараш, вара семын шке гыч шонен возаш тунальым». Тыге 1905 ий декабрь тылзын Озанысе учительский семинарийын канцелярийыштыже Владимир Алексеевич Мухин тудын почеламутшым моло погынышо студент-влак ончылан лудын пуэн.

     «Ото» почеламут

Ик тымык ото уломемнан элыште,

Шога тудо ото кугу ер серыште .

Тушто ладыра деч ладыра пушенге кушкеш,

Тушто мотор деч мотор саска шочеш.

Тушто, ужар лышташ лонгаште, шушпык мура,

Тудо ото гыч ерышке яндар памаш йога.

Тушто шудыжат ужаргырак,

Тушт о пеледышыжат сылнырак.

Тудо отым мый йоратем,

Тушто пушенге руышым мый вурсем.

С.Г. Чаыайнын «Ото» почеламутшо марий калыкын сылне мут ойпогыштыжо курымаш кышам коден. Тиде почеламут денем арий поэзийын туналтыш йыжынже кылдалт шога.

«Ото» почеламут – марий поэзийын эн первый произведенийже.

С. Чавайнын шочмыжлан 100 ий теме вашеш «Ото» почеламут книгам 45 йылме дене савыктен лукмо.

17 ияш рвезе тиде почеламутышто шочмо кундемын  моторлыкшо дене кугешна. Йырваш улшо чыла чонаным йората,  пуртусын уло моторлыкым почын ончыкта.

15 ий эртымеке, С.Г.Чавайн илыш вашталтмылан, революций лиймылан кора «Ото» почеламутым уэш торлата да икмыняр корнылам вашталтен да уштарен воза. Тыште авторын чонжо дене юмылан ушанле улмыжым ужына. Марий калыкын орлыкан илышыже ынде пыта, юмылан кумалмыже арам лийын огыл – чыла марий калыклан эрыкан илыш толеш. Тудо тыге манеш: «Кугу юмо, калыклан ласкалыкым пу, чыла тунялан тыныслыкым пу!».

Ото.

Ик тымык ото уломемнан элыште,

Шога тудо ото кугу ер серыште .

Тудо ото гыч ерышке яндар памаш йога,

Ужар лышташ лонгаште шушпык мура.

Тушто ладыра деч ладыра пушенге кушкеш,

Тушто мотор деч мотор саска шочеш.

Ужар ото умбалне, кушно, ик турий

Туням моктен мура.

Ладыра пушенге лонгаште ош марий

Кава юмылан кумалын шога.

Чылт-чылт куртньым марий пералта,

Ош лум гай пондашыжым пурла кидше дене ниялта:

-Кугу юмо, калыклан ласкалыкым пу,

Чыла тунялан тыныслыкым пу!

Йырваш пеледыш пеледеш,

Сылнын, тамлын упшалтеш,

Турло-турло чонанже, куанен,

Туняште лушкалтеш.

Марийын кумалмыже вашке ынде шуэш:

Марий калыкат, ушнен, ласкан илаш туналеш.

1920 ий 8 июль.

Граждан сар пытымек, юмылан ушанымашым йонылыш корнылан шотлаш туналыт, садлан С.Г.Чавайнын торлатен возымо «Отыжо» илышлан келшыдыме лиеш. Тыге автор уэш тиде почеламутын вариантшым вашталта. Ынде тудо тыге йонга:

Ото.

Ик тымык от уло мемнан элыште,

Шога тудо ото кугу ер серыште.

Тудо ото гычерышке яндар памаш йога,

Ужар лышташ лонгаште шушпык мура.

Тушто ладыра деч ладыра пушенге кушкеш,

Тушто мотор деч мотор саска шочеш,

Ужар ото умбалне, кушно, ик турий

Туням моктен мура.

Ото воктен ик марий

Мландым курал шога.

Чылт-чылт куртньым марий пералта,

Ош пондашыжым пурла кид дене ниялта.

Калыкланласкалыкым шона,

Чылатунялан тыныслыкым вуча…

Йырваш пеледыш пеледеш,

Сылнын, тамлын упшалтеш.

Турло-турло чонанже, куанен, туняште лушкалтеш.

Марийын шонымыжо вашке ынде шуэш.

Марий калыкат, ушнен, ласкан илаш туналеш.

1926 ий.

«Марий могай шонымаш дене ила?» - йодыш лектеш почеламут негызеш.

Моло самырык элысе калык дене ваш-ваш келшен, икте-весылан энертен илаш. Лий тый  марий але чуваш, казах але татар – кажныже у илышым чонымаште икоян лийман. Теве тыгай шонымашым почеш тиде почеламутшо дене автор 1926 ийыште торлатен возымо почеламутшо дене.

Иктешлен каласаш гын, кызыт ме С.Г.Чавайнын эше 17 ияшак возымо почеламут вариантшым лудына да тунемына. Но кажне возымо вариантшат шке жапысе илышлан келшыше лийын, лудшо енын чонжым куандарен, у илыш дене тор илаш кумылым луктын.

2018 ийыште октябрь тылзыште Чавайнлан 130 ий темын. Эше тынар жап кок пачаш эрта гынат, С.Г.Чавайнын почеламутшо илаш да йонгаш туналеш.