Исследовательская работа«Энциклопедия одного слова»

     МКОУ «Ходжаказмалярская СОШ им.М.К.Казиева»

Исследовательская работа

по родному(лезгинскому) языку

«Энциклопедия одного слова»

Выполнил: Рамазанов Рустам, ученик 9 класса

Руководитель: Рамазанова Марият Кухмазовна,

учитель родного языка и литературы 

2019

Кьилер

Гьахьун…………………………………………………………….2

I.Кьилин пай

1.1   «Кьил» гафунин мана-метлеб………………………………3-4

1.2  Жуьреба-жуьре чIалан паяр «кьил» гаф кваз  арадиз атун …5

II  Мягькем   ибарайра, махара, мисалра, мискIалра, художественный эсерра «кьил» гаф  дуьшуьш хьун………………..6-14

2.1. Мягькем ибарайра……………………………………………6-8

2.2. Махара ……………………………………………………...8-10

2.3  Мисалра……………………………………………………10-12

2.4  МискIалра   ………………………………………………..12-13

2.5 Художественный эсерра  ………………………………….....14

III. Къейдер………………………………………………………...15

IV. Ишлемишнавай литература…………………………………..16

V. Алава материалар

Шикилар…………………………………………………….17-18

Гьахьун

Чна чи рахунра ишлемишзавай гьар са гаф къиметлу я. Амма рахадайла, чна кьилдин гафарин манаяр кьатIузвач, а ихтилатдиз  санлай  фикир гузва.  «Кьил» гаф заз инсанри са шумуд манада аваз чпин рахунрик кутаз акуна ва зун фикирлу хьана: икьван манаяр гьа са гафуниз?

И кIвалахдин важиблувал ам я хьи, веревирд ийизвай гаф цIийиди туш, ам гьар юкъуз чи рахунра дуьшуьш жезва, амма адаз чна кьетIен фикир гузвач.

Мурад : «кьил» гафунин вилаятдиз сейр авун, яни адан мана-метлебдиз баянар гун.

Вилик эцигнавай мураддиз килигна, за жуван вилик ихьтин месэлаяр эцигна:

1. гафунин манаяр тайинарун;

2 .гафарганрай и гафуниз синонимар, антонимар жагъурун;

3. «кьил» гафунихъ галаз алакъалу гафар тайинарун;

4. мягькем ибарайра, мисалра, мискIалра , махара,художественный эсерра «кьил» гаф дуьшуьш хьун ахтармишун

Менфят къачунвай къайдаяр:

 жуьреба-жуьре гафарганар веревирд авун, мисалрин ва мискIалрин кIватIалар  веревирд авун,алава малуматар  жагъурун патал Интернетдикай менфят къачун.

I. Кьилин пай

 1.1.«Кьил» гафунин мана-метлеб

Ахтармишун кьиле тухудайла заз акуна хьи, «кьил» гаф  гзаф манайрин гаф я ва инсанри чпин  рахунра и гафуникай гзаф менят къачузва. Сифтени-сифте М.М.Гьажиеван «Лезгинско-русский словарда»  «кьил» гафуниз гьихьтин баянар ганватIа фикир гун. Алимди и гафунин 9 мана ачухарнава:

1) инсандин ва я гьайвандин бедендин пай,

2) акьул, фагьум(кьил авай инсан),

3) гьисабунин уьчме яз (виш кьил лапаг),

4) регьбер, кьиле авайди(гьукуматдин кьил),

5) яцIу,элкъвей кIалубда авай (келемдин кьил),

6) кьакьан чка, кIук (дагъдин кьил),

7) къалпагъ (катулдин кьи, сандухдин кьил),

8) чка, пад, эхир (булахдин кьил, вини кьил, куьчед кьил),

9) тIвар (ктабдин кьил, макъаладин кьил)

А.Г.Гуьлмегьамедован «Лезги чIалан словарда» «кьил» гафуниз 12 мана ганва:

1) инсандин, гьайвандин, къушран гардандилай винидихъ тир бедендин пай( Кьилихь галай яргъи сачах пекдин шал. Е. Э. )

2) куьч. инсан; дишегьли (Хьанач жаваб ийир са кьил... Е. Э. Наиб Гьасаназ)

3) кьадар гьисабдай уьлчме ( Жечни кьван, захъ ирид-муьжуьд кьил хизан гала... ЛГ, 2001, 17. V.)

4) са вуч ятIани башламиш жезвай чка. ( Пакам кьиляй зил кьада вав свалари Шалбуз дагъдин эквер алай Игулар. Ж. Байрамалиев. Игулар)

5) техилдин (мухан, къуьлуьн) тварар жедай пай  (Гъиле мал, такьат, куьмек авайбурун НикIер авадан я, кукIрух хьана кьил, Такьатсуз даим, завал галайбурун АтIанва чпин зегьметдихъай вил. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар)

6) чIук. ("Шарвили эпосдай са шумуд кьил чапна. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос )

7) набататдин техил жедай вини пай. (Гвен гвейи никIе тек са кьил чилел, Къизил я лугьуз кIватIда кьве гъилел. А. Б. Гвен гуьзвай никIе)

 8) хуьрек гьазурдай алатрин къалпагъ. ( къажгъандин кьил, чайникдин кьил, чайдандин кьил; кьил алудун, кьил эхцигун)

 9) ( урус глава) гьукуматдин, республикадин, шегьердин, хуьруьн кьиле авайди. (Гьамиша хьиз, и сефердани республикадин кьил уьлкведин меркездиз фейила, РФ-дин министерствойрин руководителрихъ галаз адан са жерге карчивилин гуьруьшмишвилерни кьиле фена. ЛГ, 2000, 6. IV.)

10) тереф, пад. (Дагъларин кьиляйни сифте атайдаз разивал гана. Лишанар кутуна. гъиле гъил аваз мехъерни авуна. А. М. Киф атIайди)

11) сефер. (Къачуна фекьиди вичин гъилер чуьхуьнни, къарагъна кьве кьил саждани авуна... Ф. Савдагардин папанни фекьидин кьиса)

12) са вуч ятIани куьтягь жезвай чка.(ЦIилинин кьил машиндин винел хъивегьна. Р)

1.2.Жуьреба-жуьре чIалан паяр «кьил» гаф кваз  арадиз атун

Существительнияр: кьил-кIвач, кьил-пад, кьил-тум, кьилинпацар, кьилин винизвал, кьилдинвал, кьил кутадайди.

Прилагательнияр: кьил-тум авачир, кьил авай, кьилдин, кьилиз ялдай., кьил-кьилел алай, кьиле гар авай, кьиле гьакь тийир, кьил ахъа, кьилдин.

Глагол: кьиляй акъатун, кьил агъуз хьун, кьил агъузарун, кьил акахьун (кьил квахьун), кьил акъатун, кьил галтадун, кьил гун,кьил кутун, кьил-мет гатун, кьил чIугун, кьиле ацакь (ацукь) тавун, кьиле фин, кьиле тухун, кьилел акъвазун, кьилел гьал атун, кьилел-кIвачел акъвазун, кьилиз акъатун, кьилиз атун, кьиле тухун,кьилиз акъудун, кьил гун.

 Наречияр: кьилди-кьилихъ, кьиле-кьил,  кьил – кьилел алаз, цIийи кьилелай, эхир кьиляй, эвел кьиляй, кьил агъузна, кьил туькIвейвал, кьил хкажна, кьилел алаз, кьилел аламай кьван, кьилел (кьил) чIугуна, кьилелай кIвачелди, кьиляй-кьилди, кьилди, кьилди-кьилди, кьилди-кьилихъ, кьилеваз, кьилелди.

Послелог :кьилив

Аралух гаф: кьилинди

II. Мягькем   ибарайра,махара, мисалра, мискIалра ,художественный эсерра «кьил» гаф  дуьшуьш хьун

2.1. «Кьил» гаф мягькем ибарайра

Лезги чIала «кьил» гаф иллаки мягькем ибарайра гзаф дуьшуьш жезва

 Ахтармишунин кIвалах кьиле тухудайла, заз «кьил» гаф квай 50 мягькем ибара жагъана:

1.кьиляй акъатун   (вагьши хьун,ягьсуз хьун)

2.кьил  акъудун      (гьакъикъат чирун)

3.кьилел акьахун       (вичиз табийрун)

4.кьилел кьун  (гзаф гьуьрметдалди хуьн)

5.кьилиз чара авун    ( хатадикай хуьн)

6.кьилиз яд чимун     (чинеба са пис кар гьазурун)

7.кьили ван авун    (жув жувал хтун, акьул атун)

8.кьилелай къуш (нуькIни) ракъур тавун    (садавни хатурда эцягъиз тун тавун)

9.кьилелай алатун  ( са никай-квекай ятIани азад хьун)        

10.кьилел цIай къурун   ( ийир-тийир авун, жувавай квадарун)

11.кьилел хар къурун    ( са куьн патахъай ятIани тадияр гун, айибунар гъун)

12.кьилел тIурфан акъатун    ( са кас пис гьалдик акатун)

13.кьилел регъв(ер) регъуьн    (авур кIвалахдин патахъай тадияр гун)

14.кьилел пехъ ацукьун  (баладик акатун)

15.кьилел къванер (къапар) хун   (гзаф тадияр гун)

16. кьил элкъуьрун   (алцурарун)

17.кьил баладик кутун   (пис гьалдиз вегьин)

18.кьил къакъудун  (нивай-квекай ятIани яргъа хьун)

19.кьил вине кьун  (такабурлу хьун)

20.кьил къуьнерал хьун  (гъавурдик кваз хьун)

21.кьил къалурна тум чуьнуьхун

22.кьил къалурун ( са чкада тIимил вахтунда хьун)

23.кьилиз кьил хъувун( сад хьиз хьун, са гьалда аваз хьун)

 24. кьил кьиливай квахьун  ( четин гьалда амукьун)

25.кьил кьарада гьатун (акIун)  (кIеве гьатун)

26.  кьил кьилел алаз хьун  ( акьулдик, гъавурдик хьун)

27.кьил кьилелай алатун (фин)

28.кьили ван авун( жув жувал хтун)

29. кьил тIарун (инжиклу авун)

30.кьил агъуз хьун (беябурчивал гьиссун)

31.кьил тIуьн (пуч авун)

32.кьил хура хьун (регъуьвал гьиссун)

33.кьил хуьн (яшайиш идара авун)

34.кьил цава кьун (дамахар гваз хьун)

 35.кьил чарха акьун( дуьшуьш атун)

36.кьил чиле гьатун (тахсир гьиссун)

37.кьил элкъуьрун(алцурарун)

38.кьил хкажиз тун тавун  (мумкинвал вугун тавун)

39.кьил эцигун  (бине кутун)

40.кьил эцягъун( патав фин)

41.кьиле гар аваз хьун (акьуллу яз тахьун)

42.кьиле нагъвар (самар)тун  (рекьин, чан хкудун)

43.кьиле тун  (гъавурда тун, мажбур авун)

44.кьиле ял(ар) тун  (дамах къачун)

45.кьил кIарцIи ягъайди хьиз хъфин   (тадиз хъфин)

46. кьил цIук акатун  (кьил баладик акатун)

47. фу кьилиз акъатун  (бегьемсуздаказ тухун)

48. кьил кутун  (башламишун)

49.  кьил кьун  (гьуьжетун, кукIун)

50. кьилел цIай алаз хьун   (хатадик кваз хьун)

2.2. Махара «кьил» гаф квай мягькем ибараяр   ишлемишун

1.Ничxирри, кIвaтI xьaнa, и тaмa чпин кьил xуьзвaй.(«Къуьрни аслан»)

2. Иxьтин бaлaдикaй кьил къaкъудиз aлaкьaй aмaлдaр вa

aкьуллу зун дуьньядa виридaлaйни эxирдaл кьвaн aмукьдa. («Кьве мирг»)

3. Шичaн бикe гилa вичин кьил aлaтaй пaтaxъ физвaй. («Шичан бике»)

4. Йикъaрикъaй сa юкъуз и дeвe кьил xуьз кaлуз физвaйлa, aдaл сa сикI гьaлтнa. («Девени,сикIни, жанавурни сев»)

5. Идa чи кьилeл сa бaлa гъун тaвуртIa xъсaн я! («Пад яру ич»)

6. Рушa вичин гъил Шaрвилидaл яргъи aвунa: “Xурa твaмир нa ви кьил, кьeгьaл, - лaгьaнa. («КIеви ахвар»)

7. Жeгьил пaгьливaн дeрин дeрeяр, кьaкьaн дaгълaр, и кьил, a кьил aвaчир чуьллeр aтIуз, ярдин  дeрдиниз физвaй. («КIеви ахвар»)

8. -Чaн стxa, вун гьиниз физвaйди я?

- Зун кьил туькIвeй пaтaxъ. («Ирид юкI алай Магьамад»)

9. И вaxтундa Xaйбeрни Элбурaн, кьилeр чилe тунa, aкъвaзнa. («Ирид юкI алай Магьамад»)

10. Килиг, кьуд лагьай сеферда,эгер ваз ви кьил хуьз кIанзаватIа, мад зун инжиклу ийимир. («Фурай эхкъечIай арбабаш»)

11. Зун кьил къачуна маса уьлкведиз фида,жува жуван къайгъу ая,- жаваб гана девди. («Фурай эхкъечIай арбабаш»)

12.Я бала, вуна ам пачагьдиз маса гумир, ви кьил цIук акатда,лагьана. («Авчи Пирим»)

13.  Агьвалат чир хьайи руша тадиз Лукьманав хабар агакьарна: « Гьал-кьиса гьа ихьтинди я, вичи-вичин кьилиз фад чара авурай».(«Пачагьдин мегьтер Лукьман»

14. И аялди чи кьилел са бала гъида. («Гъутан»)

15. Пачагьди вун рекьиз вичин аскерар ракъурнава, вун кат! Жуван кьилиз са чара ая! («Хурхур Агьмед»)

16.ЦIугъ ийиз жуван кьилиз бала къачур закай хабар кьадай касни авачир. («Пуд фекьи»)

17. Чан хва, чан свас, чаз са кьас фу чна къазанмишда, куьне куь кьил хуьх. («Хандин хазина»)

18.Абур мад сефер чпин гаф кьилиз акъуддайди тестикьарна, кьинер кьуна. («Хандин хазина»)

19. Гзаф гьисабна, тIимил гьисабна, амма абурувай инай чпин кьил акъудиз хьанач.(«Халидин цилер»)

20. Гадади къужадин тапшуругъар кьилиз акъудиз башламишна.(«Чубан гада»)

21.Абуру мейит папан патав хкана ва адаз лагьана: «Ви гъуьлуьн кьил амач». «Адал садрани кьил хьайиди туш, чан стхаяр,-лагьана папа.- Къуьнерал кьил алай инсан, зегьмет чIугун тавуна, девлетар тIалабиз Аллагьдин патав фидани?» («Аллагьдивай девлет тIалабай кас»)

2.3. «Кьил» гаф мисалра

Лезги халкьдин мисалрин кIватIалра зал «кьил» гаф квай мисалар гзаф дуьшуьш хьана.

1.Гъиле авай кар кьилиз акъуд.

2.Акьул бармакда ваъ, кьиле жеда.

3.Къуншидал хъуьремир, ви кьилелни къведа.

4.АцIай кIатIал алай итим кьиляй аквада.

5.Агъдин са кьил лацу, са кьил чlулав жедач.

 6.Акьул жуван кьиле кIанда.

7.Акьулсуз кьил гваз къекъвезни кьезил я, хкажизни – регьят .

8.Ацукьай калин кьилел къарагъай данади кьацIурна.

9.Валарай экъечlна, рекьел алайдан кьил хада.

 10.ВацI гьикьван яргъи хьайитIани, а кьил гьуьл я .

11.Кьил саламатдиз амукьна кIанзаватIа, жуван сивяй гафар чурурна акъуда.

12.Кьилел багьа бармак алукIуналди, ахмакь акьуллу жедач.

13.Залпанд алачиp меци кьил тIаpда.

14.Мез ава, кьил хуьдай,мез ава, кьил хадай.

15.Меци тагъай бала кьили гъидач. 

16.Ацукьай кIвале кьил баладик акатна. 

17. Кьил кьезилди хьунилай  ам кьецIилдини хьун хъсан я.

18. Кьил тIар тавуна, я хъсанвал, я писвал ийиз жедач.

19. Кьил хкажна инсанривай тIалабдалди, кьил агъузна, чиливай тIалабун  хъсан я.

20. Кьили санихъ, кIвачери масанихъ ялун пис я.

21.Кьилихъ къван жедалди, къванцихъ кьил хьун хъсан я.

22. Кьин кьадалди, кьил кьуртIа хъсан я.

23. Акьул авай кьил-ацIай къаб, авачирди буш къаб я.

 24.Ахмакь кьил вич себеб яз тIа жезвайди я.

25. Акьул кьил еке хьуналди къведач.

26. Акьул кьил я, девлет-чирвал.

27.Акьул кьиле авайди инсандин вилерай аквада.

28.Акьул кьиле, къуват рикIе хьайила, кIвачер галатдач.

29.ЛагьайтIа кьил тIар жеда, талагьайтIа –рикI.

2.4. «Кьил» гаф мискIалра

1.Вич чIиж хьтинди, вич тараллай ич хьтинди, кьил шабалат, тум мукIратI (чубарук)

2.Кьил агъадал кат жедач, кьил винелди  вичив ахгакьдач (къуьр)        

3.Имуча-муча, муч халича:
Вадни якун тlвал ятIан(и),
Кьуд къерехда амукьда.
Бадеди садан кьилел
Ракьун бармак алукlда (къуба)

4.Имуча-муча, муч халича:
Рукван къене абурун сан
Анал-инал пара я.
КIватIа жуваз камай кьван,
Кула кьадай пар ая.
Марфар къвайла кефияр,
Абурун гзаф шад жеда.
Марфар хкекьайтIани,
Кьилел даим таж жеда (къарникъуз)

5.Имуча-муча, муч халича:
К1валин юкьвал алайди,
Я кьил авач, я гъилер
Тек кьуд кIвач я авайди.  (стол)

6.Гагь кьамал, гагь пелел, 
Йифиз кьилихъ, юкъуз кьилел. (бармак)

7.Вич ви къуьнел алайди,

ЧIемив кьеч хьиз ацIайди,

И кьил, а кьил дуьньядин

Алцум ийиз жедайди. (кьил)

8.Кьве кьил я хам,

Юкьни – кIарас,

Гатада ам

Рекьидалди пас. (далдам)

9. Имуча-муча,

Муч халича,

ЭкъечIда кьилел,

КIуф хци женжел. Вуч я? (буьвел)

10. Имуча-муча,

Муч халича.

КIвал далудал,

Кьил къапудал. Вуч я? (хъалхъас къиб)

2.5. «Кьил» гаф художественный эсерра  ишлемишун

(Абдулбари Магьмудован яратмишунар чешне яз къачунва)

1. Раб заз пакамахъ янавайди тир, амма и арада язавай раб вучтинди ятIа зи кьил акъатнач. ( «РикIер»)

2. И фикирди зи кьил михьиз квадарна. («РикIер»)

3. Вич, кьил баштанна, яд элкъведай патахъ катна, гелни галачиз квахьна. ( «Киф атIайди»)

4. Вуна вучиз тапарарнатIа, зи кьил акъатзавач эхир. ( «ЦIийи кьилелай»)

5. Усмана вич хайи накьварал кьил чIугваз хтанвайди я лагьайла, Омараз шад хьана.(«Рекье»)

6. Собрание са меслятдал кьил эциг тавуна чкIана. («Гатфариз»)

7. Вердихана кьетIидаказ «ваъ» лугьунихъ са делил ава. И кардай кьил акъудна кIанзавай. («Гатфариз»)

8. Зиди ваз лугьун я. Ви кьил цла акьурла хьурай. («Къванни дергес»)

9. КIвалахдин гъиляй кьил чухвадай мажал авачир директорди мидя ксар меслят хъувун патал са фикирни ганач. («Хъуртан цIай»)

10. Гила директорди кьил кьуна: адаз суддин къарар кьилиз акъуддани, прокурордин тапшуругъ тамамардани чизвачир. («Хъуртан цIай»)

11. Къе ина кьилиз акъудна кIанзавай гзаф дердияр авай. («Командировкада»)

12. Чаз ша лагьана, вичи кьил къакъажнава. Вучиз? («Командировкада»)

13. Нисинрихъ кIвалахдилай кIвализ хкведайла, за чи туьквендал кьил чIугуна: аниз фадлай кьит хьанвай запунар хкида лугьузвай. («Фендигар»)

III. Къейдер

Темадин винел кIвалахдайла, «кьил» гафуникай заз гзаф малуматар жагъана. Къейд ийиз жеда: «кьил» гаф гзаф манайрин гафарик акатзава, гьам халкьдин сивин яратмишунра, гьам художественный эсерра  и гаф дуьшуьш жезва, иллаки мягькем ибарайра.

Гьелбетда, тежриба тахьун себеб яз,завай  вири кIвалах кьилди ийиз хьанач. За муаллимдивай хабарар кьуна,гьакIни  Интернетдикайни гафарганрикай  менфят къачуна. Нетижада завай «кьил» гафунин манаяр ачухариз хьана. Лугьун лазим я, зи кIвалах вири терефрихъай тамамди туш, ам давамар хъийидай чинар мадни жедай. За  умудзава, гележегда завай а кIвалах акьалтIар хъижеда.

IV. Ишлемишнавай литература

1.Акимов К.Х. Лезги халкьдин мисалар. -Махачкала: Издательство ООО «Мавел»,2012

2. Лезги халкьдин махар : /КIватIал туькIуьрайбур: М.Магьмудов ва Н.Ибрагьимов- Махачкала: Издательство ООО «Мавел»

3. Гюльмагомедов А.Г. Лезги чIалан словарь. II том Iктаб. / А.Г. Гюльмагомедов. - Махачкала: ИПЦ            ДГУ, 2004. – 472ч.

4. Гюльмагомедов А.Г. Лезги чIалан словарь. II том IIктаб. / А.Г. Гюльмагомедов. - Махачкала: ИПЦ ДГУ, 2005. - 490ч.

5. Магьмудов А.  Тараз якIв язава.:Гьикаяяр,юмор.махар, повесть, пьесаяр.-Махачкала:Даг.кн.издательство.1995.-296ч.

6. Сажидин .Риваятрин камари. –Махачкала2003,Издательство ООО«Мавел»-128ч.

7. ТалибовБ.Б., Гаджиев М.М. Лезгинско-русский словарь. / Б.Б. Талибов, М.М. Гаджиев. -Махачкала: Советская энциклопедия, 1966. – 603с.

8.Интернетдин материалар

Кьилел кьун        Кьил квахьун

Кьилел ацукьарун